معاد روحانی و جسمانی

«معاد»

معاد روحانی و جسمانی

پس از اینکه با دلائل عقلی و نقلی- بشرحی که ذکر گردید «اصل معاد» به ثبوت رسید و برای ما روشن شد که انسانها پس از تحقق مرگ و انتقال به «جهان برزخ» و گذراندن مراحل آن، در روز قیامت برای حضور در صحنه‌ای که «عرصه محشر» نامیده می‌شود برانگیخته و محشور می‌شوند و برای انجام مراحل آن صحنه بزرگ و محاسبه اعمال خود آماده می‌گردند تا سرانجام به نتایج اعمال یعنی برداشت محصولی که در مزرعه دنیا آنرا کاشته‌اند، برسند و به سرای جاوید بهشت یا جهنم انتقال یابند، اکنون این بحث مهم پیش می‌آید که آیا معاد از انسانها در روز قیامت فقط روحانی است یا فقط جسمانی است یا اینکه هم جسمانی و هم روحانی است.

توضیح مختصر این نظریات و گفتارها این است که:

صاحبان نظریه اول می‌گویند: بدن انسان که پس از مرگ می‌پوسد و متلاشی می‌شود در روز قیامت محشور نمی شود و تنها روح که قوام شخصیت انسان بآن بستگی دارد در صحنه قیامت حضور می‌یابد و سرانجام به بهشت یا جهنم منتقل می‌گردد.

بنابراین عذاب و ثواب و لذت و الام انجهمان  و بهشت و جهنم فقط برای روح است.

صاحبان نظریه دوم چون به استقلال و تجرد روح قائل نیستند و روح را دارای حیات مستقل نمی‌دانند لذا می‌گویند: خداوند جسم انسان را پس از مرگ، در روز قیامت زنده می‌کند و بآن حیات می‌بخشد تا به تناسب اعمال خود به بهشت یا جهنم منتقل شود (باید توجه داشت که این نوع تفکر و عقیده با آنچه که قبلا بحث شد و تجرد و استقلال روح و همچنین جریان عالم برزخ را با دلائل قاطع به اثبات رسانید مخالف است).

صاحبان نظریه سوم می‌گویند: معاد هم جسمانی و هم روحانی و بعبارت روشنتر «انسانی» است به این معنا چنانکه «انسان» در دنیا دارای روح و بدن است در آن صحنه نیز با همین روح و بدن حاضر می‌گردد و پس از گذراندن مراحل قیامت به بهشت یا جهنم انتقال می‌یابد.

باید دانست عقیده نوع مسلمانان چنانکه محدث بزرگوار شیخ صدوق در رساله اعتقادیه خود و علامه مجلسی نیز در رساله خود نوشته و همچنین اعتقاد محققین از متکلمین و همه حکمای الهی چنانکه محقق لاهیجی در کتاب ارزنده خود‌«گوهر مراد» بآن تصریح کرده است[1] و همچنین در کتاب کفایة الموحدین[2] نیز ذکر شده است همان نظریه سوم است و اینکه معاد روز قیامت هم روحانی و هم جسمانی است.

محدث عالیمقام شیخ صدوق در رساله اعتقادات می‌گوید:

«اعتقادات ما درباره ارواح این است که آنها هنگامی که از بدن (با فرا رسیدن مرگ) مفارقت می‌کنند. باقی می‌مانند و گروهی از آنها در پرتو نعمت‌های الهی و طایفه‌‌‌ای از آنان در سایه عذاب بسر می‌برند تا اینکه خداوند بر اساس قدرت خود آنها را در روز قیامت دوباره بهمان بدنهائی که در دنیا داشته‌اند برمی‌گرداند».[3]

علامه مجلسی نیز در رساله‌ای که در اعتقادات نگاشته است می‌گوید:

«لازم است معتقد بود که خداوند انسانها را در روز قیامت محشور می‌کند و ارواح آنها را به اجساد اصلیه آنان بر می‌گرداند و انکار این موضوع یا تأویل ظواهری که در شریعت اسلامی در رابطه با این موضوع وارد گردیده است موجب کر و الحاد است».[4]

مفسر بزرگ قرآن کریم استاد بزرگوار علامه طباطبایی می‌گوید:

«کلیه آیات قرآنی که درباره قیامت و بازگشت انسان به صحنه آخرت و سؤال و جواب و حساب و کیفر و پاداش اعمال او دلالت دارد بطور روشن این حقیقت را می‌رساند که انسان مبعوث در روز قیامت عینا همان انسانی است که در دنیا میزیسته است»[5].

در این مورد برای روشن شدن مطلب- همانطور که استاد بزرگوار رضوان الله نیز فرمودند- بر ما لازم است که به قرآن مجید و احادیث معتبر پیشوایان معصوم اسلامی مراجعه کنیم و حقیقت امر را از این دو منبع بزرگ دینی بدست بیاوریم زیرا هرچند اصل معاد را دلائل عقلی نیز- چنانکه قبلا‌ بحث شد- به اثبات می‌رساند ولی خصوصیات معاد را نه تنها مرحله به مرحله بلکه گام به گام- از آنجا که این راهرا ما هنوز نپیموده‌ایم و بآنچه که در پیش داریم و برای ما پیش خواهد آم واقف و مطلع نیستیم- باید از قرآن کریم و احادیث معتبر اسلامی بدست بیاوریم وگرنه دچار اشتباهات نابخشودنی خواهیم شد.

منشأ اشتباهات افرادی که با نظریه سوم هماهنگ نیستند نیز چیزی جز این نیست.

چندین چراغ دارد و بیراهه میرود               بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش

توضیح مطلب:

مراجعه به قرآن کریم در رابطه با آیات «معاد» این مطلب را بر ما روشن می‌کند که حشر انسانها در روز قیامت «حشر انسانی» است یعنی همانطور که در دنیا انسانها با بدن و روح خود انسان می‌باشند و دارای لذات و آلام روحی و جسمی می‌باشند در روز قیامت نیز افراد محشور، «انسان» هستند و با روح و بدن خود محشور گردیده‌اند و دارای چهره‌های مختلف و وضع جسمانی متفاوت – که با اعمال دنیوی آنها ارتباط دارد- می‌باشند و اهل بهشت نیز به لذات روحی و جسمی و اهل جهنم به آلام روحی و جسمی نائل می‌گرداند.

و بطور خلاصه آیاتی که در این رابطه مورد استفاده و استناد ما قرار می‌گیرد چند دسته است:

الف آیاتی که وضع سیما و چهره‌های آنها را در حال حشر بازگو می‌کند:

از قبیل: 1- «یوم تبیض وجوه و نسود وجوه فاما الذین استودت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم فذوقوا العذات بما کنتم تکفرون و اما الذین ابیضت وجوههم ففی رحمة الله هم فیها خالدون».[6]

روزی که چهره‌هائی سفید و درخشان و چهره‌هائی سیاه خواهد بود و به سیه‌رویان گفته می‌شود که چرا پس از ایمان بخداوند که مقتضای فطرت شما بود به وادی کفر برگشتید؟

پس اکنون عذاب رابه کیفر کفر و عصیان خود بچشید و اما سفیدرویان در رحمت خداوند جاوید خواهند بود.

2- «وجوه یومئذ مسفرة ضاحکة مستبشره و وجوه یومئذ علیها غبرة ترهقها فترة».[7]

آنروز چهره طایفه‌ای فروزان، خندان و شادمان است و بر چهره گروهی گرد و غبار غم و اندوه فرو نشسته و ذلت و خواری آنرا فرا گرفته است.

«ونحشرهم یوم القیامة علی وجوههم عمیا و بکما و صما مدویهم جهنم کلما خبت زدناهم سعیرا»[8]

گمراهان را در روز قیامت در وضعی که به روی خود درافتاده‌اند و کور و گنگ و کر می‌باشند محشور می‌کنیم و جایگاه آنان جهنم است که هر وقت آتش آن خاموش شود باز با شدت بیشتر آنر فروزان خواهیم ساخت.

«والذین کسبوا السیئات جزاء سیئة بمثلها وترهقهم ذلة ما لهم من الله من عاصم کانما اغشیت وجوههم قطعا من الیل مظلما اولئک اصحاب النارهم فیها خالدون».[9]

کسانی که مرتکب اعمال بد شدند باندازه اعمال خد مجازات می‌شوند و ذلت و خواری آنان را فرا خواهد گرفت و نگهبانان و یاوری که آنها را از عذاب خداوند حفظ کند پیدا نمی‌کنند و چهره آنها باندازه‌ای تاریک و سیاه است که گوئی قطعه‌ای از شب ظلمانی است و آنان اهل آتش و همیشه در آن معذب خواهند بود.

ب- آیاتی که از وضع جسمی و چهره‌های مخصوص آنها که در رابطه با نعمت‌ها و رفاه‌ها و یا با عذاب‌ الهی که در بهشت یا جهنم بوجود خواهد آمد. سخن می‌گوید.

از قبیل:

* $pkš‰r'¯»tƒ tûïÏ%©!$# (#þqãZtB#uä ¨bÎ) #ZŽÏWŸ2 šÆÏiB ͑$t6ômF{$# Èb$t7÷d”9$#ur tbqè=ä.ù'u‹s9 tAºuqøBr& Ĩ$¨Y9$# È@ÏÜ»t6ø9$$Î/ šcr‘‰ÝÁtƒur `tã È@‹Î6y™ «!$# 3 šúïÏ%©!$#ur šcrã”É\õ3tƒ |=yd©%!$# spžÒÏÿø9$#ur Ÿwur $pktXqà)ÏÿZム’Îû È@‹Î6y™ «!$# Nèd÷ŽÅe³t7sù A>#x‹yèÎ/ 5OŠÏ9r& tPöqtƒ 4‘yJøtä† $ygøŠn=tæ ’Îû ͑$tR zO¨Zygy_ 2”uqõ3çGsù $pkÍ5 öNßgèd$t6Å_ öNåkæ5qãZã_ur öNèdâ‘qßgàßur ( #x‹»yd $tB öNè?÷”t\Ÿ2 ö/ä3Å¡àÿRL{ (#qè%rä‹sù $tB ÷LäêZä. šcrâ“ÏYõ3s?  .[10]

کسانی که طلا و نقره (پولهای خود) را گنجینه و ذخیره می‌کنند و راکد نگاه می‌دارند و در راه خدا (در جریانهائی که بنفع جامعه است) بکار نمی‌اندازند آنها ر بعذاب دردناک بشارت بده روزیکه آن طلا و نقره در آتش دوزخ گداخته شود و پیشانی و پشت و پهلوی آنها را با آن داغ کنند و بآنها گفته می‌شود. «این است نتیجه آنچه که ذخیره کردید هم اکنون آنچه را که ذخیره نمودید بچشید».

«¨bÎ) tûüÏB̍ôfßJø9$# ’Îû 9@»n=|Ê 9ãèߙur tPöqtƒ tbqç7ysó¡ç„ ’Îû ͑$¨Z9$# 4’n?tã öNÎgÏdqã_ãr (#qè%rèŒ ¡§tB ts)y™.[11]  

گناهکاران در گمراهی و آتش دوزخ بسر می‌برند و روزی آنها را به رو در آتش جهنم می‌کشند و بآنها گفته می‌شود «اینک الم جهنم را بچشد».

«#sŒÎ*sù y‡ÏÿçR ’Îû ͑qÁ9$# Ixsù z>$|¡Sr& óOßgoY÷t/ 7‹Í³tBöqtƒ Ÿwur šcqä9uä!$|¡tFtƒ    `yJsù ôMn=à)rO ¼çmãZƒÎ—ºuqtB y7Í´¯»s9'ré'sù ãNèd šcqßsÎ=øÿßJø9$#    ïÆtBur ôM¤ÿyz ¼çmãZƒÎ—ºuqtB šÍ´¯»s9'ré'sù tûïÏ%©!$# (#ÿrçŽÅ£yz öNßg|¡àÿRr& ’Îû zN¨Yygy_ tbrà$Î#»yz ßxxÿù=s? ãNßgydqã_ãr â‘$¨Y9$# öNèdur $pkŽÏù cqßsÎ=»x.  [12]

کسانی که میزان اعمالشان سنگین‌تر است رستگارانند و کسانی که اعمالشان سبک و وزن است افرادی هستند که نفس خویش را در زیان افکنده در آتش جهنم مخلد خواهند بود و آتش دوزخ صورتهای آنهای را می‌سوزاند و با قیافه‌های درهم کشیده و زشت خواهند بود.

«¨bÎ) tûïÏ%©!$# (#rãxÿx. $uZÏG»tƒ$t«Î/ t$ôqy™ öNÍkŽÎ=óÁçR #Y‘$tR $yJ¯=ä. ôMpg¾ÖmW Nèdߊqè=ã_ öNßg»uZø9£‰t/ #·Šqè=ã_ $yduŽöxî (#qè%rä‹u‹Ï9 z>#x‹yèø9$# 3 žcÎ) ©!$# tb%x. #¹“ƒÍ•tã $VJŠÅ3ym [13]

آنان را که به آیات ما کفر ورزیدند بزودی در آتش دوزخ میافکنیم و هرچه پوست بدن آنها بسوزد، بجای آن پوست دیگری در بدن آنها بوجود می‌آوریم تا سختی عذاب را بچشند که خداوند مقتدر و کارش از روی حکمت است.

«tûïÏ%©#Ïj9 (#qãZ|¡ômr& 4Óo_ó¡çtø:$# ×oyŠ$tƒÎ—ur ( Ÿwur ß,ydötƒ öNßgydqã_ãr ׎tIs% Ÿwur î'©!ό 4 y7Í´¯»s9'ré& Ü=»ptõ¾r& Ïp¨Ypgø:$# ( öNèd $pkŽÏù tbrà$Î#»yz [14]»

کسانی که نیکی و احسان کردند به منزلت و مقام نیکو و افزایش لطف الهی نائل می‌شوند و هرگز بر رخسارشان غبارغم و گرفتگی و ذلت فرو نخواهد نشست و آنان اهل بهشت هستند و برای همیشه در آنجا متنعم خواهند بود.

«¨bÎ) u‘#tö/F{$# ’Å"s9 AO‹ÏètR ’n?tã Å7Í‌!#u‘F{$# tbrãÝàZtƒ ß$͍÷ès? ’Îû óOÎgÏdqã_ãr nouŽôØtR ÉOŠÏè¨Z9$# [15] 

نیکوکاران در بهشت جاوید، متنعم می‌باشند و در آنجا بر تختهای عزت تکیه می‌زنند و نعمت‌های خدا را می‌نگرند و در چهره‌ههای آنها نشاط و طراوات شادمانی نعمت‌های بهشتی موج می‌زند.

ج- آیاتی لباسهای فاخری که بر اندام بهشتیان پوشانده می‌شود یا لباسهای آتشینی که بر تن جهنمیان پوشانده می‌شود را بیان می‌کنند:

از قبیل:

«“ts?ur tûüÏB̍ôfßJø9$# 7‹Í³tBöqtƒ tûüÏR§s)•B ’Îû ϊ$xÿô¹F{$# Oßgè=‹Î/#ty™ `ÏiB 5b#tÏÜs% 4Óy´øós?ur ãNßgydqã_ãr â‘$¨Y9$# [16]

در آنروز بدکاران را زیر زنجیر قهر الهی در حالی ک پیراهنهائی از مس گداخته بر تن دارند و شعله‌های آتش چهره‌های آنها را فرا گرفته است مشاهده خواهی کرد.»

«ان المتقین فی مقام امین فی جنات و عیون یلبسون من سندس و استبرق متقابلین».[17]

افراد با تقوا در منزل و مقام امن الهی جا گرفته و در باغهای بهشتی و چشمه‌ها و نهرها آرمیده و بر تن لباسهائی از سندس و استبرق حریر بهشتی نازک و ضخیم پوشیده و روبروی هم برتختهای بهشتی تکیه زده‌اند.

«žšcöq¯=ptä† $ygŠÏù ô`ÏB u‘Ír$y™r& `ÏB 5=ydsŒ #Zsä9÷sä9ur ( öNßgߙ$t7Ï9ur $ygŠÏù ֍ƒÌym [18] 

بهشتیان با زر و گوهرهائی که از آن بوجود می‌آید بدنهای خود را می‌آرایند و جامه‌هائی از حریر بهشتی برتن دارند.

«tûüÏ«Å3­GãB 4’n?tã ¤\ãèù $pkß]Í‌!$sÜt/ ô`ÏB 5-uŽö9tGó™Î) 4 Óo_y_ur Èû÷ütF¨Zyfø9$# 5b#yŠ   [19]

بهشتیان بر بسترهائی که حریر و استبرق در داخل آنها قرار دارد تکیه زده‌اند و میوه‌های درختانش دراختیار آنها است.

د- آیاتی که از لذتهای جسمانی از قبیل خوردن و نوشیدن سخن می‌گوید:

از قبیل:

«È@ôgßJø9$%x. ’Í?øótƒ ’Îû ÈbqäÜç7ø9$# ǒø?tóx. ÉOŠÏJysø9$# [20]

«درخت «زقوم» قوت و غذای بدکاران است و آن غذا در شکمهایشا مانند مسی که در آتش گداخته شود مثل آب جوشان می‌جوشد».

«È@è%ur ‘,ysø9$# `ÏB óOä3În/§‘ ( `yJsù uä!$x© `ÏB÷sã‹ù=sù ÆtBur uä!$x© öàÿõ3u‹ù=sù 4 !$¯RÎ) $tRô‰tGôãr& tûüÏJÎ=»©à=Ï9 #·‘$tR xÞ%tnr& öNÍkÍ5 $ygè%ϊ#uŽß  4 bÎ)ur (#qèVŠÉótGó¡o„ (#qèO$tóム&ä!$yJÎ/ È@ôgßJø9$%x. “Èqô±o„ onqã_âqø9$# 4 š[ø©Î/ Ü>#uŽ¤³9$# ôNuä!$y™ur $¸)xÿs?öãB [21]  

ما برای ستمکاران آتشی را مهیا کرده‌ایم که شعله‌های فراگیر آن مانند خیمه‌های بزرگ اطراف آنها را احاطه کند و اگر از شدت عطش شربت آبی درخواست کنند آبی مانند مس گداخته سوزان بآنها می‌دهند که صورتهای آنها را می‌سوزاند و آن آب بسیار بد و آن دوزخ نیز آسایشگاه بسیار بدی است.

«ã@sW¨B Ïp¨Ypgø:$# ÓÉL©9$# y‰Ïããr tbqà)­GßJø9$# ( !$pkŽÏù ֍»pk÷Xr& `ÏiB >ä!$¨B Ύöxî 9`ř#uä ֍»pk÷Xr&ur `ÏiB &ûtù©9 óO©9 ÷Ž¨tótGtƒ ¼çmßJ÷èsÛ Ö»pk÷Xr&ur ô`ÏiB 9÷Hs~ ;o©%©! tûüÎ/̍»¤±=Ïj9 ֍»pk÷Xr&ur ô`ÏiB 9@|¡t㠒y"|Á•B ( öNçlm;ur $pkŽÏù `ÏB Èe@ä. ÏNºtyJ¨V9$# ×otÏÿøótBur `ÏiB öNÍkÍh5§‘ ( ô`yJx. uqèd Ó$Î#»yz ’Îû ͑$¨Z9$# (#qà)ߙur ¹ä!$tB $VJŠÏHxq yì©Üs)sù óOèduä!$yèøBr& [22]

کسانی که در عذاب آتش مخلد می‌باشند آب جوشان می‌نوشند و اندرونشان را پاره پاره می‌گرداند.

«tböqs)ó¡ç„ `ÏB 9,‹Ïm§‘ BQqçG÷‚¨B   ¼çmßJ»tFÅz Ô7ó¡ÏB 4 ’Îûur y7Ï9ºsŒ ħsù$uZoKu‹ù=sù tbqÝ¡Ïÿ»oYtGßJø9$#   ¼çmã_#z–ÉDur `ÏB AOŠÏ^ó¡n@  $YZøŠtã Ü>uŽô³o„ $pkÍ5 š cqç/§s)ßJø9$#  [23]

نیکوکاران از شراب ناب سربمهر، سیراب می‌گردند که آنرا با مشک مهر کرده‌اند خردمندان برای این نعمت و منزلت ابدی با شوق و رغبت بکوشند، ترکیب و ساختمان آن شراب ناب از عالم بالا اس سرچشمه‌ای که مقربان درگاه حضرت حق از آن می‌نوشند.

öä.øŒ$#ur Ÿ@ŠÏè»yJó™Î) yì|¡uŠø9$#ur #sŒur È@øÿÅ3ø9$# ( @@ä.ur z`ÏiB ͑$uŠ÷zF{$#  #x‹»yd ֍ø.ό 4 ¨bÎ)ur tûüÉ)­FßJù=Ï9 z`ó¡ßss9 5>$t«tB ÏM»¨Yy_ 5bô‰tã Zpys­Gxÿ•B ãNçl°; Ü>ºuqö/F{$# tûüÏ«Å3­GãB $pkŽÏù tbqããô‰tƒ $pkŽÏù 7pygÅ3»xÿÎ/ ;ouŽÏWŸ25>#uŽŸ°ur