اصول اعتقادی اسلام

اصول اعتقادی اسلام

«معاد»

قسمت بیست و یکم

آیت الله حسین نوری

تجسم اعمال

یکی از مباحث مهم «معاد» مسأله «مجازات اعمال» است که اساساً حشر و نشر و زندگی پس از مرگ باین هدف انجام می گیرد که انسان پاداشها و کیفرهای اعمالی را که در زندگی دنیا انجام داده است بدست بیاورد ولی در این مورد لازم است به نوع مجازاتهائی که ممکن است صورت بگیرد توجه کنیم تا ببینیم که انجام مجازات در آن جها و دریافت پاداش و کیفر از چه نوع و بچه ترتیب است.

نوع مجازاتها بطور کلی بر سه نوع است:

1-    مجازاتهای قراردادی.

2-    مجازاتهای طبیعی.

3-    مجازات بوسیله تجسم خود جرم.

نوع اول که از آن به مجازاتهای قراردادی تعبیر کردیم باین شرح است که کیفرهای کردار ناپسند و پاداشهای اعمال نیک را قانونگزاران معین می کنند و با در نظر گرفتن جرم و یا کار نیک از لحاظ کمیت و کیفیت کیفر و پاداش را تعیین می نمایند.

مثلاً در این جهان می بینیم برای ارتکاب خلاف و انجام کارهای ناپسندی، چند ضربه شلاق، یا چند روز زندان و یا پرداخت مقداری جریمه و امثال آن معین می کنند که این قبیل مجازاتها برای برقراری نظم در جامعه و گوشمال دادن و کیفر رساندن به متخلفین لازم و ضروری است تا متخلف و مجرم، دیگر آن جرم را تکرار نکند و دیگران نیز عبرت بگیرند و مرتکب آن جرم نشوند و یا برای افرادی که اعمال مفید و پسندیده ای را انجام داده اند جایزه ای تعیین می کنند و پاداشی بآنها می دهند که این موضوع نیز برای برقراری نظم در جامعه و تشویق نیکوکاران ضروری و لازم است تا آنها و دیگران نیز تشویق شوند و به انجام آن قبیل کارها مبادرت بورزند.

این نوع مجازاتها در میان همه ملتهاو مکتبها-الهی و غیر الهی- در دنیا وجود دارد و حافظ نظم و انضباط جوامع بشریت است.

اکنون در اینجا این بحث پیش می آید که آیا مجازات جهان آخرت و پاداشها و ثوابهائی که برای اعمال نیک و کیفرها و عقابهائی که برای کارهیا زشت و ناپسند معین شده است از این قبیل است؟

 و ارتباط ثواب و عقاب و بهشت و جهنم با اعمال خوب و بد یک رابطه قراردادی است که خداوند احکم الحاکمین و مالک یوم الدین بر اساس عدل خود مقرر داشته است و هیچگونه رابطه تکوینی میان اعمال و جزاء وجود ندارد یا نوع دیگر است؟

پاسخ این پرسش از بحثهای بعد معلوم خواهد شد.

نوع دوم مجازات که مکافات طبیعی نامیده می شود این است که میان عمل و مجازات (کیفر یا پاداش) رابطه علی و معلولی برقرار است یعنی: عمل، علت و پاداش یا کیفر معلول و نتیجه آن می باشد مثلاً می دانیم بسیاری از گناهان، آثار وضعی ناگواری را در همین جهان برای کسیکه مرتکب آن گردیده است بوجود می آورد شرابخواری علاوه بر زیانهای اجتماعی و اقتصادی صدمه هائی بر روان و جسم شرابخوار نیز وارد می سازد موجب اختلال اعصاب و نارحتی هائی در کبد و سائر اعضاء هاضمه می گردد یا ارتکاب فحشاء،‌موجب امراض مقاربتی یا شیوع رباخواری باعث بهم خوردن تعادل اقتصادی و یا اسراف و تبذیر موجب فقر و محرومیت اقتصادی و نوشیدن سم کشنده موجب مرگ می شود.

و از طرف دیگر تقوا موجب سلامت و مصونیت از بسیاری از امراض و صداقت و امانت باعث پیدایش اعتماد و اطمینان در جامعه و رعایت حقوق موجب نظم و انضباط و رعایت بهداشت و نظافت موجب سلامت جسم و روح می گردد. این نوع کیفرها و پاداشها که عکس العمل اعمال است در این جهان بسیار است و در این مورد است که مولوی می گوید:

این جهان کوهست و فعل ماندا                        باز آید سوی ما از که صدا

یا نظامی می گوید:

بچشم خویش دیدم در گذرگاه                          که زد بر جان موری مرغکی راه

هنوز از صید منقارش نپرداخت                          که مرغ دیگر آمد کار او ساخت

چو بد کردی مشو ایمن ز آفات                          که واجب شد طبیعت را مکافات

سپهر آئینه عدلست و شاید                            که هرچ آن از تو بیند وانماید

مگر نشنیدی از فراش این راه                           که هر کو چاه کند افتاد در چاه

سرای آفرینش سرسری نیست                               زمین و آسمان بی داوری نیست

یا سعدی می گوید:

راه است و چاه و دیده بینا و آفتاب                    ثاآدمی نگاه کند پیش پای خویش

چندین چراغ دارد و بیراهه میرود                               بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش

***

 در این جهان از این قبیل اعمال و آثار آنها تا حدی اطلاع داریم و هم اکنون در اینجا این بحث پیش می آید که آیا مجازاتهای جهان آخرت نیز از این قبیل است؟ و رابطه میان اعمال و جزاء رابطه علت و معلول است؟ یعنی «اعمال نیک علت و ثواب و بهشت و نعمت های بهشتی معلول و نتیجه آن است و کارهای بد، علت و عذاب و جهنم و عذابهای جهنمی معلول و نتیجه است؟ منتها ما در دنیا علت ها، که اعمال است می بینیم و از معلول ها که پاداش ها و یا کیفرهای جهان آخرت است نوعاً‌بی خبریم اما خدا و اولیای خدا ما را از کم و کیف معلول ها باخبر می کنند و آثار اعمال را با تأکید فراوان بما گوشزد می نمایند.

پاسخ این پرسش نیز از بحث های آینده روشن خواهد شد.

و اما نوع سوم از مجازات گفتیم این است که کیفر و پاداش بوسیله خود عمل صورت بگیرد، شاید شما از این تعبیر تعجب کنید که چگونه ممکن است خود عمل عیناً وسیله مجازات شود و خود جرم کیفر و خود عمل نیک، پاداش گردد؟ و رابطه میان آنها عینیت باشد؟ ولی جای تعجب نیست بسیاری از محققین به این موضوع معتقدند و آنرا «تجسم عمل» می نامند و می گویند: «استنباط و درک ما از قسمتی از آیات قرآن مجید و احادیث اسلامی این است که آنها بر «تجسم اعمال» دلالت دارند و توضیح تجسم اعمال این است که اعمال انسانی- نیک یا بد- دارای دو چهره است:

1-    چهره دنیوی.

2-    چهره اخروی.

مثلاً «نماز» که یکی از ارکان عملی دین اسلام است، در چهره دنیوی خود بهمین صورت است که ‌آنرا می بینیم ولی در چهره اخروی خود که در جهان دیگر با آن چهره متجلی خواهد شد بسیار زیبا و نورانی است، بهشت است، نعمت های بهشتی است و همچنین روزه، حج، زکوة و انفاق در راه خدا، احسان و ایثار، جهاد و شهادت در راه خدا، همه این اعمال نیک از جهت چهره دنیوی همان است که در این جهان می بینیم ولی در چهره اخروی خود که در جهان آخرت جلوه گر خواهند شد، بهشت است حور و قصور و نهرها و نعمت های بهشتی است.

اعمال بد نیز از قبیل دروغ، ظلم، خیانت، حق کشی، بی اعتنائی به حقوق دیگران و بی تفاوت بودن در برابر وظیفه جهاد مقدس و امثال آن از لحاظ چهره دنیوی همین اعمال است اما از دید چهره اخروی بسیار زشت و ظلمانی است جهنم است و عذابهای جهنم.

در میان علمای معاصر از جمله کسانی که باین مطلب یعنی: تجسم اعمال پافشاری دارند استاد بزرگوار علامه طباطبائی و آیت الله شهید مرتضی مطهری رضوان الله علیهما می باشند.

صاحبان این نظریه می گویند آیات قرآنی در رابطه با مجازات اعمال بر3 دسته تقسیم می گردد:

1-    آیاتی که با کمال صراحت از حاضر بودن اعمال انسان- نیک یا بد- در روز قیامت سخن می گویند و دلالت دارند که اعمال هر کس عیناً در روز قیامت حاضر می گردد.

2-    آیاتی که می گویند در روز قیامت، «جزاء یعنی: «پاداش و کیفر» بوسیله خود اعمال (با تجسم آن) صورت می گیرد».

3-    آیاتی که می گویند «جزای اعمال نیک بهشت و نعمت های بهشتی و جزای اعمال بد جهنم و عذابهای جهنم است».

و بالأخره از انضمام این 3   دسته آیات با هم، این نتیجه بدست می آید که مجازات روز قیامت بوسیله خود اعمال انجام می گیرد و این اعمال خوب است که به بهشت و نعمت های بهشتی متبدل می شود و این اعمال بد انسان است که بصورت جهنم و عذابهای جهنم متجسم می گردد.

بنابراین لازم است قبل از هر چیز این آیات مورد مطالعه قرار بگیرد اینک در راستای این نظریه به توضیح این 3 نوع آیات می پردازیم.

الف آیاتی که می گویند در روز قیامت اعمال انسانها عیناً حضور پیدا می کنند:

1-    «یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تودلو ان بینها و بینه امدا بعیدا»[1]  «روزی که هر کسی آنچه که از اعمال نیک و بد را انجام داده است حاضر می یابد و آرزو می کند که کاش میان او و اعمال بدش مسافت درازی فاصله می بود».

2-    «و وضع الکتاب فتری المجرمین مشفقین مما فیه و یقولون یا ویلتنا مالهذا الکتاب لا یغادر صغیرة و لا کبیرة الا احصاها و وجدوا ما عملوا حاضرا و لا یظلم ربک احدا».[2] 

«در آنروز کتاب اعمال نیک و بد مردم در پیش روی آنها قرار داده میشود و گناهکاران از آنچه در نامه اعمالشان ضبط شده است ترسان و هراسان میشوند و درهمین حال می گویند ای وای بر ما این چگونه کتابی است که اعمال کوچک و بزرگ ما را سر موئی فرو نگذاشته و همه را احصا کرده است و آنچه را که انجام داده اند حاضر می یابند».

3-    اذا الشمس کورت و اذا النجوم انکدرت و اذا الجبال سیرت و اذا العشار عطلت و اذا الوحوش حشرت و اذا البحار سجرت و اذا النفوس زوجت و اذا الموؤدة سئلت بایء ذنب قتلت و اذا الصحف نشرت و اذا السماء کشطت و اذا الجحیم سعرت و اذا الجنة ازلفت عملت نفس ما احضرت».[3]

«آنزمان که خورشید از درخشش بیفتد، ستارگان بیفروغ شوند، کوهها بحرکت در آورده شوند شتران آبستن بحال خود رها گردند و کسی بآنها توجه نکند، حیوانات وحشی محشور شوند دریاها منفجر گردند، جانها با بدنها جفت شوند و ارتباط پیدا کنند، درباره دخترانی که زنده بگور شده اند پرسش شود که بچه گناه آنانرا کشته اند؟ نامه ها گشوده شود آسمان برکنده شود دوزخ افروخته گردد بهشت نزدیک آورده شود هر کس خواهد دانست که چه چیزی را حاضر کرده است».

«شهید بزرگوار استاد مطهری این آیه را نیز در این مورد ذکر می کند:

«یا ایها الذین آمنوا اتقوالله و لتنظر نفس ما قدمت لغد و اتقوالله».[4]  

ای اهل ایمان از خدا بترسید و پروای او را داشته باشدی و هر کسی باید بنگرد که چه چیزی برای فردای خود پیش فرستاده است و از خدا بترسید و پروا کنید...

سپس می گوید: لحن قاطع و صریح عجیبی است، بصورت امر می فرماید هر کس باید بنگرد که برای فردای خود چه پیش فرستاده است. سخن از پیش فرستادن است یعنی شما عیناً همان چیزهائی را که اکنون می فرستید خواهید داشت لذا آنها را درست بنگرید که چیست؟ همچون کسی که وقتی در سفر است اشیائی را خریداری کرده و پیش از خود بوطن خود می فرستد او باید مطمئن بادش که وقتی از سفر برگشت و بوطن خویش رسید در بسته بندیهای پستی ای که فرستاده است، همان چیزهائی است که خودش تهیه کرده است. ممکن نیست که آن چیزها تبدیل به چیزهای دیگری شده باشد. در این آیه کریمه دوبار کلمه اتقوالله آمده است و بین آنها فقط یک جمله کوتاه وجود دارد: «و لتنظر نفس ما قدمت لغد» شاید در قرآن کریم مشابهی نداشته باشد که با این فاصله کوتاه امر بتقوا شده باشد».[5]

این بود نمونه ای از آیاتی که دلالت بر حضور اعمال عیناً در روز قیامت دارند اما به توضیح قسمت دوم و سوم با توفیق خداوند متعال در مقاله آینده می پردازیم.      ادامه دارد

 

تعداد مشاهده مقاله: 112