عوامل شرح صدر

مدیریت اسلامی

شرح صدر

عوامل شرح  صدر

حجة الاسلام و المسلمین محمدی ری شهری

در گذشته عرض شد که مهم ترین اصل از اصول مدیریت « شرح صدر » است و شرح صدر عبارت است از گسترش ظرفیت فکری و روحی انسان، و اگر این خصیصه برای‌ انسان حاصل شود همه̾ خصایصی که یک مدیر شایسته باید داشته باشد برای او حاصل شده است. بصیرت وبینش، سیاست، حسن خلق، رفق و مدارا، قاطعیت، انتقاد پذیری، تغافل، امید و صبر و استقامت که اصول اخلاق مدیریتند، همگی از آثار و لوازم شرح صدر می باشند. پس از تفسیر شرح صدر، و تبیین شرح صدر از دیدگاه قرآن ف و توضیح رابطه̾ شرح صدر و مدیریت در مقالات گذشته اینک به بحث درباره̾ چهارمین مسأله از مسایلی که در تبیین نخستین اصل از اصول مدیریت باید مورد بررسی قرار گیرد یعنی‌ »‌ عوامل شرح صدر » می‌ پردازیم :

عوامل شرح صدر

اگر متون اسلامی را جهت یافتن عوامل شرح صدر مورد مطالعه قرار دهیم، ملاحظه خواهیم کرد که چهار چیز به عنوان عوامل شرح صدر از آن ها یاد شده است، این عوامل عبارتند از :

1-    معرفت حقیقی            2- قرآن         3- ذکر                 4- دعا

 

1-    معرفت حقیقی

نخستین عامل مولد شرح صدر بلکه عمده ترین و اصلی ترین عوامل آن معرفت حقیقی است، سایر عوامل در واقع مقدمات پیدایش این عامل هستند.

ابتدا جمله ای‌ از امام چهارم علیه السلام در ارتباط با نقش معرفت حقیقی‌ در ایجاد شرح صدر نقل می کنیم و بعد توضییح می‌ دهیم که معرفت حقیقی چیست ؟

و چه رابطه ای میان این معرفت و شرح صدر وجود دارد ؟ و معارفی که موجب شرح صدرند  کدامند ؟

امام چهارم علیه السلام در مناجات عارفین که منسوب به آن حضرت است در مقام نیایش می فرماید :

« الهی‌ فاجعلنا من الّذین تر سخت اشجار الشوق إلیک فی حدائق صدورهم... قد کشف الغطاء عن ابصارهم و انجلت ظلمة الریب عن عقائدهم و ضمائرهم و انتفت مخالجة الشک عن قلوبهم و سرائرهم، و انشرحت بتحقیق المعرفة صدورهم ».

خدایا ما را از کسانی قرار ده که درختان شوق و عشق به تو در باغ های سینه هاشان ریشه دوانیده... پرده از دیده های دلشان برداشته شده، و تاریکی شک از عقائد و ضمائر آنها برطرف گردیده، و وسوسه تردید از دل ها و نهادهاشان زایل شده، و با وصول به معرفت حقیقی‌ و غیر قابل تردید به شرح صدر رسیده اند.

ملاحظه می کنید که امام ضمن دعا به این نکته مهم اشاره می کند که تحقیق معرفت و وصول به شناخت حقیقی موجب شرح صدر است و تا انسان به این معرفت نرسد به شرح صدر اسلامی نخواهد رسید.

معرفت حقیقی چیست ؟

در روایات اسلامی ما با دو نوع علم و معرفت و نیز دو نوع عالم و عارف برخورد می‌ کنیم : علم و عرفان و عالم و عارف واقعی، و علم و عرفان و عالم و عارف غیر واقعی.

در سخنان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می خوانیم :

« انّ من العلم جهلا » [1]

برخی از دانائی‌ ها تحقیقا نادانی است.

و نیز امیر المؤمنین علیه السلام ضمن بیان مشخصات مبغوض ترین آفریده ها نزد خداوند متعال، فردی را با این عنوان معرفی می کند که :

« قد سمّاه أشباه الناس عالما  ولیس به».

شبیه مردم ها او را عالم می‌ نامند ولی او در واقع عالم نیست [2].

اکنون در صدد بیان این معنا نیستم که چگونه می شود تناقض جهل شدن علم را حلّ کرد ؟ و چگونه می توان تصور کرد که عالم، جاهل باشد، در فرصت مناسب توضیح خواهم داد، آنچه در رابطه با تبیین عوامل شرح صدر ضروری است، تفسیر علم و معرفت حقیقی و رابطه آن با شرح صدر است.

علم و معرفت حقیقی‌ عبارت است از شناخت حقایق هستی‌ آن چنان که هست، همان طور که در دعا آمده « اللهم أرنا الأشیاءکما هی » خدایا چیزها را آن چنان که هستند به ما نشان بده.

معرفت واقعی نسبت به حقایق هستی‌ هنگامی برای‌ انسان حاصل می شود که حجاب از دیده دل برداشته شود، وقتی‌ حجاب از دیده دل برداشته شد، انسان هستی را آن چنان که هست بدون هیچ ابهامی‌ با چشم حقیقت بین دل مشاهده می کند، و در این هنگام همان طور که در مناجات عارفین آمده آن چنان کانون جان از نور معرفت حقیقی‍ روشن می‌ شود که هیچ نقطه مبهم و تاریکی در ذهن باقی نمی ماند و هر گونه شک و تردید نسبت به حقایق عالم از دل زایل می گردد و در پرتو این نور است که ظرفیت معنوی انسان افزایش می یابد و به نعمت عظمای شرح صدر نائل می آید.

 و اما این که چه رابطه ای میان حقیقت شناسی‌ و شرح صدر وجود دارد و شناخت کدام حقیقت موجب شرح صدر است ؟

شناخت کدام حقیقت ؟

در پاسخ به این سؤال که شناخت کدام حقیقت موجب شرح صدر می گردد و ظرفیت فکر‌ی و روحی انسان را افزایش می دهد ؟ می توان گفت که مطلق شناخت و شناخت هر حقیقی از حقایق عالم در افزایش ظرفیت فکری انسان مؤثر است، در این رابطه جمله ای دقیق و جالب از امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه آمده است و آن جمله این است.

« کل وعاء یضیق بما جعل فیه إلّا وعاء العلم فإنّه یتسع به »[3]

هر ظرفی تنگ می شود به آن چه درون آن نهاده گردد، مگر ظرف علم که نه تنها تنگ نمی شود بلکه با این مظروف گسترده می گردد.

تردیدی نیست که علم ظرفیت فکری عالم را گسترش می دهد و هر قدر انسان بیشتر بداند ظرفیت و آمادگی اندیشه او برای شناخت بیشتر، افزایش می یابد ولی مسأله مهم در تبیین عوامل شرح صدر، پیدا کردن علم و معرفتی است که ظرفیت روحی انسان را گسترش می دهد، در این رابطه اگر ما متون اسلامی را با دقت مورد مطالعه قرار دهیم به این نتیجه می رسیم که هر علم و معرفتی موجب گسترش ظرفیت روحی انسان و شرح صدر اسلامی نیست، معرفتی که موجب شرح صدر است شناخت ویژه ای است که در روایات اسلامی از آن تعبیر به نور علم و یا علم نور شده است و این معرفت و علم و  این نور و روشن بینی جز از  راه عمل و به کار بستن قوانین وحی برای انسان حاصل نمی شود و لذا تحصیل شرح صدر اسلامی ‌در واقع یک راه بیشتر ندارد و آن عبارت است از راه تقوا.

تقوا حجاب های دیده̾ دل را کنار می زند و با کنار رفتن حجاب های دل معرفت حقیقی، و نور علم، و علم نور کانون جان را روشن می کند و در پرتو این نور است که انسان به شرح صدر اسلامی می رسد، و لذا امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید :

« إنّ تقوی الله دواء داء قلوبکم، و بصر عمی افئدتکم... و جلاء غشاء ابصارکم » [4].

تقوای خدا تحقیقا داروی بیماری قلب های شما، و بینائی کوری دلهای شما و برطرف کننده̾ حجاب دیده های شما است.

دقت در این نکته که تنها راه و صول به شرح صدر اسلامی تقوا است این راز را باز می‌کند که چرا در آغاز بحث گفتیم اصلی ترین عوامل شرح صدر، معرفت حقیقی است و سایر عوامل مقدمات پیدایش این عامل می باشند، زیرا تقوا جز از راه عمل به قرآن، و ذکر و دعا حاصل نمی شود.

2-    قرآن

دومین چیزی که در روایات اسلامی‌ از آن به عنوان پیدایش شرح صدر یاد شده است قرآن است، امام علی علیه السلام در این رابطه می فرماید :

« افضل الذکر القرآن، به تشرح الصدور و تستنیر السرائر » [5].

بهترین ذکر قرآن است، که به وسیله آن انسان ها به شرح صدر می رسند و باطن آنها نورانی می گردد.

قرائت قرآن اگر توأم با تدبّر و تفقه باشد زنگار های آئینه̾ دل را پاک می کند و زمینه را برای بکار بستن قرانین الهی فراهم می‌ سازد، و عمل به قرآن تقوا می آفریند و در سایه̾ تقوا انسان به نور علم می رسد و در پرتو این نور و معرفت حقیقی، شرح صدر اسلامی برای انسان حاصل می گردد.

این است که پیامبر اسلام در مقام نیایش می فرماید :

« اللّهم نوّر بکتابک بصری و اشرح به صدری » [6].

خدایا با کتاب خودت دیده ام را روشنی ببخش و به وسیله̾ آن شرح صدر عطایم کن.

و امام علی‌ علیه السلام وقتی قرآن را ختم می فرمود این دعا را می خواند :

« اللهم اشرح بالقرآن صدری، واستعمل بالقرآن بدنی، و نور بالقرآن بصری، و اطلق بالقرآن لسانی »[7]

خدایا به قرآن شرح صدر مرا عطا کن، و به قرآن بدنم را بکار بندگی خود وادار، و به قرآن دیده ام را روشنائی ببخش، وبه قرآن زبانم را رها کن.

3-    ذکر

سوّمین چیزی که از نظر روایات اسلامی در پیدایش شرح صدر در انسان نقشی مؤثر دارد، ذکر و یاد خدا است،‌امام علی‌ علیه السلام در روایتی تصریح می کند که  :

« الذّکر یشرح الصدر » [8].

یاد خدا به انسان شرح صدر می دهد.

مقصود از ذکری که موجب شرح صدر است قطعا ذکر زبانی نیست بلکه ذکر زبانی در واقع ذکر نیست، ذکر، یاد است، و یاد، امری است قلبی‌، بنابراین یاد خدا عبارت است از احساس حضور او.

اگر این احساس بر انسان غلبه کند، بتدریج حجاب ها از دیده̾ دل برداشته می شود و کانون قلب به نور ذکر منور می گردد و به گفته امیرالمؤمنین علیه السلام :

« دوام الذّکر بنیر القلب و الفکر » [9]

تداوم یاد خدا، دل و اندیشه را روشنائی می بخشد.

و در پرتو نورانیت قلب، انسان به معرفت حقیقی و شرح صدر اسلامی می رسد.

4-    دعا

چهارمین عامل پیدایش شرح صدر دعا است، بدین معنا که دعا ونیایش و از خدا خواستن در کنار قرائت قرآن، و عمل به قرآن، و تداوم یاد خدا نقش مؤثر و تعیین کننده ای در پیدایش شرح صدر برای انسان دارد و یا به تعبیری دقیق تر، دعا مکمل سایر مقدمات تقوا و نورانیت قلب و معرفتی است که انسان را به شرح صدر می رساند و لذا در روایتی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آمده :

« اکثر دعائی و دعاء الأنبیاء قلبی بعرفه... اللهم اشرح لی صدری و یسّرلی امری » [10].

بیشترین دعای من و دعای پیامبران قبل از من در عرفه این است که...

خدایا به من شرح صدر بده و کارم را آسان کن.

در این حدیث شریف دو نکته قابل توجه است :

1-    نقش دعا در ایجاد شرح صدر، اگر دعا در ایجاد شرح صدر مؤثر نبود معنا نداشت که همه انبیاء الهی آنهم در عرفه از خداوند متعال شرح صدر بخواهند البته این نکته تأکیدی است بر آثار ادعیه که از سایر روایات نیز استفاده می شود.

2-    نقش اصولی شرح صدر در مدیریت و رهبری، وقتی‌ همه انبیاء الهی در حساس ترین وقت دعا، مطلبی را از خداوند متعال می خواهند، بی تردید این نشانه̾ اهمیت فوق العاده موضوع دعا و نقش آن در ارتباط با مسئولیتی است که بر دوش آنها ست و آن مسئولیت چیزی جز مدیریت جامعه و رهبری مردم نیست.

همه آنچه در این باب در رابطه با عوامل شرح صدر گفته شد در این سخن امام صادق علیه السلام خلاصه شده است که :

« إنّ الله عزّوجلّ إذا اراد بعبد خیرا نکت فی قلبه نکتة‌من نور و فتح مسامع قلبه و وکّل به ملکا یسدّده، و إذا اراد بعبد سوءا نکت فی قلبه نکتة‌سوداء و سدّ مسامع قلبه و وکّل به شیطانا یضلّه »‌.

« ثم تلاهذه الآیة‌ « :

« فمن یرد الله ان یهدیه... »

وقتی خداوند عزّو جلّ اراده کند به بنده ای نیکی نماید در دلش نقطه ای از نور پدید می آورد و گوش های قلبش را باز می کند و فرشته ای را مأمور او می نماید که او را به کارهای درست وا دارد، واگر خداوند اراده نماید به بنده ای‌ بدی کند، در دلش نقطه ای سیاه پدید می آورد و گوش های دلش را می بندد، و شیطانی را موکّل او می کند که گمراهش نماید.

در اینجا امام آیه 125 از سوره انعام را تلاوت فرمود :

« کسی که خداوند اراده کرده باشد او را هدایت نماید به او شرح صدر برای پذیرش اسلام عطا کند، و کسی را که بخواهد گمراه نماید سینه اش را سخت تنگ می کند، به گونه ای که گویا به آسمان بالا می رود، این چنین خداوند پلیدی را بر افرادی که ایمان نمی آورند قرار می دهد ».

مقصود از هدایت و اضلال خداوند متعال در آیه کریمه و نیکی و بدی او در سخن امام صادق علیه السلام این نیست که خداوند بی جهت تصمیم می گیرد یکی را هدایت کند و دیگری را گمراه، به یکی بی جهت خیر برساند و به دیگری‌ شرّ، این هدایت و اضلال و خیر و شر، ریشه در اعمال انسان دارند.

به عبارت دیگر آن چه موجب پیدایش تقوا و وصول به معرفت حقیقی‌ است، سبب هدایت و خیرخواهی خداوند برای انسان است، و همان، موجب شرح صدر اسلامی نیز هست.

و آنچه مانع تقوا و معرفت حقیقی است، سبب اضلال و بدخواهی خداوند برای انسان است، و همان، مانع شرح صدر اسلامی و موجب ضیق صدر نسبت به پذیرش حق، و شرح صدر کفری می باشد.                     ادامه دارد.

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,699