پل صراط

اصول اعتقادی اسلام معاد

پل صراط

آیت الله حسین نوری

در بحث معاد به این مطلبباید توجه کنیم که اصل «معاد» یعنی برانگیخته شدن انسانها از قبور و حضور آنها در صحنۀ قیامت- پس از گذراندن جهان برزخ- برای دریافت نتائج اعمالی که در صحنۀ زندگی دنیا انجام داده اند «عقلی» است به این معنا که هر انسانی به حکم عقل خود پس از ایمان به وجود خداوند حکیم و قادر و عادل به لزوم حشر و نشر و معاد پی می برد و به آن اعتقاد حاصا می کند- چنانکه شرح این مسائل در مقاله های قبلی نیز داده شده- ولی برای پی بردن به خصوصیات و جزئیات امور مربوط به «معاد» راهی جز نقل یعنی آیت قرآنی و احادیثی که از اهل بیت وحی و عصمت سلام الله علیهم صادر گردیده است نداریم و تا کنون در طی مقاله هایی برخی از خصوصیات قابل بحث قرار گرفته است و اکنون در این مقاله بحث ما پیرامون «صراط» است.

رئیس المحدّثین عالم بزرگوار اسلامی شیخ صدوق در «کتاب عقاید» خود (که همۀ مطالب آن از آیات قرآنی و روایات اهل بیت (ع) اتّخاذ شده است) می گوید:

اعتقاد ما این است که «صراط» حق است و آن پلی است بر روی جهنم کشیده می شود که عبور همۀ مردم از آن صورت خواهد گرفت و خداوند در مورد آن فرموده است:

«bÎ)ur óOä3ZÏiB žwÎ) $ydߊ͑#ur 4 tb%x. 4’n?tã y7În/u‘ $VJ÷Fym $wŠÅÒø)¨B.»[1] «یعنی هیچ یک از شما انسانها نیست مگر اینکه از روی جهنم خواهید گذشت و بر آن اشراف پیدا خواهید کرد و این حکم حتمی پروردگار است.»[2]

استاد بزرگوار ما علامۀ طباطبایی رضوان الله علیه نیز در تفسیر همین آیه می گوید: روایاتی که در تفسیر این آیه وارد گردیده است با روایاتی که مربوط به صراط است و آن پلی است که بر روی جهنم کشیده می شود و مردم از جانب خداوند مأمور می شوند که از روی آن عبور کنند و اشخاص نیکوکار از آن عبور می نمایند و افراد گناهکار از روی آن به جهنم سقوط می کنند ارتباط دارد و لذا شیخ صدوق این آیه را با موضوع پل صراط ارتباط داده است.[3]

شیخ بزرگوار مفید (ره) می گوید: صراط در لغت به معنای راه است و به همین مناسبت است که دین اسلام صراط نامیده می شود چه اینکه دین اسلام راه فلاح و سعادت مردم است و نیز به همین جهت است که ولایت حضرت امیرالمؤمنان و امامانی که از ذریّۀ آن حضرت می باشند «صراط» نامیده شده است زیرا ولایت اهل بیت (ع) وسیله ای است که انسان در کلیّۀ مراحل زندگی از راهنمائی های اهل بیت (ع) وسیله ای است که انسان در کلیّۀ مراحل زندگی از راهنمائی های اهل بیت (ع) پیروی می کند و آنان را الگو و اسوۀ زندگی خود قرار می دهد و لذا امیرمؤمنان (ع) می فرمود من صراط مستقیم خداوند و دستگیرۀ محکم الهی که هرگز گسستگی در آن راه ندارد هستم و در اخبار اهل بیت (ع) این مطلب آمده است که «در روز قیامت راه بهشت از روی پلی که بر روی جهنم کشیده شده است می باشد و برای ورود به بهشت راهی جز عبور از این پل وجود ندارد.»[4]

در این مورد باید دانست که احادیث فراوانی از حضرت رسول اکرم (ص) و اهل بیت گرامش (ع) صادر گردیده است که همگی دلالت بر این موضوع دارند که یکی از مراحل سخت روز قیامت عبور از پل صراط است و این احادیث به حدی است که در کتاب کفایة الموحدین که یکی از کتابهای پر ارزش در عقاید استدلالی است می گوید: اعتقاد به پل صراط از ضروریات دین اسلام است و کسی که آن را انکار کند یکی از ضروریات دین اسلام را انکار کرده است و لازم است همۀ مکلّفین این اعتقاد که در آخرت جسری بر روی جهنم کشیده می شود و باید همۀ مردم از آن عبور نمایند را داشته باشند.[5]

در اینجا برای روشن شدن بیشتر این موضوع به ذکر چند حدیث مبادرت می کنیم:

1- حضرت صادق (ع) فرمودند: احوال انسانها در عبور از پل صراط یکسان نیست گروهی مانند برق از آن عبور می کنند و جمعی به سرعت دویدن اسب و دسته ای مانند راه رفتن عادی و طائفه ای مثل حرکت کودک چند ماهه که موقه راه رفتن دستهای خود را نیز روی زمین می گذارند و خود را به سینه می کشند و بالأخره گروهی افتان و خیزان از پل صراط عبور می نمایند.[6]

این موضوع نیز روشن است که این تفاوت بستگی به اعمال انسانها در زندگی دنیا دارد.

2- یکی از راویان احادیث به نام «مفضل بن عمر» می گوید از حضرت صادق (ع9 صراط چیست؟ حضرتش در پاسخ فرمودند: صراط دو تا است: یکی در دنیا و دیگری در آخرت و اما صراط دنیا عبارت از امامی است که اطاعت آنرا خداوند واجب کرده است و کسیکه معرفت کامل در حق او پیدا کند و از او پیروی نماید و راهی را که او پیش پای انسانها می گذارد به پیماید از صراطی که پلی است بر روی جهنم به آسانی می گذرد ولی کسیکه در در دنیا امام به حق را نشناسد در جهان آخرت هنگام عبور از صراط قدمش می لغزد و در آتش جهنم سقوط می کند.[7]

3- حضرت باقر (ع) فرمود که حضرت رسول (ص) به حضرت علی (ع) فرمودند:

یا علی در روز قیامت من و تو و جبرئیل بر صراط نشسته ایم و جز کسانی که در دست آنها نوشته ای که دلالت بر ایمان آنها به ولایت تو باشد نمی توانند از آن غبور کنند.[8]

4- حضرت باقر (ع) فرمودند ابوذر گفتمن از حضرت رسول اکرم (ص) شنیدم که فرمودند: رعایت پیوند خویشاوندی (صلۀ ارحام) و رعایت امانت در دو طرف پل صراط قرار گرفته است کسانی که پیوند خویشاوندی را در نظر گرفته و با خویشاوندان خود ارتباط لازم را داشته و کمک و مساعدت لازم را انجام داده اند و همچنین کسانی که امانت را مراعات نموده اند به آسانی از صراط می گذرند و به بهشت راه می یابند ولی کسانی که وظیفۀ خود را در برابر خویشاوندان مراعات نکرده و همچنین در امانت خیانت کرده باشند هنگام حرکت از صراط به جهنم سقوط می کنند.[9]

و بالأخره مفاد و رایاتی که از اهل بیت (ع) رسیده است این است که «پل صراط» دارای مواقف و گردنه هایی است که در هر یک از آنها از این امور که از لحاظ فرهنگ اسلامی حائز اهمیت می باشند سؤال به عمل می آید:

1- ایمان و خلوص و کمال ایمان

می دانیم ایمان به خداوند متعال دارای مراتبی است و در موقف اوّل انسانها از همین جهت مورد سؤال قرار می گیردند و البته ایمان به خداوند در صورتی کامل خواهد بود که فراگیر همۀ اصول و مخصوصاً بر حسب روایات، شامل ولایت اهل بیت (ع) نیز باشد که حضرت رضا (ع) نیز هنگام عظیمت به طوس در عبور از نیشابور در پاسخ تقاضای بیان حدیثی از آن حضرت، حضرتش «لا إله إلا الله» را که نخستین پایۀ اصول دین است بیان کردند و از آن پس فرمودند ولکن «مع شروطها وانا من شروطها» یعنی کلمۀ توحید به انضمام شرائط آن نتیجه بخش است و من هم جزء آن شرائط می باشم.

2- نماز

در میان وظائف اسلامی «نماز» دارای موقعیّت خاصی است و احادیث فراوانی از حضرت رسول اکرم (ص) و اهل بیت بزرگوارش صادر گردیده است که همۀ آنها تأکید بر درست بجا آوردن و مراعات شرائط آن دارند و آنرا ستون دین و سر لوحۀ اعمال انسانها قلمداد می کنند و سهل انگاری و کوچک شمردن آنرا مورد انتقاد شدید قرار می دهند و در گردنۀ دوّم صراط سؤال از نماز خواهد بود.

3- ادای مالیات اسلامی

این مطلب روشن است که هر چند برنامۀ اقتصادی اسلام طوری تنظیم شده است که اگر مورد عمل قرار بگیرد یک نفر فقیر در سطح زمین باقی نمی ماند ولی تا هنگامی که عملی نشده است و افراد محتاج در جامعه وجود دارد بایدافراد مسلمان احساس مسئوولیت شدید بکنند و در ادای مالیات اسلامی با برنامه جامع و صحیح هرگز سستی و سهل انگاری ننمایند تا همۀ افراد از یک سطح زندگی نسبتاً مرفّه برخوردار باشند.

به علاوه مصرف مالیات اسلامی تنها کمک به محتاجان نیست و همواره در جامعه احتیاجاتی و کاستی هائی وجود دارد که لازم است از راه ادای مالیات اسلامی آن احتیاجات مرتفع و آن کاستی ها برطرف شود: «جوامع اسلامی احتیاج به مراکز تعلیم و تربیت، مدارس علوم، بیمارستانها، اصلاح راهها، نشر کتابهای مفید، ساختن پلها و امثال اینها دارد و یکی از مصارف مالیات اسلامی تأمین این قبیل احتیاجات نیز می باشد.»

4- روزه ماه رمضان

ماه رمضان در میان ماههای دوازده گانه سال دارای شرافت و فضیلت مخصوصی است قرآن مجید در این ماه نازل و شبهای قدر در این ماه واقع گردیده است اسن ماهَ، ماه توجه به خدا و توبه و استقفار بدرگاه حق تعالی است و روزه گرفتن در این ماه بر افرادی که عذر شرعی ندارند واجب است و یکی از عقبات پل صراط مخصوص پرسش از رعایت وظیفه ای است که انسانها در این ماه دارند.

5- دین اسلام به منظور برقرار ارتباط میان مسلمانان جهان وظیفه ای به عنوان حج بیت الله الحرام مقرر فرموده است تا از همۀ اطراف و اکناف گیتی مسلمانان که تمکن دارند بسیج شوند و در یک نقطه معینی در مجاورت خانۀ خدا گرد آیند تا هم شکوه و عظمت اسلام را در میان مردم جهان به تماشا بگذارند و هم در ضمن انجام عبادت خداوند با هم تبادل نظر و تشریک مساعی برای رفع مشکلاتشان به عمل بیاورند و فریاد بیزاری از کفر و استکبار را از آن نقطه مقدس بگوش مستکبرین برسانند و هر کسی که در راه تحقق این وظیفه مهم سنگ اندازی کند و موجب بهم خوردن و ضعف این اجتماع یا اختلال در هدف آن گردد مقصر و مسئول است.

6- پاکیزگی

دین اسلام دین نظافت و پاکیزگی است و در دین الهی به نظافت و پاکی اهمیت فوق العاده ای داده شده است بطوری که این موضوع یکی از امتیازات این دین محسوب می شود و بر اساس تعالیم اسلامی باید نور نظافت نه تنها از بدن و لباس و خانه مسلمان بلکه از کوچه و خیابان و شهر و مملکت آنها بتابد و نیز نه تنها از ظاهر بیله قلب و جان آنها به نور و پاکیزگی تقوا روشن باشد.

این نکته نیز روشن است که نظافت و پاکیزگی آن وقت در نظر اسلام ارزشمند است که با کیفیت و فرمول اسلامی انجام بگیرد و در عقبۀ ششم صراط سؤال مربوط به نظافت است.

7- حقوق مردم

شدیدترین مواقف و عقبات پل صراط عقبۀ سؤال از حقوق مردم است که خداوند متعال سوگند یاد کرده است که از ظلم هیچ ظالمی نگذرد و حق مظلوم را هر که باشد از ظالم بگیرد.

حضرت صادق (ع) در تفسیر آیۀ شریفۀ «¨bÎ) y7­/u‘ ϊ$|¹öÏJø9$$Î7s9»[10] فرمودند مرصاد قنطره و گردنه ای است در پل صراط و هرکس که در گردنش مظلمه ای و حقی باشد نمی تواند از آن بگذرد.[11]

در پایان این مقاله از خداوند برای همۀ مسلمانان توفیق عمل به وظائف اسلامی و لطف و کمک برای ثابت ماندن گامها در پل صراط و آسان گذشتن از این عقبات را خواستاریم و این مطلب که در روایات اسلامی مکرّر آمده است که پل صراط از مو دقیقتر و از شمشیر قاطع تر است شاید کنایه از دقت و قاطعیتی است که در رابطه با موضوعاتی که ذکر گردید به عمل خواهد آمد «اللهمّ ثبّت أقدامنا علی الصّراط».