نقش سیاسی و نظامی تنگه هرمز

نقش سیاسی و نظامی تنگه هرمز

قسمت دوم

دکتر محمدرضا حافظ نیا

اهداف انگلستان

همانطور که اشاره شد خلیج فارس بدلیل ارزشهای خاص خود همیشه مورد توجه قدرت‏های جهانی بوده است زیرا خلیج فار و تنگه هرمز نقش تعیین کننده‏ای در موازنه قدرت و برتریهای استراتژیکی جهان بعهده داشته و دارد. بعد از افول قدرت دریائی پرتقال در منطقه خلیج فارس  وبروز خلأ قدرت، امکان ظهور قدرت مسلط برای مدتی وجود نداشت و حاکمیّت در خلیج فارس بین قدرت‏های محلی صفویه و افشاریه و زندیه و هلند و انگلیس و روسیه و حاکم عمان و ساحل نشینان خلیج فارس دست به دست می‏چرخید و قدرت‏های اروپائی ضمن اینکه در این عرصه رقابت همگانی درگیر بودند بین خودشان نیز رقابت‏ها بر سر تصرف و تسلط خلیج فارس و تنگه هرمز شدید بود مثلاً  هلند­ی­ها و انگلیس­ها- انگلیس­ها و فرانسوی­ها، انگلس­ها و روس­ها همیشه با هم در حال رقابت بوده و دامنه رقابت در جنگ­های محلی اروپا نیز بروز می­کرد.

ولی آنکه از بین تمام این رقابت­ها سر بر آورد و حاکمیت حدود دو قرن را برای خود در خلیج فارس و تنگه هرمز تثبیت نمود انگستان بود، انگلستان بعد از خروج پرتقالی­ها و با مساعدت شاه عباس صفوی موقعیت خوبی پیدا نمود ولی در مقابل رقیب خود یعنی هلندیها نتوانست دوام بیاورد که در نهایت تضعیف هلندیها در اروپا بدنبال جنگ­های چند ساله و حوادث داخلی اروپا منجر به تقویت انگلیس­ها شد و در سال 1654 م هلند سیادت دریائی انگلستان را به رسمیّت شناخت.

در سال 1663 جنگ جدیدی بین دو کشور واقع گردید که در سال 1667 به شکست انگلستان و حضور مجدد هلندیها در تنگه هرمز انجامید بطوریکه در 14 اوت 1684 ناوگان هلندی به سواحل ایران حمله برده و قشم را گرفته و بندرعباس گلوله باران نمودند. در سال 1689 م  با تغییرات حکومتی در هلند و انگلستان جریان به نفع سیاست انگلیس تمام شد و انگلستان مجدداً از موقعیت بهتر برخوردار گردید.

رقیب بعدی انگلستان فرانسویها بودند که در ابتدا بعنوان مبلّغ در سال 1623 م به بصره وارد شدند و در سال 1665 م توانستند از شاه عباس دوم امتیازات تجاری و بازرگانی کسب نمایند. ولی انگلیسیها پس از خروج هلندیها از خارک در سال 1765 توانستند از پیشروی فرانسویها جلوگیری نمایند بویژه اینکه این دو کشور بین سالهای 1756- 1763 م درگیر جنگ در اروپا بودند و دامنه درگیری به تنگه هرمز و خلیج فارس نیز کشیده شد و چهار کشتی جنگی فرانسوی به تجارتخانه کمپانی هند شرقی انگلیس در بندرعباس حمله برده و آنجا را تصرف و تخریب نمودند شکست فرانسه در جنگ جریان را به نفع حاکمیت انگلستان در خلیج­فارس تمام کرد.

وقوع انقلاب فرانسه در سال 1789 م و ظهور ناپلئون که از تمایلات توسعه طلبانه برخوردار بود، مجدداً خلیج­فارس و تنگه هرمز و هندوستان را در کانون توجه او قرار داد، فرانسویها استراتژی تقویت مخالفان انگلستان در خلیج­فارس و هندوستان و نزدیکی به حکومت ایران را پیشه کردند. این جریانات به شدت انگستان را نگران کرده بود تا اینکه شکست ناپلئون در قاهره بسال 1800 م و شکست­های بعدی او، طرح تصرف خلیج فارس و تنگه هرمز و هندوستان را عقیم گذاشت و فرانسه برای مدتی از منطقه دور بود.

اهمیت خلیج­فارس مانع از آن می­شد که فرانسه نسبت به آن بی­تفاوت باشد و لذا ادامه حضور خود را با اتخاذ استراتژی جدید اقتصادی حفظ کرد و سعی بر گسترش روابط تجاری خود با منطقه خلیج فارس نموده و منتظر فرصت مناسب باقی ماند، در سال 1895 م با روسیه هم­پیمان شد و توانست اقدام به احداث خط کشتی­رانی دریائی بین بمبئی، هرمز و بصره بنماید و در سال 1900 م  کشتی­های جنگی خود را (4 فروند) برای بازدید به خلیج­فارس اعزام نمود ولی هیچگاه نتوانست قدرت حاکم منطقه خلیج فارس بشود.

در حال حاضر نیز رابطه تجاری فرانسه با خلیج فارس در سطح بالائی قرار دارد و بزرگترین فروشنده سلاح به منطقه خلیج فارس فرانسه می­باشد، علاوه بر آن از طریق همسوئی با سیاست­های دنیای غرب و امریکا حضور نظامی سیاسی خود را در خلیج فارس حفظ نموده است.

انگلستان با دو رقیب جدید اروپائی یعنی آلمان و روسیه نیز در خلیج فارس روبرو شد. آلمانی­ها با هدف تصرف بازار تجاری منطقه و دسترسی به مسیر ارتباطی اروپا به آسیای شرقی و هند فعالیت­های خود را آغاز نموده و اوّلین کشتی تجاری خود را حامل ذغال سنگ و پارچه و کالاهای دیگر بود از هامبورک به بندر بوشهر اعزام نمودند. ویلهلم دوّم امپراطور آلمان قصد داشت امپراطوری خود را از بوشهر تا خلیج فارس گسترش داده و دامنه نفوذ روسیه و انگلیس را تنگتر نماید. آلمانی­ها در سال 1984 م محصول قند خود را ارزانتر از محصول قند فرانسه وارد بازار خلیج فارس نموده و بفروش رساندند و امتیاز خاک سرخ ابوموسی را بدست آوردند، و طرح احداث خط آهن سراسری اروپا به خلیج فارس و هندوستان را مورد بررسی قرار دادند، و بانک آلمان قرارداد اجرای آن در سال 1899 م با دولت عثمانی و فرانسه منعقد نمود (50% سرمایه متعلّق به آلمانها و 40 % به فرانسویها و 10% به عثمانی­ها).

فکر اولیه طرح احداث خط آهن مزبور به فردی به نام فردریک لیست منتسب است، او که دارای تفکر استراتژیک بود به رابطه بین راه آهن و تغییر موازنه قدرت نظامی معتقد بود، فردریک لیست در نیمه قرن نوزدهم طرح راه آهن سراسری آلمان به آسیا را مطرح کرد و مسیر خط را از هامبورگ به وین و استانبول و سپس بغداد و بصره از طریق ساحل شمالی خلیج فارس به بندرعباس و سپس گواتر و کراچی و نهایتاً بمبئی در هندوستان تعیین نمود.

مقدّمات اجرای طرح راه آهن مزبور فراهم می­گردید که جنگ جهانی اوّل مانع از انجام آن شد و انگلستان که از خطر احداث آن نگران بود در این امر پیشدستی کرده و پیشنهاد احداث خط آهنی از اسکندریه تا خلیج فارس را با هزینه کمتر داد. در این میان تعیین کننده دولت عثمانی بود زیرا در آن موقع بعنوان یک قدرت منطقه­ای برای قدرت­های انگلیس و آلمان معتبر شناخته می­شد. اوّلین کسی که از خط آهن آلمانی­ها اظهار نگرانی کرد لُرد کروزن بود که طی نامه­ای نوشت:« پشت پرده این خط مقاصدی پنهان است که منجر به این خواهد شد که دولت عثمانی بصورت یک دولت تحت­الحمایه آلمان درآید.»

رقابت بین انگلیس و آلمان شدت گرفت و این امر منجر به دخالت آنها در مسائل داخلی ایران شد که حضور واسموس آلمانی در مناطق جنوبی کشور و مجاور مرکز حکومت انگلیس یعنی بوشهر و فعالیّت آلمانها در بین عشایر و تصویر جلوه­ای مطلوب از حکومت آلمان در بین ایرانیان در مقابل انگلیسها، که سوابق سوئی نزد ایرانیان داشتند و حمایت­های ضمنی دولت ایران از آلمانها، جملگی مؤید رقابت شدید بین دو قدرت یاد شده برای کنترل و اعمال نفوذ در دستگاه حاکمه ایران می­باشد، زیرا در آن موقع هم نفت ایران برای جنگ تعیین کننده بود و هم موقعیّت جغرافیایی ایران در شمال خلیج فارس به آن نقش تعیین کننده‏ای را در حوادث منطقه می‏داد. در آغاز جنگ آلمانها برای ضربه زدن به منافع انگلیس در منطقه خلیج فارس، عملیّاتی را به نام عملیّات کارون طراحی کرده و مسئولیت اجرای آن را به فردی به نام «فرتیس کلاین» واگذار نمودند که از سپتامبر 1914 م آغاز شد. اهداف عمده این طرح عبارت بودند از: نظامی و سیاسی، بدین معنی که انهدام لوله‏های نفتی و انبارهای شرکت نفت ایران و انگلیس در خوزشتان جلب نظر علما و مراجع در عراق برای صدور فرمان جهاد علیه انلگستان جزو اهداف طرح محسوب می‏شد که توفیقی بدست نیاوردند.

در جنگ جهانی دوّم نیز یکی از اهداف هیتلر دسترسی به ذخایر نفت خلیج فارس بود که شکست آلمان در جنگ اوّل و دوّم جهانی مانع از دسترسی آن بر منطقه خلیج فارس شد و انگلستان بدینوسیله رقیب را از میدان بدر کرد.

دولت روسیه رقیب خطرناک انلگیس برای منطقه خلیج فارس و تنگه هرمز و هندوستان به حساب می‏آمد. روسها به قصد دسترسی به آبهای آزاد جنوب ایران و همچنین بازارهای ثروت هندوستان سعی بر نفوذ به جنوب را داشتند که انگلستان به روشهای مختلف مراقب رفتار روسها بوده و مانع از نفوذ آنها به منطقه می‏شد در سال 1895 م یک مهندس روسی به هرمز قدم گذاشت و گزارش جامعی تهیّه نمود و از این تاریخ دولت روس توجه و علاقه زیادی به جزیره هرمز و دهانه خلیج فارس پیدا کرد، و بفکر ایجاد پایگاه دریائی در منقطه افتاد. در سال 1900 هیئتی را تحت پوش «هئیت جغرافیائی» برای بررسی مسیره راه‏آهن روسیه به ایران گسیل داشت که هدف اصلی اتصال آن به یکی از بنادر جنوبی خلیج فارس چون بندرعباس و چاه بهار بود. روسیه در سال 1903 اقدام به مانور مشترک نظامی با فرانسه در مسقط نمود و ناوگان آنها به نمایش قدرتی در خلیج فارس نیز پرداختند.

ادامه دارد