بهشت و جهنّم

اصول اعتقادی اسلام معاد

بهشت و جهنّم

یکی از موضوعات مهمّی که با مسأله «معاد» ارتباط دارد بلکه سائر مسائل معاد مقدّمه این اصل و این موضوع است موضوع «بهشت و جهنم» است و مسأله قیامت و جهان آخرت هر انسانی به یکی از این دو جایگاه ختم می شود.

اساساً انسان همیشه در حرکت است زندگی و هستی انسانها چیزی جز حرکت نیست و نقطه پایان این سیر و حرکت بهشت و یا جهنم است.

بعبارت رساتر هر انسانی در زندگی بر اساس فرهنگ خود و باورها و اعتقاداتی که در دل و اعماق وجود خود جا داده و به روحیّات و نفسانیّاتی که متخلّق گردیده و همچنین با رفتار و گفتاری که از او صادر می شود، مسیری را انتخاب و راهی را پیش گرفته است که در نتیجه همین انتخاب بهشت خود را که محل نعمت های کامل خداوند و محل زندگی مرفّه است و یا جهنّم خود را که اقامتگاه دائمی او و محلّ عذاب های گوناگون است می سازد.

قرآن مجید بهشت را دارالسّلام[1] یعنی سرای سلامت و دارالمتقین[2] جایگاه متّقیان می نامد و از قول کسانی که به این سرای سلامت وارد گردیده اند می گوید:

« ߉ôJptø:$# ‌! ü“Ï%©!$# |=ydøŒr& $¨Ytã tbt“ptø:$# ( žcÎ) $uZ­/u‘ ֑qàÿtós9 î‘qä3x©   ü“Ï%©!$# $oY¯=ymr& u‘#yŠ ÏptB$s)ßJø9$# `ÏB ¾Ï&Î#ôÒsù Ÿw $uZ¡yJtƒ $pkŽÏù Ò=|ÁtR Ÿwur $uZ¡yJtƒ $pkŽÏù Ò>qäóä9 ».[3] 

یعنی حمد و ستایش مخصوص خداوندیست که حزن و اندوه ما را بر طرف ساخت، خدای ما بخشنده گناهان و پاداش دهنده سپاسگذاران است سپاس آن خدای را که ما را در منزل دائمی جای داد که در اینجا هیچ رنج و المی بما نمی رسد و ضعف و خستگی را در اینجا نخواهیم دید و جهنّم را «دار البوار[4]» یعنی سرای هلاکت و «بئس القرار[5]» بدترین جایگاه و «سوء الدّار[6]» خانه بسیار بد نامیده است و درباره ساکنان آن می گوید: «tûïÏ%©!$#ur (#rãxÿx. óOßgs9 â‘$tR zO¨Yygy_ Ÿw 4Ó|Óø)ムöNÎgøŠn=tæ (#qè?qßJuŠsù Ÿwur ß#¤ÿsƒä† Oßg÷Ytã ô`ÏiB $ygÎ/#x‹tã 4 y7Ï9ºx‹x. “Ì“øgwU ¨@ä. 9‘qàÿŸ2 ÇÌÏÈ   öNèdur tbqäz̍sÜóÁtƒ $pkŽÏù !$uZ­/u‘ $oYô_̍÷zr& ö@yJ÷ètR $·sÎ=»|¹ uŽöxî “Ï%©!$# $¨Zà2 ã@yJ÷ètR 4 óOs9urr& Nä.öÏdJyèçR $¨B ㍞2x‹tGtƒ ÏmŠÏù `tB t©.x‹s? ãNä.uä!%y`ur ㍃ɋ¨Y9$# ( (#qè%rä‹sù $yJsù tûüÏJÎ=»©à=Ï9 `ÏB AŽÅÁ¯R »[7].

یعنی آنانکه کافر شدند و آیات الهی را انکار کردند مجازاتشان دوزخ است نه مرگی دارند تا به آن وسیله عذابشان بپایان برسد و نه تخفیفی در عذابشان پدید می آید ما هرکس را که در برابر ما راه کفر پیش بگیرد و بر کفر و انکار خود اصرار بورزد بهمین سرنوشت گرفتار می سازیم آنها در آتش دوزخ فریاد و ناله سر می دهند که ای پروردگار ما را از این عذاب خلاص کن تا بر خلاف گذشته به اعمال نیک بپردازیم پس به آنها خطاب شود آیا شما را یک عمر مهلت ندادیم و پیغمبرانی را نفرستادیم تا پند بگیرید و هدایت شوید و متذکّر گردید؟ امروز بچشید عذاب دوزخ را که برای ستمکاران هرگز نجات دهنده و یاوری وجود ندارد.

و نیز قرآن مجید کلّ انسان هایی که از آغاز آفرینش تا انجام آن در صحنه این جهان گام نهادند و زندگی کرده اند را به دو گروه بزرگ تقسیم می کند و می گوید: «فریقٌ فی الجَنَّة و فریق فی السّعیر».[8] گروهی در بهشت جاویدان و گروهی در آتش سوزان جای خواهند گرفت از آن پس در آیات متعددی آنان که در بهشت جای می گیرند را رستگاران و سعادتمندان و کسانی را که در دوزخ قرار می گیرند زیانکاران و شقاوتمندان معرّفی می کنند که در اینجا برای نمونه به ذکر چند مورد مبادرت می کنیم:

1-    «tPöqtƒ ÏNù'tƒ Ÿw ãN¯=x6s? ë§øÿtR žwÎ) ¾ÏmÏRøŒÎ*Î/ 4 óOßg÷YÏJsù @’Å+x© Ӊ‹Ïèy™ur ÇÊÉÎÈ   $¨Br'sù tûïÏ%©!$# (#qà)x© ’Å"sù ͑$¨Z9$# ... $¨Br&ur tûïÏ%©!$# (#r߉Ïèߙ ’Å"sù Ïp¨Ypgø:$# ».[9]

یعنی در آنروز که فرا خواهد رسید هیچکس جز بفرمان خدا سخن نمی گوید و مردم بر دو گروه تقسیم می شوند دسته ای شقاوتمند و طائفه ای سعادتمند می باشند. و شقاوتمندان در آتش و سعادتمندان در بهشت بسر خواهند بود.

2-    «Ÿw ü“ÈqtGó¡o„ Ü=»ptõ¾r& ͑$¨Z9$# Ü=»ptõ¾r&ur Ïp¨Yyfø9$# 4 Ü=»ysô¹r& Ïp¨Yyfø9$# ãNèd tbrâ“Í‌!$xÿø9$#».[10] 

یعنی: هرگز اهل بهشت با اهل جهنم یکسان نیستند و تنها اهل بهشت سعادتمندان بشر می باشند.

3-    «‘`yJsù yy̓ôm㗠Ç`tã ͑$¨Y9$# Ÿ@Åz÷Šé&ur sp¨Yyfø9$# ô‰s)sù y—$sù 3»[11]. 

یعنی: کسیکه خود را از آتش جهنم دور داشت و به بهشت ابدی در آمد پیروزی و سعادت همیشگی را بدست آورده است.

4-    «u”ÏJu‹Ï9 ª!$# y]ŠÎ6y‚ø9$# z`ÏB É=Íh‹©Ü9$# Ÿ@yèøgs†ur y]ŠÎ6y‚ø9$# ¼çmŸÒ÷èt/ 4’n?tã <Ù÷èt/ ¼çmyJà2÷Žzsù $YèŠÏHsd ¼ã&s#yèôfuŠsù ’Îû tL©èygy_ 4 šÍ´¯»s9'ré& ãNèd šcrçŽÅ£»y‚ø9$# ».[12] 

یعنی: تا آنکه خداوند افراد آلوده به کفر و گناه و پلیدان را از پاکیزگان جدا سازد و آلودگان و پلیدان را برخی با برخی درآمیزد و با هم گرد آورد آنگاه همه را در آتش دوزخ بیفکند، آنان زیانکاران عالم می باشند.

قرآن کریم بعد از اینکه با تعابیری که ذکر گردید عظمت و پاکیزگی بهشت و پستی و شدّت عذاب جهنم را بیان می کند و سعادت و شقاوت را به آنها مرتبط می نماید بهشت و جهنم را نیز به اعمال انسانها ربط می دهد و آنها را نتیجه اعمال انسانها معرّفی می کند و در این مقام نیز برای نمونه چند مورد را ذکر می کنیم:

1-    «ß$ygŠÏùu $tB ÏmŠÎgtGô±n@ ߧàÿRF{$# —%s#s?ur ÚúãüôãF{$# ( óOçFRr&ur $ygŠÏù šcrà$Î#»yz  y7ù=Ï?ur èp¨Ypgø:$# ûÓÉL©9$# $ydqßJçGøO͑ré& $yJÎ/ óOçFZä. šcqè=yJ÷ès?  ö/ä3s9 $pkŽÏù ×pygÅ3»sù ×ouŽÏVx. $yg÷YÏiB tbqè=ä.ù's?  ¨bÎ) tûüÏB̍ôfßJø9$# ’Îû É>#x‹tã tL©èygy_ tbrà$Î#»yz  Ÿw 玩IxÿムóOßg÷Ztã öNèdur ÏmŠÏù tbqÝ¡Î=ö7ãB  $tBur öNßg»oYôJn=sß `Å3»s9ur (#qçR%x. ãNèd tûüÏJÎ=»©à9$# ».[13] 

یعنی در آن بهشت بهرچه که نفوس میل بآن داشته باشند و از هر چیزی که چشم ها از دیدن آن لذّت ببرند وجود دارد و شما (خطاب به اهل بهشت است) همیشه در آن خواهید زیست این همان بهشتی است که بواسطه انجام اعمال شایسته آن را به ارث بردید برای شما در آنجا انواع میوه ها بطور فراوان وجود دارد که از آن هر اندازه که بخواهید تناول می کنید بد کاران نیز در عذاب آتش جهنم مخلّد می باشند از عذابشان هرگز کاسته نشود و امید نجات و خلاصی ندارند و ما با آنها ستم نکردیم آنها خود ستمکار و ظالم بودند.

2-    «#sŒÎ*sù ÏNuä!%y` èp¨B!$©Ü9$# 3“uŽö9ä3ø9$#   tPöqtƒ ㍩.x‹tGtƒ ß`»|¡RM}$# $tB 4Ótëy™  ÏNy—Ìhç/ur ÞOŠÅspgø:$# `yJÏ9 3“ttƒ  $¨Br'sù `tB 4ÓxösÛ   trO#uäur no4quŠptø:$# $u‹÷R‘‰9$#   ¨bÎ*sù tLìÅspgø:$# }‘Ïd 3“urù'yJø9$#   $¨Br&ur ô`tB t$%s{ tP$s)tB ¾ÏmÎn/u‘ ‘ygtRur }§øÿ¨Z9$# Ç`tã 3“uqolù;$#  ¨bÎ*sù sp¨Ypgø:$# }‘Ïd 3“urù'yJø9$#».[14] 

یعنی چون حادثه بزرگ روز قیامت پدید آید در روزی که آدمی هرآنچه را که در زندگی دنیا انجام داده است بیاد می آورد و دوزخ برای بینندگان آشکار می شود (دوزخی که آن را در دنیا بوسیله اعمال خود برای خویش ساخته بودند و نمی دیدند در آن روز پدیدار می شود) پس هرکس از حکم خداوند سرکشی کرد و طاغی شد و زندگی دنیا را (در آن مرود که اصطکاک میان دنیا و آخرت طاعت و معصیت خداوند پدید بیاید) بر آخرت و طاعت ترجیح داد جهنم جایگاه اوست و هرکس که از مقام خداوند ترسید و از هوای نفس دوری جُست جایگاه او بهشت است.

3-    «t¨bÎ) u‘#tö/F{$# ’Å"s9 5OŠÏètR ¨bÎ)ur u‘$£Úàÿø9$# ’Å"s9 5OŠÏtrb ».[15]     

نیکوکاران در بهشت و بدکاران در جهنم می باشند.

4-    «y7ù=Ï? èp¨Zpgø:$# ÓÉL©9$# ß^͑qçR ô`ÏB $tRϊ$t6Ïã `tB tb%x. $|‹É)s? ».[16]  

این بهشت را نصیب کسانی از بندگان خود می سازیم که با تقوا باشند.

5-    «ž`tBur ÄÈ÷ètƒ ©!$# ¼ã&s!qߙu‘ur ¨bÎ*sù ¼çms9 u‘$tR zO¨Yygy_ tûïÏ$Î#»yz !$pkŽÏù #´‰t/r& ».[17]

هرکه در برابر خداوند و پیغمبر او راه مخالفت و معصیت را پیش بگیرد کیفر او آتش دوزخست که برای همیشه در آن معذّب خواهد بود.

***

در اینجا باید توجه داشته باشیم که اعتقاد به بهشت و جهنم از ضروریات دین مقدس اسلام است و انکار یا تردید درباره آن کفر است و محدث بزرگوار و عالیمقام شیخ صدوق رضوان الله علیه در کتاب اعتقادات خود می گوید:

اعتقاد ما درباره بهشت این است که آن جایگاه بقاء و همیشگی و سرای سلامت است و هرگز مرگ و مرض و آفت و زوال و پیری و غم و غصه و فقر در آن راه ندارد و آن جایگاه توانگری و سرای سعادت و کرامت است و گرد و غبار خستگی و ناراحتی هرگز بر دامن ساکنان آن نمی نشیند و در آنجا هر آنچه که دل بخواهد و دیده از آن لذت ببرد موجود است و آن سرائی است که اهل آن همسایگان خداوند و اولیاء و دوستان و اهل کرامت ذات مقدس حق می باشند.

و اعتقاد ما درباره دوزخ آن است که آن سرای خواری و جایگاه انتقام الهی از کافران و گناهکاران است که همیشه در آن معذّب می باشند نه مرگی به آنها فرا می رسد که بآن وسیله نجات پیدا کنند و نه در عذابشان تخفیفی بوجود می آید آنان جز لباس های جهنمی نمی پوشند و جز نوشابه جهنمی نمی نوشند و جز غذاهای دوزخ نمی خورند ناله ها و فریادهای آنها را جز تحقیر جوابی نیست و اعتقاد ما درباره بهشت و جهنم آن است که هردو خلق شده اند و هم اکنون وجود دارند و حضرت پیغمبر (ص) هنگامی که بمعراج رفت به بهشت داخل گردید و جهنم را نیز مشاهده کرد.[18]

مطلبی که در اینجا توجه بآن نیز لازم است این است: همانطور که اعتقاد به اصل بهشت و جهنم لازم و از ضروریات دین مقدس اسلام است و منکر آن در زمره کافران است، اعتقاد به کیفیت و خصوصیاتی که آیات قرآن مجید و احادیث معتبر اسلامی درباره بهشت و جهنم بآن دلالت دارند نیز لازم و تأویل این آیات و احادیث (بطوری که با ظاهر آیات و احادیث منافات پیدا کند) خروج از دین اسلام و انحراف از حقیقت است.

علامه مجلسی رضوان الله علیه در بحار الأنوار می گوید: ایمان و اعتقاد به بهشت و جهنم طبق آیات قرآن مجید و احادیث اسلامی بدون اینکه آنها را تأویل کنیم از ضروریّات دین اسلام است و کسانی که آنها را انکار کنند و یا این آیات و احادیث را تأویل نمایند از دین اسلام خارج می باشند.[19]

و بطور خلاصه همانطور که اعتقاد به «معاد جسمانی» با توضیحی که در اوائل بحث معاد داده شد از ضروریات دین مقدس اسلام است اعتقاد به جسمانیت بهشت و جهنم و انواع عذابها که در جهنم وجود دارد بهمان نحو که از آیات قرآن کریم و احادیث معتبر دینی بدست می آید نیز از ضروریات این دین است  تفاوت اهل بهشت در نیل به لذائذ عقلی و جسمی و تفاوت اهل جهنم در نیل به آلام عقلی و جسمی هرگز منافاتی با جسمانی بودن (در برابر خیالی و مثالی بودن این لذائذ و آلام) بهشت و جهنم ندارد اکنون این بحث را در اینجا بپایان می رسانیم. و بقیه بحث درباره بهشت و جهنم و انواع لذتهای عقلی و جسمی اهل بهشت و انواع آلام عقلی و جسمی اهل جهنم را با توفیق خداوند متعال برای آینده می گذاریم.

ادامه دارد