ارتباط فرشتگان با انسان

تفسیرسوره رعد

ارتباط فرشتگان با انسان آیة الله جوادی آملی

« أولئک لهم عقبی الدار جنات عدن یدخلونها و من صلح من آبائهم و أزواجهم و ذریاتهم و الملائکة یدخلون علیهم من کل باب سلام علیکم بما صبرتم، فنعمت عقبی الدار». (سوره رعد- آیه 24)

پس از اینکه سیره عملی اولوالباب را بیان کرد، پاداش و نتیجه اوصاف هشتگانه آنان را بیان می‌فرماید که پایان این دنیا به نفع آنها است سپس می‌فرماید: «جنات عدن»- بهشت‌هائی است که جای رفاه و خوشگذرانی است؛ و نه تنها خودشان در این باغ‌های بهشت بسر می‌برند، بلکه بستگان با ایمان آنها هم با آنها محشورند که از این لذت انس هم استفاده کنند.

رابطه انسان با فرشتگان

رابطه‌ای که ملائکه با انسان دارند- همانگونه که ملاحظه کردید- رابطه محبت و ولایت است در دنیا و رابطه ولایت و محبت و خدمت است درعالم برزخ و قیامت. در دنیا فرشتگان برای مؤمنین طلب مغفرت و آمرزش می‌کنند و در عالم برزخ به مؤمنین می‌گویند: ما اولیای شما بودیم در دنیا و آخرت، پس مؤمن در حیات دنیا دارای اولیائی از ملائکه است و این ملائکه در آغاز زندگی ولی او هستند تا او را بپرورانند. اگر مؤمن بالا آمد و هم سطح فرشتگان شد، فرشتگان اولیای او یعنی احبا و دوستان اویند؛ و اگر از این مرحله گذشت و انسان کامل شد، تمام فرشتگان، خدمتگزار انسان کامل خواهند بود «فسجد الملائکة کلهم اجمعون»- در برابر این انسان کامل، همه فرشتگان خضوع و سجود کردند. بهرحال رابطه فرشتگان با انسان در دنیا و مقداری از رابطه برزخی قبلا بیان شد، اینک تتمه رابطه برزخی آنها و رابطه عالم قیامت را بیان می‌کنیم.

بر اساس آنچه که قبلا خوانده شد که ملائکه اولیای مؤمنین هستند؛ ولی، هرگز مولی علیه خود را ترک نمی‌کند مخصوصا در هنگام بروز خطر و مهمترین خطرها همان حالت احتضار و مرگ است. در حال احتضار، فرشتگان بر بالین مؤمنین حاضر می‌شوند. فرمود: «کذلک یجزی الله المتقین الذین تتوفیهم الملائکة طیبین یقولون سلام علیکم»[1] چنین است که خداوند تقواپیشگان را پاداش می‌دهد، آنان که فرشتگان ارواح آنان را در حالی که طیب و پاک هستند، قبض می‌کنند، و در حال احتضار به بالین متقین حضور پیدا می‌کنند و بر آنها سلام می‌کنند.

طیب انسانی است که آلوده نباشد؛ در مقابل خبیث که به معنای تیره و ناخالص و آلوده است و طیب غیر از طاهر است یعنی طبع اولیش نظیف و پاک است. طیب بمعنای خالص در برابر خبیث که ناخالص است. اگر کسی ایمانش را با غیرایمان مخلوط نکرد. این می‌شود طیب «الذین آمنوا ولم یلبسوا ایمانهم بظلم أولئک لهم الأمن و هم مهتدون»[2] آنان که ایمان آوردند و ایمان خود را با ظلمی (چه به نفس خود و چه به دیگران) نپوشاندند، آنان در امن و امان خواهند بود و از هدایت شدگان‌اند. ولی اگر عمل صالحی را با عمل بدوسیئی مخلوط کرد، آن می‌شود خبیث (خلطوا عملا صالحا و آخرسیئا»[3] چنین افرادی که مقداری عمل صالح و مقداری گناه دارند، خبیث‌اند و وضعشان روشن نیست که خدا با آنها چه می‌کند. اما آنها که طیب هستند و اعمالشان خالص است، فرشتگان به آنها می‌گویند: سلام علیکم.

پس مؤمن در حال جا دادن، هیچ رنج و فشاری احساس نمی‌کند زیرا با سلامت از دنیا وارد برزخ می‌شود. سلامت با رنج سازگار نیست یک انسان رنجور که از نظر دینی در سلامت نیست، اگر بخواهد از دنیا به عالم برزخ منقل شود، با سلامت نمی‌رود بلکه با مشقت و رنج همراه است. ولی در مورد کسی که طیب زندگی کرده است، فرشتگانی که مأموران سلامت رسانی خدایند، برآنها درود می‌فرستند و از هر رنج والمی سالم نگهمیدارند، زیرا درود فرشتگان مانند درود ما لفظی نیست که عملا آنها را به سلامت می‌دارند. اگر خدای سبحان ما را به دارالسلام و جایگاه سلامتی دعوت می‌کند می‌فرماید: «والله یدعو الی دارالسلام»[4] طلیعه دارالسلام، برزخ است. پس ممکن نیست مؤمن طیب، در حال مردن و رفتن به عالم برزخ فشاری ببیند.

مؤمنین در عالم قیامت

مؤمنین در عالم قیامت هم از لذتهای جسمانی و ظاهری برخوردارند و هم از لذتهای روحانی و معنوی می‌فرماید: «ان المتقین فی جنات و نهر، فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر»[5] به تحقیق که اهل تقوی درباغها و کنار نهرهای بهشتی خواهند بود. و در منزلگاه صدق نزد خداوند عزت و سلطنت، جاودانه‌اند. در بهشت و کنار بهشتی بودن، مربوط است به جسمش و ظاهرش و عندالله بودن مربوط است به حشر معنوی.

در سوره حجر، خصوص جنات و عیون را ذکر فرمود: «ان المتقین فی جنات و عیون ادخلوها بسلام آمنین»[6] تقوا پیشگان در بهشت‌ها و جویهای روان‌اند، به سلامتی و امنیت داخل شوید. چه کسی به آنها می‌گوید: داخل شوید. در این سوره مشخص نیست ولی در سوره‌های دیگر روشن می‌شود که گوینده‌ها چه کسانی اند؟ در سوره زمر می‌فرماید: «وسیق الذین اتقوا ربهم الی الجنة زمرا» متقین را گروه گروه به بهشت هدایت می‌کنند «حتی اذاجاؤها وفتحت ابوابها وقال لهم خزنتها سلام علیک، طبتم فادخلوها خالدین»[7] وقتی به بهشت می‌رسند، درهای بهشت بر روی آنان گشوده می‌شود و مأموران بهشت به آنان می‌گویند: سلام و درود بر شما، شما خالص بودید پس وارد شوید و جاودان بمانید.

پس هم در حال احتضار فرشتگان می‌گویند: «سلام علیکم» و هم در حال ورود به بهشت برانها سلام می‌کنند و می‌گویند شما طیب هستید، بفرمائید. یعنی شما که صالح را با غیرصالح مخلوط نکردید و طیب هستید، پس بفرمائید و در بهشت جاویدان بمانید در اینجا معلوم می‌شود که گویندگان سلام، فرشتگان هستند.

در جای دیگر قرآن می‌فرماید: «من خشی الرحمن بالغیب و جاء بقلب منیب ادخلوها بسلام»[8] آن کس که از خدای رحمت در باطن ترسید و با قلبی خاشع و خاضع به سوی او آمد، (به آنها خطاب می‌شود که) به سلامت وارد بهشت شوید.

در اینجا نیز به متقین خطاب می‌شود که به سلامت وارد بهشت شوید. چه کسی خطاب می‌کند؟ برابر آنچه در سوره زمر آمد، خزنه بهشت و فرشتگان مأمور بهشت هستند که چنین می‌گویند. ولی معلوم نیست همه کس سلام را از خزنه بهشت تحویل بگیرند. شاید آنها که جز اوحدی از اولیاء الهی هستند، گذشته از اینکه خزنه بهشت سلامشان می کنند، خدای سبحان نیز سلامشان کند.

خداوند درباره انبیا می فرماید: «سلام علی ابراهیم»[9] یا «سلام علی موسی و هارون»[10] یا «سلام علی نوح فی العالمین» [11] این موارد و امثال آن، سلام به اولیای خاص خدااست و اینها سلام را از خدای سبحان دریافت می‌کنند.

در ادامه آیه سوره «ق» آمده است: «ادخلواها بسلام ذلک یوم الخلود لهم ما یشاؤون فیها ولدینا مزید» به سلامت وارد شوید؛ امروز روز جاودانگی است، و برای آنان هر چه بخواهند یافت می‌شود و نزد ما نعمتهای اضافه‌ای نیز وجود دارد.

اری! رد بهشت یک سلسله نعمتهایی است که انسان آرزوهم نمی‌کند زیرا آرزو بمقدار معرفت است؛ اگر انسان بداند در بهشت چه نعمتهائی است، آرزویشان می‌کند، اما بعضی از نعم و درجات بهشت را درک نمی‌کند، لذا آرزویش را هم نمی‌کند ولی خدا به او می‌دهد.

پس اگر خداوند فرمود: «والله یدعوالی دارالسلام» خدا مردم را به عالمی دعوت می‌کند که سلم محض است و هیچ آسیبی در آن عالم نیست و فرشتگان الهی مأمور اجرای این سلامت هستند.

کیفیت سلام ملائکه

ملائکه لفظشان با فعلشان همراه است. اینطور نیست که فقط یک درود و تحیت لفظی باشد اینها مأموران الهی هستند که انسان را از یک عالمی به عالمی دیگر منتقل و هدایت می‌کنند که در آن عالم، هیچ آسیب و زحمتی وجود ندارد «لایمسنا فیها نصب ولایمسنا فیها لغوب»[12] هیچ آسیبی در آن عالم نیست؛ نه انسان بد می‌شنود و نه بد می‌گوید و نه از ماندن خسته می‌شود و نه چیزی می‌خواهد که به او ندهند. پس سلام ملائکه جدای از سلام ما است؛ سلام آنها همراه با بهشت و آرامش است و این تکریمی است نسبت به مؤمنین که با عمل خارجی همراه است اما این درودهائی که ما نسبت به یکدیگر می‌فرستیم، اینچنین نیست که حتما با سلامت خارجی همراه باشد.

بنابراین، اگر در آیه کریمه فرمود: «والملائکة یدخلون علیهم من کل باب» فرشتگان از هر دری بر آنها وارد می‌شوند؛ سخن فرشتگان این است که خطاب به مؤمنین و اهل تقوا می‌گویند:

«سلام علیکم بما صبرتم» سلام و درود بر شما که صبر کردید.

معلوم می‌شود که ملائکه در همه شئون مؤمن با او هست تا در قیامت کبری و بهشت عدن. از ورود انسان به دنیا تا لحظه مرگ و در عالم برزخ، و در قیامت کبری و ورود به بهشت و پذیرائی در بهشت؛ در تمام مراحل فرشتگان رحمت با انسان هست و دربهای بهشت هم گشوده است و آنها از هر دری بخواهند وارد می‌شوند و بر این مؤمنین درود می‌فرستند و به آنها می‌گویند که منشاء همه این نعمت‌ها صبر و بردباری شما در دار دنیا است.

این بود سیره عملی اولوالالباب و پاداش آنها.

در مقابل، کسانی هستند که حق را نپذیرفتند و بینش نداشتند، که کیفر تلخی برای آنان در نظر گرفته شده است؛ می‌فرماید:

«والذین ینقصون عده الله من بعدمیثاقه و یقطعون ما امرالله به أن یوصل و یفسدون فی الأرض، أولئک لهم اللعنة ولهم سوء الدار». (سوره رعد- آیه 25)

آنان که پس از پیمان بستن با خدا عهد خدا را شکستند و آنچه را خداوند امر به وصل کرده بود (مانند صله رحم) قطع کردند، و در زمین به فساد و فتنه مشغول شدند، لعنت خدا نصیبشان شده و آتش دوزخ منزلگاهشان خواهد بود.

نقض عهد الهی

معنای بیعت با خداوند، تنها این نیست که انسان بدن یا مال خویش را بفروشد، معنای بیعت آن است که می‌فرماید: «ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله»[13] از مردم کسانی هستند که نفس خود را به خاطر کسب رضایت حق می‌فروشند، یعنی چنین انسان با تقوائی نه تنها کاری را بدون اذن خدا نمی‌کند بلکه فکری را هم بدون اذن خداوند از دل نمی‌گذراند. مگر نه آن است که بیعت کرده و مگر نه آن است که بیعت یعنی بیع؟ پس این انسان قلب و فکر و اندیشه خود را نیز به خدا فروخته است؛ دیگر حق غصه خوردن هم ندارد. غصه برای چیست؟ برای اینکه انسان خیال می‌کند، چیزی را به خدا نداده است ولی اگر داد که دیگر غصه ندارد. این اشخاص مواظب خاطرات هم هستند که مبادا بی‌اذن خدای سبحان چیزی در دل خطور کند، چون دل هم مال خودشان نیست. اینها نه تنها بدن یا مال خود را به خدا فروخته‌اند، بلکه جانشان و خاطرات و اندیشه‌هایشان را نیز فروخته‌اند. پس اگر در این اندیشه‌ها آزاد باشد، معلوم می‌شود که جان را نفروخته است.

گرچه در فقه اصغر می‌گویند: اگر کسی تصمیم به گناه گرفت و گناه کرد، چیزی بر او نوشته نمی‌شود و فاسق نیست ولی در فقه اکبر و اخلاق می‌گوید: «ان تبدوا ما فی انفسکم او تخفوه یحاسبکم به الله»[14] آنچه را که ظاهر کردید و آنچه را که مستور و مخفی نمودید، خداوند از شما حساب می‌کشد. پس اگر کسی تصمیم داشت گناهی بکند ولی ابراز گناه فراهم نبود، قطعا مورد حساب قرار می‌گیرد؛ برای اینکه تصرف در ملک خدا- که اندیشه و خاطر است- بدون اذن او کرده است.

بنابراین، سیئات اخلاقی هم در قیامت محاسبه می‌شوند و آن کس که سیئه‌ای به ذهنش خطور کرده، در قیامت سرزنش و توبیخ می‌شود که مگر جانت را به ما نفروختی و مگر با ما بیعت نکردی؟ پس همه مکلف هستند که با مولای خود مخالفت نکنند، چه در ظاهر و چه در باطن چون خداوند از خبث سریره بی‌حساب نمی‌گذرد هرچند به گناه نرسد. اینکه مرحوم آخوند در کفایه اشاره کرده و می‌فرماید: ممکن اسظت مولا روی آن خبث سریره حسابهائی بکند ولی از بحث ما خارج است، یعنی در بحث‌های اصولی، جائی ندارد ولی در بحث تفسیری روی آن عنایت شده و بحث می‌شود.

بالاخره انسان باید بکوشد تا با کسب حسنات، عقل خود را کامل کند و به درجات عالیه برسد؛ راه برای همه باز است ولی موفق‌ها کم هستند. ادامه دارد