داستان مهاجرت به مدینه

درسهائی از تاریخ تحلیلی اسلام

داستان مهاجرت به مدینه (حجة الاسلام و المسلمین رسولی محلاتی)

بنای مسجد قباء و مساجد دیگر

همانگونه که در مقالات قبلی اشاره شد مدینه در ان زمان صورت شهری و متمرکز نداشت بلکه محله‌های متفرق و پراکنده‌‌ای بود که به مجموع آنها مدینه گفته می‌شد، و این محله‌ها بنا بگفته ابن کثیر جمعا هفت محله بوده که هر کدام بطور مجزا و مستقل، خانه‌ها و مزارع و باغاتی داشته و به یکدیگر چسبیده و متصل بوده است ... [1]

و محله قباء که نخستین جایگاه ورود رسول خدا‌(ص) بود در آن زمان محله قبیله بنی عمروبن عوف بود، و آخرین جایگاه نیز که آن حضرت در آنجا فرود آمد محله بنی‌النجار بود- به شرحی که پس از این خواهد آمد- و روایتی هم از آن حضرت نقل شده که فرمود:

«خیر دورالانصار داربنی النجار ثم بنوعبدالاشهل، ثم بنوالحارث بن خزرج، ثم بنوساعده، و فی کل دورالانصار خیر»[2].

بهترین محله انصار محله بنی‌النجار است، سپس محله و در همه محله‌های انصار خیر است.

و منظور از «دار» در این روایت، محله و روستاهای کوچک است چنانچه ما نیز اینگونه ترجمه کردیم، و آن حضرت در مدت توقف خود در محله قباء شالوده مسجد آنجا را ریخت و اتمام کار را به بعد موکول کرد. و در پاره‌ای از روایت نیز آمده که در همان چند روزی که در آنجا توقف داشت با کمک اهل قباء یعنی همان قبیله بنی‌عمروبن عوف آنرا بنا کردند و رسول‌ خدا‌(ص) خود نیز درساختمان آن شرکت داشت و دیوار و سقف نیز برای آن قرار داد و بلکه در روایتی آمده که عبدالله بن رواحه در وقت بنای مسجد مزبور این ارجوزه را می‌خواند:

«افلح من یعالج المساجدا».

و رسول خدا‌(ص) می‌گفت «المساجدا».

«ویقرأ القرآن قائما وقاعدا»

و آن حضرت می‌گفت: «وقاعدا»

«ولا یبیت اللیل عنه راقدا»

و رسول خدا می‌گفت: «راقدا»[3]

یعنی آن کلمه آخر رجز را با آنها همخوانی می‌کرد ...

و این بدان خاطر بود که از خواندن شعر و انشاد آن پرهیز می‌کرد.

و در فضیلت مسجد مزبور نیز روایاتی رسیده و بیشتر مفسران و سیره نویسان گفته‌اند:

آیه شریفه «لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق تقوم فیه ...»[4]

درباره همین مسجد قباء و ساکنان آن محله نازل گشته ....

و اینک چند تذکر در این باره:

در پاره‌ای از روایات آمده که قبل از ورود رسول خدا‌(ص) به مدینه مسلمانانی که در آنجا بودند- یعنی انصار و آنها که به آن حضرت ایمان آورده‌ بودند- برای خود مسجدهائی بنا کرده و در آنها نماز می‌خواندند، و از آنجمله مسجد قبا را ذکر کرده ... وگفته‌اند که آن حضرت پس از ورود به قباء با قبیله بنی‌عمروبن عوف در آنجا به جماعت نماز خواندند[5] ولی این روایات خلاف مشهور است و مشهور همان بود که در بالا ذکر شد... و بلکه در روایات جای آن را هم ذکرکرده وگفته‌اند: مسجد را در زمینی که کلثوم بن هدم (صاحب خانه و میزبان رسول خدا در قبا) در آنجا خرما خشک و پهن می‌کرد بنا کردند. و در حدیثی که از جابربن سمرة روایت شده آمده است، که چون اهل قباء از رسول خدا‌(ص) درخواست کردند که برای آنها مسجدی بسازد آن حضرت فرمود:

«لیقم بعضکم فیرکب الناقة».

یکی از شما برخیزد و بر شتر سوار شود ... ابوبکر برخاست و بر شتر سوار شد و آن را حرکت داد ولی شتر از جا برنخاست، ابوبکر که چنان دید برگشته و نشست. عمر سوار شد و آن را حرکت داد که برخیز ولی برنخاست و عمر نیز برگشته و در جای خود نشست، تا اینکه در بار سوم علی‌(ع) برخاست و بر شتر سوار شد، و شتر برخاست، آنگاه رسول خدا‌(ص) فرمود:

«راخ زمامها، وابنوا علی مدارها، فانها مأمورة».

افسار شتر را رها کن، و هر جا شتر رفت و برگشت همان مدار شتر را خط کشی کنید و پایه‌های مسجد را بر همان مدار بنا کنید که شتر مأمور است ...[6]

که از این حدیث معلوم می‌شود بنای مسجد قباء چند روز پس از ورود رسول خدا‌(ص) بوده، یعنی پس از آنی بوده که علی‌(ع) نیز از مکه آمده و به آن حضرت ملحق شده که حدودا چهار الی پنج روز پس از ورود رسول خدا‌(ص) بوده است ....

حرکت به سوی مدینه:

مشهور آن است روزی که رسول خدا‌(ص) از محله قباء به سوی مدینه و مرکز کنونی شهر مدینه حرکت فرمود، روز جمعه بود و پس از اینکه مقداری راه پیمود هنگام ظهر شد و نخستین نماز جمعه را در محله بنی سالم برپا داشت، و از برخی روایات نیز استفاده می‌شود که آن روز را تا ظهر در محله قباء ماند، و نماز جمعه را در همان محله قباء و در مسجد جدید الحداث و تازه بنا شده آنجا بجای آورد و سپس به سوی شهر حرکت فرمود، ولی گفتار نخست مشهورتر و معتبرتر است والله العالم.

و بهر صورت هنگامیکه رسول خدا خواست از محله قباء حرکت کند جمعی از انصار سلاح بر تن کرده و اطراف آن حضرت را گرفته و به سوی شهر حرکت فرمود، و برخی نیز نوشته‌اند آن حضرت کسی را به نزد قبیله بنی‌النجار (که با او خویشاوندی داشتند) فرستاد و گروهی از آنها سلاح بر تن کرده و به نزد او آمده و رسول خدا(ص) به همراه آنها به سوی شهر حرکت فرمود. رؤسای قبائلی که خانه‌هاشان سرراه آن حضرت بود همگی از خانه‌های خود بیرون آمده و چون پیغمبر اکرم به محله آنان وارد می‌شد تقاضا می‌کردند که در محله آنان فرود آید و مأوی گزیند، ولی رسول خدا‌(ص) در پاسخ همه می فرمود:

«دعوا الناقة فانها مأمورة»

مهار شتر را رها کنید و او را به حال خود بگذارید که او مأمور است- یعنی هر کجا او فرمود آمد و زانو زد من همانجا فرود خواهم آمد.

و بدین ترتیب از محله بنی‌سالم و بنی بیاضه و بنی ساعده و بنی‌حارث و بنی عدی عبور کرد و در هر یک از محله‌های مزبور بزرگانشان سر راه بر آن حضرت گرفته و تقاضای نزول او را داشتند و رسول خدا‌(ص) همان جواب را می داد تا چون به محله بنی مالک بن نجار و همان جائی که اکنون مسجدالنبی قرار دارد رسید شتر آن حضرت زانو زد و خوابید.

تنها توقف کوتاهی که رسول خدا‌(ص) در سر راه خود در میان قبائل نامبرده داشت- همان گونه که ذکر شد- نزد بنی سالم بود که چون هنگام ظهر بود در میان ایشان فرود آمد و چون مصادف با روز جمعه بود، و انها نیز قبلا مسجدی برای خود بنا کرده بودند پیغمبر خدا نخستین نماز جمعه را در زمینی بنام «رانوناء» در میان آنها خواند و بدین ترتیب نخستین خطبه را نیز در مدینه، همانجا ایراد فرمود.

اکنون که بحث به نماز جمعه رسید بد نیست درباره نخستین نماز جمعه و نخستین خطبه‌ای که رسول خدا‌(ص) ایراد فرمود قدری بحث شود:

نخستین نماز جمعه و نخستین خطبه آن

مرحوم طبرسی(ره) در کتاب مجمع البیان درباره نامگذاری روز جمعه وجوهی ذکر کرده و از آنجمله فرموده:

... و برخی گفته‌اند: نخستین کسی که این روز را جمعه نامید انصار مدینه بودند بدین ترتیب که آنها پیش از ورود رسول خدا‌(ص) به مدینه انجمنی کرده و گفتند: یهودیان برای خود روزی دارند که در آن اجتماع کنند و آن روز شنبه است، و نصاری نیز روزی دارند که روز یکشنبه است، ما نیز برای خود روزی قرار دهیم که در آن روز گرد یکدیگر جمع شده و خدا را یاد کرده و سپاس گزاریم. و بدنبال این گفتگو همین روز را که پیش از آن «یوم العروبة» می‌نامیدند انتخاب کرده و آن را «یوم الجمعه» نامیدند، و بهمین منظور به نزد اسعدبن زرارة آمده و او نیز با ایشان نماز خواند، ... و سپس برای آنها گوسفندی ذبح کرده و چاشتگاه و شامگاه از گوشت همان یک گوسفند غذا تهیه کرده و خوردند بخاطر اینکه عدد آنها اندک بود ... و این نخستین جمعه‌ای بود در اسلام که مسلمانان بدین نام گرد هم اجتماع کردند.[7]

و اما نخستین جمعه‌ای که رسول خدا‌(ص) اصحاب خویش را جمع کرده و مراسم برپا داشته و نماز خواندند همان جمعه‌ای بود که سر راه خود به مدینه در آن روز به میان قبیله بنی‌سالم بن عوف رسید و در مسجدی که آنها پیش از ورود آن حضرت برای خود ترتیب داده بودند. اقامه نماز فرمود، و این نخستین جمعه‌ای بود که رسول‌خدا (ص) در آن روز اقامه جمعه فرمود ...[8] و در برخی از روایات است که عدد کسانی که در آن روز با آن حضرت نماز خواندند یکصد نفر بود. [9]

و اما نخستین خطبه

این مفسر بزرگوار سپس نخستین خطبه‌ای را که آن حضرت در آن روز ایراد فرمود ذکر کرده، و دانشمندان اهل سنت نیز با اندک اختلافی آن را بهمین گونه نقل کرده‌اند که ما ذیلا در آغاز اصل خطبه و سپس ترجمه آن را برای شما نقل می‌کنیم:

«الحمد الله احمده و الشتعینه واستغفره و استهدیه أومن به ولا أکفره و أعادی من یکفره وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لاشریک له و أن محمدا عبده و رسوله أرسله بالهدی و النور والموعظة علی فترة من الرسل و قلة من العلم و ضلالة من الناس و انقطاع من الزمان و دنومن الساعة و قرب من الأجل من یطع الله و رسول فقد رشد و من یعصمها فقد غوی و فرط وضل ضلالا بعیدا. واصیکم بتقوی الله فإنه خیر ما أوصی به المسلم المسلم أن یحضه علی الاخرة و أن یأمره بتقوی الله، فاحذروا ما حذرکم الله من نفسه و لا أفضل من ذلک نصیحة ولا أفضل من ذلک ذکری و إنه تقوی لمن عمل به علی و جل و مخافة و عون صدقعلی ماتبتغون من أمره الآخرة، و من یصلح الذی بینه و بین الله من أمر السرو العلانیة لاینوی بذلک إلا وجه الله یکن له ذکرا فی عاجل أمره و ذخرا فیما بعد الموت حین یفتقر المرء إلی ماقدم و ما کان من سوی ذلک یودلو أن بینه و بینه امدا بعیدا.

و یحذرکم الله نفسه والله رؤف بالعباد، والذی صدق قوله و أنجز وعده لاخلف لذلک فإنه یقول تعالی (ما یبدل القول لدی و ما أنا بظلام للعبید) و أتقوالله فی عاجل أمرکم وآجله فی السر و العلانیة فإنّه (من یتق الله یکفر عنه سیئاته و یعظم له أجرا) (و من یتق الله فقد فاز فوزا عظیما) و إن تقوی الله توقی مقته و توقی عقوبته و توقی سخطه و إن تقوی الله تبیض الوجه و ترضی الرب و ترفع الدرجه. خذوا بحظکم ولا تفرطوا فی جنب الله قد علمکم الله کتابه و نهج لکم سبیله لیعلم الذین صدقوا و لیعلم الکاذبین فأحسنوا کما أحسن الله إلیکم وعادوا أعداءه وجاهدوا فی الله حق جهاده، هو اجتباکم و سماکم المسلمین لیهلک من هلک عن بینة و یحیی من حی عن بینة ولاقوة الا بالله، فأکثروا ذکر الله، واعملوا لما بعد الموت فإنه من أصلح مابینه و بین الله یکفه ما بینه و بین الناس ذلک بأن الله یقضی علی الناس و لا یقضون علیه و یملک من الناس و لا یملکون منه، الله اکب ولا قوة الا بالله العلی العظیم».[10]

یعنی: حمد و ستایش خاص خدا است، او را ستایش کرده و از او کمک می‌جویم، و آمرزش می‌خواهم و راهنمائی می‌طلبم.ک به او ایمان داشته و او را انکار نمی‌کنم، و با هر کس که او را انکار کند دشمنی می‌کنم. و گواهی دهم که معبودی جز خدای یکتانیست که شریک ندارد، و شهادت می‌دهم که براستی محمد بنده و پیامبر او است که او را با هدایت و نور و اندرز فرستاد در هنگام فترت پیامبران و کمیابی علم و گمراهی مردم. و بریدگی و پایان زمان و نزدیکی رستاخیز و نزدیکی اجل (و پایان کار)

هر کس از خدا و پیامبرش فرمانبرداری کند راهبری شده و هر کس آن دو را نافرمانی کند گمراه گشته و کوتاهی کرده، و به گمراهی سختی دچار گردیده است.

و من شما را به تقوی الهی سفارش می‌کنم که آن بهترین سفارشی است که مسلمانی به مسلمان دیگر کند که او را به کار آخرت ترغیب کند و به تقوای الهی دستور دهد. پس بترسید از آنچه خدای یکتا شما را از آن بیم داده که اندرزی بهتر از این و تذکری از ان بهتر نیست، و این مایه تقوی و پرهیز است برای کسی که با ترس و بیم بدان عمل کند، و نیکو یاوری است برای آنچه از کار آخرت می‌جوئید.

و هر کس رابطه میان خود و خدا را در نهان و آشکار اصلاح کرده و جز رضای خداوند در این کار هدفی و قصدی نداشته باشد، برای او در دنیا موجب نیکنامی است و در اخرت و سرای پس از مگر آن هنگامی ک انسان نیازمنداعمال نیک است توشه‌ای خواهد بود، و هرچه (از اعمال) جز این باشد انسان می‌خواهد که میان او و ان عمل فاصله‌ای بسیار باشد، خداوند شما را از کیفر خویش بیم داده و او نسبت به بندگان مهربان است.

سوگند به آن خدائی که گفتارش را راست و وعده‌اش را انجام داده که خلافی در این گفتار نیست که خود فرموده: «این گفتار در نزد من تغییر نپذیرد و من نسبت به بندگان ستمکار نیستم» و ازخدای یکتا بترسید در کارهای حاضر و آینده خود، و در نهان و عیان که براستی: «هرکس از خدا بترسد خداوند گناهانش را پوشانده و پاداش بزرگش دهد» «و هرکس از خدا بترسد کامیابی بزرگی یافته».

و براستی که تقوای الهی انسان را از دشمنی و خشم و عقوبت وی مصون می دارد، و براستی که تقوای الهی چهره را سفید و نورانی کند، و خدای را خشنود ساخته و مرتبه و درجه را بلند گرداند.

بهره خویش برگیرید، و در پیشگاه خدا تقصیر نکنید، خداوند کتاب خود را به شما تعلیم کرده و راه خویش را برای شما روشن ساخته تا کسانی را که راست گویند معلوم سازد و آنها را که دروغگویند معلوم کند.

نیکی کنید همانگونه که خدا به شما نیکی کرده و با دشمنانش دشمنی کنید، و در راه خدا جهاد کنید بدانگونه که شایسته جهاد کردن است که او شما را برگزید و مسلمانتان نامید تا هر کس که هلاک شد از روی دلیل هلاک شده و هر که زندگی و حیات یافت از روی دلیل باشد، و هیچ نیروئی جز به تأیید خدا نیست، پس بسیار یاد خدا کنید، و برای عالم پس از مرگ کار کنید که هر کس میان خود و خدا را اصلاح کند خداوند کار او را با مردم کفایت کند، و این بدانجهت است که خدا بر مردم حکم می‌راند، و مردم بر اوحکم نرانند، و او مالک و اختیاردار مردم است و کسی اختیاردار او نیست.

الله اکبر ولا قوة الا بالله العلی العظیم

واین بود نخستین خطبه نماز جمعه رسول خدا‌(ص) بر طبق نقل جمعی از اهل تاریخ و حدیث.

و در نقل دیگری که در سیره ابن هشام و امتاع الاسماع مقریزی و بیهقی آمده[11]و از ابی سلمة بن عبدالرحمن- با مختصر اختلافی در الفاظ نقل شده اینگونه است، که رسول خدا‌(ص) دو خطبه خواند و در خطبه اول پس از حمد و ثنای الهی گفت:

«اما بعد ایها الناس فقدموا لأنفسکم، تعلمن والله لیصعقن أحدکم ثم لیدعن غنمه لیس لها راع، ثم لیقولن له ربه، لیس له ترجمان ولا حاجب یحجبه دونه: الم یأتک رسول فبلغک، و آتیتک مالا و أفضلت علیک، فما قدمت لنفسک؟ فینظر یمینا و شمالا فلا یری شیئا، ثم ینظر قدامه فلا یری غیر جهنم، فمن استطاع أن بقی وجهه من النار ولو بشق تمرة فلیفعل، و من لم یجد فبکلمة طیبة، فأن بها تجزی الحسنة عشر أمثالها إلی سبعمائة ضعف. والسلام علیکم و علی رسول الله و رحمه الله و برکاته».

ای مردم از پیش برای (سفرآخرت) خود توشه‌ای تهیه کنید و باید بدانید که بخدا سوگند هریک از شما دچار صاعقه آسمانی (همگانی) خواهید شد و سپس (هرچه دارید همه را بجای نهاده همانند اینکه) گوسفندانش را بدون چوپان رها کرده می‌روید، و در آنجا پروردگارش او را مخاطب ساخته و بدون آنکه مترجم و حاجبی در میان باشد بدو می‌گویند: آیا پیامبر من نیامد و رسالت الهی را به تو ابلاغ نکرد؟ و مال بتو دادم و بر تو انعام کردم پس چه از پیش برای خود فرستاده‌ای؟ پس بطرف راست و چپ می‌نگرد، و چیزی نمی‌بیند، سپس پیش پای خود را می‌نگرد و چیزی جز جهنم نمی‌بیند، پس هر کس می‌تواند چهره خود را از آتش دوزخ نگهدارد اگر چه (بادادن) به اندازه پاره‌ای خرما باشد حتما اینکار را بکند. و اگر دسترسی به چیزی برای دادن ندارد با گفتاری خوش اینکار را بکند (و برای خود توشه‌ای بفرستد) که در برابر، پاداش نیک بدو داده خواهد شد، و بلکه بیشتر تا هفتصد برابر ... درود بر شما و بر پیامبر خدا و رحمت خدا و برکاتش باد.

و سپس خطبه دیگری ایراد فرمود بدین شرح:

«ان الحمدلله احمده واستعینه، نعوذ بالله من شرور انفسنا و سیئات أعمالنا، من یهده الله فلا مضل له، و من یضلل فلاهادی له. و أشهد أن لا إله إلا الله [وحده لا شریک له] إن أحسن الحدیث کتاب الله، قد افلح من زینه الله فی قلبه و أدخله فی الاسلام بعد الکفر و اختاره علی ماسواه من أحادیث الناس، إنه أحسن الحدیث و أبلغه، أحبوا من أحب الله، احبوا الله من کل قلوبکم [ولا تملوا کلام الله و ذکره ولا تقسی عنه قلوبکم] فانه من [کل ما یخلق الله] یختار و یصطفی، فقد سماه خیرته من الأعمال و خیرته من العباد، و الصالح من الحدیث، و من کل ما اؤتی الناس من الحلال و الحرام، فاعبدوالله ولاتشرکوا به شیئا و اتقوا حق تقاته، واصدقوا الله صالح ماتقولون بأفواهکم، و تحابوا بروح الله بینکم، إن الله یغضب أن ینکث عهده. والسلام علیکم ورحمه الله و برکاته».

یعنی- براستی که حمد و ستایش مخصوص خدا است، او را ستایش نموده و از وی کمک می‌جویم، پناه بخدا می‌بریم از بدیهای نفسهامان و کارهامان، هر که را خدا هدایت کند گمراه کننده‌ای ندارد و کسی را که خدا گمراه کند هدایت کننده‌ای ندارد، و گواهی دهم که معبودی جز خدای یکتا نیست یکتائی که شریک ندارد.

براستی که بهترین داستانها کتاب خدا است، و به حقیقت رستگار است کسی که خدا آنرا در دلش آرایش دهد، و او را پس از کفر در اسلام درآرد، و قرآن را بر داستانهای دیگر مردم برگزیند، براستی که قرآن بهترین داستانها و رساترین آنها است.

دوست بدارید هر که را خدا دوست دارد، خدا را با تمامی دل دوست بدارید، از سخن خدا و یاد او خسته و ملول نشوید و دلهاتان از یاد او سخت نشود، که خداوند از هر آنچه آفریده انتخاب کرده و برگزیده و برگزیده‌های اعمال و برگزیدگان بندگان را نام برده و نیز داستانهای شایسته را و هر آنچه از حلال و حرام بمردم داده شده. پس خدای را پرستش کنید و چیزی را شریک او قرار ندهید و بدانگونه که شایسته تقوای الهی است تقوا پیشه کنید، و با شایسته‌ترین گفتار زبانی‌تان با خدا با صداقت و راستی سخن گوئید. و بوسیله روح الهی میان خود دوستی برقرار کنید، که براستی خداوند خشمگین شود که پیمانش شکسته گردد. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.

یک تذکر فقهی

بنظر می‌رسد این نقل دوم صحیح‌تر باشد، زیرا مشهور میان علمای شیعه و اهل سنت آنست که در نماز جمعه خواندن دو خطبه واجب است بجای دو رکعتی که کم می‌شود، و عموم علماء خواندن یک خطبه راکافی نمی‌دانند، مگر اینکه کسی بگوید: در آنروزهای نخست هنوز این حکم مانند بسیاری دیگر از احکام تشریع نشده و یا یک خطبه در روایات نقل نشده است والله العالم. ادامه دارد.

 

تعداد مشاهده مقاله: 198