هدایت پاداشی و اضلال کیفری

تفسیر سوره رعد

قسمت پنجاه و پنجم

هدایت پاداشی و اضلال کیفری

(2)

آیة الله جوادی آملی

ãAqà)tƒur tûïÏ%©!$# (#rãxÿx. Iwöqs9 tA̓Ré& Ïmø‹n=tã ×ptƒ#uä `ÏiB ¾ÏmÎn/§‘ 3 ö@è% žcÎ) ©!$# ‘@ÅÒム`tB âä!$t±o„ ü“ωöku‰ur Ïmø‹s9Î) ô`tB z>$tRr& * tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä ’ûÈõuKôÜs?ur Oßgç/qè=è% ̍ø.ɋÎ/ «!$# 3 Ÿwr& ̍ò2ɋÎ/ «!$# ’ûÈõyJôÜs? Ü>qè=à)ø9$# *  šúïÏ%©!$# (#qãZtB#uä (#qè=ÏJtãur ÏM»ysÎ=»¢Á9$# 4’n1qèÛ óOßgs9 ß`ó¡ãmur 5>$t«tB ».

(سوره رعد- آیات 29-27)

و آنان که کافر شدند می­گویند: چرا آیت و معجزه­ای از پرودگارش بر او نازل نمی­شود؟ بگوک همانا خداوند هر که را بخواهد گمراه و هر که را به درگاهش تضرّع کند، هدایت می­نماید. آنان که ایمان آوردند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن می­شود. همانا به ذکر خدا، قلب­ها مطمئن می­شوند، آنان که ایمان آوردند و عمل صالح داشتند، بشارت بر آنان باد و بازگشتی شیرین در انتظارشان است.

هدایت و اضلال، بیهوده نیست

در مقام دوّم بحث، به اموری اشاره شد: امر اوّل- این بود که قرآن کریم اضلال و هدایت را به خدای سبحان اسناد می­دهد بالقول المطلق که همانا خداوند گمراه می­کند و خداوند هدایت می­کند «لایضلّ من یشاء و یهدی من یشاء». آیات فراوانی بر این مطلب دلالت دارد. در سوره انعام- آیه 39 آمده است:

«tûïÏ%©!$#ur (#qç/¤‹x. $uZÏG»tƒ$t«Î/ @Oß¹ ÖNõ3ç/ur ’Îû ÏM»yJè=—à9$# 3 `tB Î*t±o„ ª!$# ã&ù#Î=ôÒム`tBur ù't±o„ çmù=yèøgs† 4’n?tã :ÞºuŽÅÀ 5OŠÉ)tGó¡•B»- آنان که آیات ما را تکذیب کردند مانند کرولال­هائی هستند که در گمراهی بسر می­برند. هر که را خدا بخواهد گمراه می­کند و هر که را بخواهد بر صراط مستقیم قرار می­دهد.

آیاتی که جزء این طایفه است در قرآن کریم کم نیست که بدون ذیل می­فرماید: هر که را خدا بخواهد هدایت و هر که را خدا بخواهد گمراه می­کند. اما از طایفۀ دومّم، آیاتی که دلالت می­کند بر اینکه گرچه اضلال و هدایت به مشیّت خدا است، اما خدا حکیمانه اضلال و هدایت می­کند، نه گزاف و بیهوده.

در سوره ابراهیم، آیه 4 می­فرماید: «!$tBur $uZù=y™ö‘r& `ÏB @Aqߙ§‘ žwÎ) Èb$|¡Î=Î/ ¾ÏmÏBöqs% šúÎiüt7ãŠÏ9 öNçlm; ( ‘@ÅÒãŠsù ª!$# `tB âä!$t±o„ “ωôgtƒur `tB âä!$t±o„ 4 uqèdur Ⓝ͓yèø9$# ÞO‹Å3ysø9$# »- و ما هیچ رسولی را نفرستادیم مگر به زبان قومش تا اینکه احکام را برای مردم بیان نماید، پس خداوند هر که را بخواهد گمراه و هر که را بخواهد هدایت می­کند و همانا او است غالب و نفوذناپذیر و حکیم.

محصول این طایفه از آیات آن است که هدایت خدا و اضلال خدا که هر دو پاداشی یا کیفری است، روی حکمت و حساب است؛ گزاف و بیخود نیست که یک نفر را هدایت کند و دیگری را گمراه نماید.

طایفه سوّم، آیاتی است که موارد خاصّش را نشان می­دهد که چه شخصی را هدایت می­کند و چه شخصی را گمراه می­کند. و از اینجا معلوم می­شود، حکمت خدای سبحان در توزیع هدایت و اضلال چگونه است؟ در این طایفه از آیات، اوّلاً خدای سبحان می­فرماید: هرگز کسی را بدون اتمام حجّت گمراه نمی­کند. در سورۀ توبه، آیه 115 آمده است: «$tBur šc%Ÿ2 ª!$# ¨@ÅÒã‹Ï9 $JBöqs% y‰÷èt/ øŒÎ) öNßg1y‰yd » - سنّت خدا این نیست که کسی را راهنمائی کند، سپس توفیق را از او سلب کرده، گمراهش نماید. در ادامۀ آیه می­فرماید « 4Ó®Lym šúÎiüt7ムOßgs9 $¨B šcqà)­Gtƒ» تا موارد تقوا را کاملاً برایشان روشن سازد. پس اگر خداوند رشد را از غی و هدایت را از گمراهی تبیین نمود و احکام را روشن ساخت، باز هم کسی بخواهد به بیراهه برود، انی دگیر به سوء اختیار خودش است و اینجا است که خداوند توفیق هدایت را از او سلب می­کند. پس اضلال به این معنی که خدای سبحان یک  امر وجودی را به نام «ضلالت» به کسی بدهد، چنین نیست بلکه آن فیض خاصّی که به مؤمنین عطا می­کند، آن فیض و رحمت خاص را از منافقین و کفار می­گیرد.

تقابل اضلال و هدایت

«ما یفتح الله للناس من رحمة فلا ممسک لها و ما یمسک فلا مرسل له»- هر کس را خدای درب رحمت بر او گشود، کسی نمی­تواند آن را ببندد و نسبت به هر کسی که امساک کرد- و فیض و رحمت خاص را به او نداد- هیچ کس نمی­تواند آن را باز کند. فیض عام مربوط به همه است ولی فیض خاص، اختصاص به مؤمنین دارد.

پس اضلال در مقبالش هدایت است مثل تقابل عدم و ملکه یعنی مثل تقابل بیاض و سواد نیست بلکه مثل عمی و بصر است. یضلّ یعنی لایعطی و لایهدی. لذا همین مضمون «یضلّ الله الکافرین» یا «یضلّ الله الظالمین»، به صورت سلب نیز بیان شده می­فرماید: «واله لایهدی القوم الظالمین»، زیرا این اضلال کیفری همان امساک رحمت خاصّه است وگرنه چیزی به نام «اضلال» نازل نمی­شود. ضلالت اصولاً امر عدمی است. بی­راهه رفتن وجودی نیست یعنی کمال را از دست دادن، فیض را از دست دادن، عوضی و بی­راهه رفتن. پس خدای سبحان آن رحمت خاصه را به مؤمنین می­دهد و به کفار نمی­دهد. یک رحمت، رحمت عامه است و شامل حال همه می­شود «رحمتی وسعت کل شیء» وی رحمت خاصه به هر کس داده نمی­شود «والله یختصّ برحمته من یشاء» و این «من یشاء» را مشخص کرده است که چه کسانی هستند تا روشن شود که مشیّت او بر اساس حکمت است.

بنابراین، اگر خدای حکیم، زمام هدایت و اضلال را به عهده دارد، مواردش را هم یکی پس از دیگری مشخّص کرده که هرگز کسی را قبل از قیام حجّت بالغه گمراه نخواهد کرد. در سوره ابراهیم، آیه 27 چنین آمده است: «àMÎm6sVムª!$# šúïÏ%©!$# (#qãZtB#uä ÉAöqs)ø9$$Î/ ÏMÎ/$¨V9$# ’Îû Ío4quŠptø:$# $u‹÷R‘‰9$# †Îûur ÍotÅzFy$# ( ‘@ÅÒãƒur ª!$# šúüÏJÎ=»©à9$# 4 ã@yèøÿtƒur ª!$# $tB âä!$t±tƒ »- آنان که ایمان آوردند و با تلاش خویش، مقداری به پیش رفتند، ما در دنیا و آخرت نمی­گذاریم بلغزند و آنها را حفظ می­کنیم و همانا خداوند ظالمان را- حکیمانه- اضلال می­کند و هر کاری بخواهد انجام می­دهد.

اگر کسی عمداً به بیراهه رفت، با استفاده نکردن از مهلت توبه و انابه، ما او را به اضلال کیفری گمراه می­کنیم. خداوند در آیه نشان می­دهد اگر ما کسی را هدایت کردیم برای این است که او با تلاش و کوشش خود، چندین قدم به طرف ما آمد و  اگر کسی را توفیق نمی­دهیم برای این است که او با سوء اختیار خویش چندین قدم به بیراهه رفته است. ما همه امکانات را در اختیارش گذاشتیم و او بهره­برداری نکرد خداوند مؤمنان را هم در دنیا و هم در آخرت، ثابت قدم می­کند و این تثبیت، پاداشی است مخصوص مؤمنین.

در هدایت اجباری، کمال نیست

در سورۀ نحل آیه 9 چنین آمده: «’n?tãur «!$# ߉óÁs% È@‹Î6¡¡9$# $yg÷YÏBur ֍Í‌!$y_ 4 öqs9ur uä!$x© öNà61y‰olm; šúüÏèuHødr& »- خدا است که راه مستقیم و معتدل را به شما بنمایاند ولی ولی راه دوّم- که مربوط به خدا نیست- راه انحرافی است، و اگر خدا می­خواست همۀ شما را هدایت می­کرد. یعنی: خداوند راه مقتصد و میانه را برای شما حتماً بیان می­کند ولی اگر خواستید به بی­راهه و انحرافی بروید، آن دیگر مربوط به خدا نیست زیرا سبیل جور به خدا ارتباط ندارد. و اگر خدا می­خواست،‌ می­توانست همۀ شما را به اجبار به راه مستقیم هدایت کند ولی کمال در این نیست که کسی را به چیزی اجبار کنند. ولی خداوند همۀ مردم را به هدایت بدوی، هدایت نموده است.

در همین سوره نحل نیز، ایه 93 آمده است: «öqs9ur uä!$x© ª!$# öNà6n=yèyfs9 Zp¨Bé& Zoy‰Ïnºur `Å3»s9ur ‘@ÅÒム`tB âä!$t±o„ “ωôgtƒur `tB âä!$t±o„ »- و اگر خدا می­خواست همۀ شما را امت واحده قرار می­داد ولی خداوند هر که را بخواهد گمراه می­کند و هر که را بخواهد هدایت می­کند. این آیه مربوط به امر اوّل است.

در سوره فاطر، آیه 8 همین مسئله هدایت امر اوّل آمده، می­فرمایدک «أفمن زیّن له سوء عمله فرآه حسناً فان الله یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء»- کسی که کار بدش را برایش زینت می­دهند تا جائی که آن را نیکو می­بیند. پس خداوند گمراه می­کند هر که را بخواهد و هدایت می­کند و هر که را بخواهد.

پس شخصی که با دین آیات الهی و عقل، به سوء اختیار، راه ضلالت را پیش می­گیرد، قابلیّت دریافت فیض را از دست داده است و با سوء اختیار، کارش به جائی رسیده که خداوند آن رحمت خاصّه را به او نمی­دهد. افراد زیادی هستند که گرفتار دوست بد هستند، در قیامت می­گویند: «یا ویلتی لیتنی لم اتخذ فلاناً خلیلاًن – و ای بر من! ای کاش فلان را یار و یاور قرار نداده بودم. خداوند در رحمت را به روی این چنین فردی باز نمی­کند.

این یک اصل کلّی است: در تمام مواردی که شامل بحث ما می­شود می­فرماید: دری را که خداوند طبق رحمت، به روی کسی باز می­کند، کسی نمی­تواند آن درب را ببندد و دری را که ببندد، کسی نمی­تواند باز کند. آنجا که خدا در رحمت را باز می­کند، روی حکمت است و آنجا که درِ رحمت را باز نمی­کند، روی حکمت است «و هو العزیز الحکیم».

همه چیز به اندازه است

شما می­بینید دو نفر به حوزه می­آیند که درس بخوانند، یکی از آنها در مدّت کوتاهی از برکات و خیرات فراوانی برخوردار می­شود. استاد خوب، شاگرد خوب، هم بحث خوب، قرین خوب، هم حجرۀ خوب دارد و تمام علل و عوامل رشد علمی برای او فراهم می­شود، ولی آن دیگری که برای درس خواندن نیامده و اهداف دیگری دارد، می­بینی چند سال از عمرش می­گذرد و هیچ بهره­ای نمی­برد. این طور نیست که خدای سبحان بی­جهت و بی­حکمت، به یک نفر آن همه امکانات عطا می­کند و بی­جهت در رحمت را به روی دیگری باز نمی­کند. «و کلّ شیء عند بمقدار»- همه چیز در نزد خداوند، به اندازه است.

و همچنین وقتی دربارۀ کفار می­فرماید: «فزادهم الله مرضاً»- خداوند بر بیماری و مرضشان افزوده است. به خاطر این است که خودشان چنین خواسته­اند و خودشان به بیراهه رفته­اند. همین قرآن کریم را که عامل شفای مؤمنین معرفی می­فرماید، عامل مرض کفار می­گردد «ãAÍi”t\çRur z`ÏB Èb#uäöà)ø9$# $tB uqèd Öä!$xÿÏ© ×puH÷qu‘ur tûüÏZÏB÷sßJù=Ïj9   Ÿwur ߉ƒÌ“tƒ tûüÏJÎ=»©à9$# žwÎ) #Y‘$|¡yz »  - و از قرآن آنچه شفا و رحمت است بر مؤمنین نازل می­کنیم ولی همین قرآن برای ظالمین، اضافه زیان و خسران در بر دارد. لذا ماه مبارک رمضان- مثلاً- که ماه عبادت است،‌ بدترین ماه برای فاسقین و تبهکاران می­باشد زیرا شقاوتشان در این ماه افزونتر می­شود. روز جمعه که روز رحمت است،‌ بدترین روز برای منافنقین به شمار می­آید.

در این باره مثلی می­زنیم: خدای سبحان میوه­های خوب و شادابی را برای ما آفریده است. اگر کسی توانست بخورد و آن میوه­ها جذب بدنش بشود، فربه می­شود ولی اگر زخم معده داشت و در برابر میوه­ها حساسیّت داشت، اگر همان گلابی شاداب و بامزه را بخورد، معده­اش درد می­گیرد و فریادش بلند می­شود. این گلابی به این خوبی و شیرینی، مرض کسی را که زخم معده دارد می­افزاید، یا مثلاً آن آب زلال و گوارا را اگر به کسی که تازه از اطاق عمل بیرون آمده، بدهند و از آن بیاشامد، بر دردش می­افزاید، پس خود آن چشمه گوارا یا خود گلابی مضر نیست. بلکه او مریض است که نمی­تواند جذب کند و عکس العمل نشان می­دهد. «4y7Ï9ºx‹Ÿ2 ‘@ÅÒムª!$# ô`tB uqèd Ô$̍ó¡ãB ë>$s?ö•B »‌(سوره غافر- آیه 34)- و همانا خداوند گمراه می­کند کسی را که اسراف کننده است و در آیات و معجزات و پیامبران خدا شک و تردید دارد. آری، کسی که اهل اسراف و تجاوز در کارهایش است و کسی که در عقایدش اهل ریب و شک است، خدای سبحان این چنین کسی را گمراه می­کنمد یعنی فیض خود و رحمت خاصّۀ خود را به چنین انسانی نمی­دهد.

در سوره شوری، آیه 13 راجع به هدایت می­فرماید: Žã9x. ’n?tã tûüÏ.Ύô³ßJø9$# $tB öNèdqããô‰s? ÏmøŠs9Î) 4 ª!$# ûÓÉ<tFøgs† Ïmø‹s9Î) `tB âä!$t±o„ ü“ωöku‰ur Ïmø‹s9Î) `tB Ü=‹Ï^ム» - بر مشرکین بسیار سخت و ناگوار می­آید که آنان را به خدا دعوت می­کنی. و همانا خداوند گلچین می­کند هر که را بخواهد.

«ª!$# ûÓÉ<tFøgs† Ïmø‹s9Î) `tB âä!$t±o„ ü“ωöku‰ur Ïmø‹s9Î) `tB Ü=‹Ï^ム» - کسی را که اهل انابه و توبه باشد، خدای سبحان به عنوان هدایت پاداشی، او را هدایت می­کند نه هر کس را. پس همانگونه که اضلال، مال کافران و ظالمین و تبهکاران است، در قسمت اثبات قضیه نیز هدایت، مال منیبین و توبه کنندگان است.

در سورۀ تغابن آیه 11 می­فرماید: «`tBur .`ÏB÷sム«!$$Î/ ωöku‰ ¼çmt6ù=s%»- اگر کسی به هدایت بدوی، ایمان آورد، از این پس خداوند به عنوان پاداش، قلبش را هدایت می­کند.

در سوره مائده، آیه 16 اینچنین آمده: «“ωôgtƒ ÏmÎ/ ª!$# ÇÆtB yìt7©?$# ¼çmtRºuqôÊ͑ Ÿ@ç7ߙ ÉO»n=¡¡9$# »- هر که راه تسلیم محض را پیروی کند و رضایت خدا را کسب نماید، خداوند هدایتش می­کند. این هدایت پاداشی است که مخصوص افراد خاصّی است؛ غیر از هدایت بدوی است که برای همگان است. دربارۀ قرآن می­فرماید: «هدیَّ للناس» هدایت است برای تمام بشر در همۀ اعصار؛ این هدایت ابتدائی است ولی دربارۀ هدایت پاداشی می­فرماید: مربوط به کسی است که تابع رضوان الهی باشد. والحمدلله رب العالمین.

ادامه دارد

مستبد به رأی!

امیرالمؤمنین (ع):

«لاتَسْتَبِدّش بِرَایِکَ فَمَنِ اسْتَبَدَ بِرایهِ هَلَک».

(غررالحکم- صفحه 811)

مستبد به رأی نباش، چه آنکس که در رأی خود استبداد ورزد سرانجام هلاک خواهد شد.