امام راحل سلام الله علیه و فقه سنتی

امام راحل سلام الله علیه و فقه سنتی

قسمت نوزدهم

آیت الله محمدی گیلانی

*عمده طرق جمع بین روایات متعارضه در باب نهی و جواز کتابت نقل شد.

*اهتمام صحابه عظام در حفظ قرآن کریم در هیچ امتی نمونه هم ندارد.

*وجوه متواتر در قرائت قرآن، و حفظ این امانت، نمونه­ای از این همت عالی صحابۀ محترم است.

*این عنایت مسلمین در حفظ قرآن در کریمه: «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون» منعکس است و با خلود و ابدیت قرآن خلود و ابدیت یافته.

*نمونه­ای از اهتمام در این باره، ولی اهتمام آنان در حفظ احادیث مورد تردید است بلکه شواهد موجوده دلالت دارد که هیچگاه این احادیث را عِدْل قرآن می­دانستند، و گرنه همانگونه که قرآن را نمی­نوشتند، روایات را نیز می­نوشتند و خلفاء راشدین همانند قرآن آنها را تدوین می­کردند و بهمراه قرآن مدوّن جهت عمل به عمّالشان ارسال می­کردند.

*نقل نمونه­هائی از اخبار و آثار در این باب.

عمده طرق جمع بین روایات متعارضه در باب نهی و جواز کتابت حدیث را از کتاب: «الباعث الحثیث» احمد محمد شاکر نقل نمودیم و بدنبال آن کلام ایشان را دربارۀ مصائب و سختیهائی که علماء بزرگ اسلام در حفظ مدارک و اسناد شریعت اسلام یعنی کتاب و سنّت، تحمّل فرموده­اند یادآور شدیم. و هیچ تردیدی نیست و نمی­توان تردید کرد که اعتناء شدیدی که مسلمین در حفظ قرآن مجید داشته­اند در هیچ امّتی از امم پیشین در حفظ مدارک شریعتشان، تاریخ سراغ ندارد، بلکه نمونۀ بی­نهایت کوچک آن را نمی­توان یافت، و همین اعتناء و اهتمام رفیع آنان است که در کریمۀ شریفه: «$¯RÎ) ß`øtwU $uZø9¨“tR tø.Ïe%!$# $¯RÎ)ur ¼çms9 tbqÝàÏÿ»ptm: » (الحجر- آیه 9) منعکس است و این عطیّۀ فوق ارزش را با این همه تعظیم و تفخیم و تأکید می­ستاید و بدون هیچ شبهه­ای، این موهبت عظمی مرتبه­ای از مراتب تأویل آیه مبارکه است « ویا لها من موهبة ما اعظمها».

وجوه کثیرۀ متواتره در قرائت قرآن کریم از صلی الله علیه و آله  نمونه­ای از این عنایت و همت مسلمین در حفظ این امانت الهی، کتّاب وحی که رسول الله صلی الله علیه و آله آیات وحی شده را در موقع نزول وتحی بر آنان املاء می­فرمودند از قبیلۀ واحدی نبودند، بلکه از قبائل متعددی بودند که در آنها قرشی و غیر قرشی بوده و با اختلاف قبائل و گوناگونی لهجه­هایشان (لهجه: شعبه­ای از یک زبان که با تغییراتی در ناحیه­ای تکلّم می­شود مانند گیلکی و کردی و..) جملگی در قرائت قرآن و لهجه قومی و قیبله­ای آزاد بودند و هر یک به لهجه و زبان قبیله­ای، قرائت قرآن می­نمودند نو به قبیلۀ خود می­آموختند، و چنانچه تغییر و اختلافی احساس می­کردند، با شتاب به رسول الله شکایت می­بردند.

در صحیح بخاری آمده که عمربن خطاب می­گوید: «سمعت هشام بن حکیم یقرأ سورة الفرقان فی حیاة رسول الله (ص) فاستمعت لقراءته هو یقرأ علی حروف کثیرة لم یقرء نیها رسول الله (ص) فکدت اساوره الصلوة فتصبرت حتّی سلّم. فلبّبته بردائه فقلت: من اقرأک هذه السورة التی سمعتک تقراء؟ قال: اقرأنیها رسول الله (ص)،‌ فقلت: کذبت فان رسول الله (ص) قد اقرأنیها علی غیر ما قرأت، فانطلقت به أقوده الی رسول الله (ص) فقلت: انّی سمعت هذه یقرأ بسورة الفرقان علی حروف لم تقرء نیها فقال رسول الله (ص) ارسله. اقرء یا هشام، فقرء علیه القراءة الّتی سمعته یقرء، فقال رسول الله (ص)، کذلک انزلت، ثم قال: اقرأ یا عمر، فقرأت القراءة الّتی اقرأنی فقال رسول الله (ص): کذلک اُنزلت انّ هذا القرآن اُنزل علی سبعة احرف فاقرؤا ماتیسّره منه».

(ج 6 مشکوکل ص 277)

- گوش می­داد که هشام بن حکیم سوره فرقان را در حیات رسول الله صی الله علیه وسلم بر حروف کثیره­ای قرائت می­کرد که رسول الله صل الله علیه وسلم ما را بدینگونه تعلیم نداده بود، نزدیک بود در حین نماز بر هشام به پرم، با تکلّف صبر کردم تا نماز را سلام دهد، چون سلام داد، ردایش را بر گردنش پیچیدم و گفتم: قرائتی که انجام دادی از چه کسی تعلیم گرفتی؟ پاسخ داد، رسول الله صل الله علیه وسلم بمن آموخت، گفتم: دروغ می­گوئی، چه آنکه رسول الله صل الله علیه وسلم، به غیر آنچه تو قرائت کردی، تعلیمم داد، پس او را کشان کشان نزد رسول الله صل الله علیه وسلم بردم، عرض کردم: گوش دادم این شخص سورۀ فرقان را بر حروفی قرائت می­کرد، که تعلیمم ندادید، پس رسول الله صل الله علیه وسلم فرمودند: او را رها کن، سپس فرمودند: هشام قرائت کن، پس او به همانگونه که از وی استماع کرده بودم قرائت نمود، رسول الله صل الله علیه وسلم فرمودند: همینطور نازل گردیده، آنگاه به من فرمودند: همینطور نازل گردیده، این قرآن بر حروف هفتگانه نازل شده، آن را بر هر لهجه­ای که میسور است قرائت کنید.

اهتمام صحابۀ بزرگوار و تابعین و مسلمین در حفظ قرآن کریم اعجاب انگیز است،‌ و مطالعۀ کتبی که در پیرامون این امر تألیف کرده­اند تا آنجا که آمار نقطه­های حروف قرآن را نیز احصاء نموده­اند واقعاً حیرت­آور است.

ولی اهتمام آنان خصوصاً صحابه گرام در حفظ احادیث و روایات، مورد تردید است، بلکه شواهدی اطمینان آور در دست است که صحابۀ عظام، هیچگاه اراده نداشتند که احادیث مسموع را یک مدوّنه دینی دائم عدل قرآن کریم قرار دهند، و چنانچه از رسول الله صل الله علییه و آله، چنین امری را ادراک و احساس می­کردند، حتماً همانگونه که قرآن را می­نوشتند، احادیث را نیز می­نوشتند و دیگران را نیز وادار به کتابت می­کردند و در این صورت بدیهی بود که خلفاء راشدین، الواح روایات را جمع می­نمودند و آنچه که مورد  اتّفاق یا وثوق بوده،‌ تدوین می­کردند و جهت ابلاغ و عمل برای اعمال خویش ارسال می­کردند، چنانکه دربارۀ قرآن این گونه عمل نمودند و فقط به قرآن و سنّت متّعبه عملی اکتفاء کردند.

قبلاً از امّ‌ المؤمنین عایشه نقل کردیم که گفت: «پدرم از رسول الله صل الله علیه وسلم پانصد حدیث جمع آورده بود، شبی در درختخواب بیقراری می­کرد، صبحگاه دستور فرمودند که احادیث را بیاور، چون آوردم آتش خواست و آنها را سوزاند...».

و از عمربن خطاب نقل کردیم: «وقتی که مورد اصابت واقع شد و طبیب آوردند، عمر دریافت که اجلش رسیده، فریاد زد: عبدالله، لوحه را بمن ده که محوش کنم، عبدالله عرض کرد: من در محو آن کافی هستم خلیفه فرمودند: بخدا سوگند جز من، احدی آن را نباید محو کند، پس بدست خویش آن را محو فرمود، در صورتی که در آن احکام ارث اجداد مرقوم بوده!».

و از عبدالله بن مسعود نیز نقل نمودیم: «صحیفه­ای که در آن حدیث بوده نزد وی آوردند. آب طلبید حروف و کلمات آن را با آب محو نمود، سپس آن را سوزاند، و آنگاه گفت: همواره خدا را بیاد آنکس می­آورم که می­داند مانند این صحیفه در چه جائی است مگر آنکه بمن خبر دهد، والله اگر بدانم چنین صحیفه­ای در دیر هند است خودم را به آن می­رسانم و نابودش می­کنم اهل کتاب چنین کردند که هلاک شدند».

و خلیفه ثانی گروهی از صحابه را بخاطر اِکثار در حدیث زندانی می­کند، چنانکه در تذکرة الحفاظ آورده: «... انّ عمر حبس ثلاثة، ابن مسعود، و ابا الدرداء و ابا مسعود الانصاری فقال قد اکثرتم الحدیث عن رسول الله صل الله علیه وسلم» (ج 1 ص 7).

- عمر سه نفر از صحابه را زندانی کرد و آن سه نفر عبارتند از ابن مسعود و ابودرداء و ابومسعود انصاری و جرم آنها را به آنها تفهیم کرد که در حدیث از رسول الله صل الله علیه وسلم اکثار و زیاده­روی کرده­اند.

و قاضی ابوبکربن العربی (468-543) در کتاب «العواصم بن القواصم» می­گوید: «فقد روی ان عمر بن الخطاب رضی اله عن سجن ابن مسعود فی نفر من الصحابه سنةً بالمدینة حتّی استشهد فأطلقهم عثمان، و کان سجنهم لان القوم اکثروا الحدیث عن رسول الله صل الله علیه وسلم».

(ص 76)

روایت شده که عمربن الخطاب، عبدالله بن مسعود را با تعدادی از صحابه یکسال در مدینه زندانی کرد تا آنکه خود به شهادت رسید و عثمان آنان را آزاد ساخت و سبب زندانی شدن این قوم، این بوده که در حدیث از رسول الله صل الله علیه وسلم اکثار و زیاده­روی داشتند.

و ایضاً در تذکرة الحفاظ از قرظة بن کعب روایت می­کند که گفت: «لمّا سیّرنا عمر الی العراق مشی معنا عمر و قال: اَتدرون لم شیعتکم؟ قالوا: نعم تکرمةً لنا قال: و مع ذلک انکم تأتون اهل قریة لهم دوی بالقرآن کدویّ النّحل فلا تصدّوهم بالا حادیث فتشغلوهم جرّدوا [جودوا] القرآن، واقلوا الروایة عن رسول الله و انا شریککم فلمّا قدم قرظة بن کعب، قالوا: حدّثنا فقال نهانا عمر رضی الله عنه».

(ج 1، ص 7)

- هنگامی که عمر ما را به سوی عراق روانه کرد، خود ما را مشایعت کرد، و گفت: آیا می­دانید چرا مشایعتتان کردم؟ همراهان گفتند: بلی، بخاطر تکریم از ما، گفت: درست است ولی معذلک سبب دیگری در کار است و آن، اینکه شما به قومی ورود می­کنید که قرآن را با نغمه­ای ساز می­کنند مانند نغمۀ زنبول عسل، آنان را با نقل احادیث از قرآن باز مدارید و به حدیث مشغولشان مسازید، قرآن را از احادیث برهنه نموده و بی­پیرایه سازید. [در تجوید و بهتر خواندن قرآن کوشا باشید] و از رسول الله کمتر روایت کنید، چه من در اعمالتان شریکم. راوی می­گوید: چون ضرظة بن کعب آمد به وی گفتند، ما را حدیث کن، در پاسخ گفت: عمر رضی الله عنه ما را از حدیث نهی کرده است.

و نیز از ابی سلمه نقل می­کند که به ابوهریره گفتم: «اکنت تحدّت فی زمان عمر هکذا؟ فقال: لو کنت احدّث فی زمان عمر مثل ما احدّثکم لضر بنی بمخفقته».

(ج 1، ص 7)

- آیا تو در زمان عمر بدین گونه حدیث می­کردی؟ در پاسخ گفت: اگر در زمان عمر اینگونه حدیث که با شما می­کنم، می­کردم، عمر تازیانه­ام می­زد.

ابن ماجه در سنن در «باب التوقی فی الحدیث عن رسول الله صل الله علیه وسلم» از عمروبن میمون نقل می­کند: «ما اخطأنی ابن معسود عیشة خمیس الّا اتیته فیه قال: فما سمعته یقول بشیء قط، قال رسول الله صل الله علیه وسلم فلما کان ذات عشیّة قال: قال رسول الله صل الله علیه وسلم، قال: فنکس قال: نظرت الیه فهو قائم محللّة از رار قمیصه قد اغرورقت عیناه و انتفخت او داجه قال: او دون ذلک او فوق ذلک او قریباً من ذلک او شبیهاً بذلک».

(ج 1 ص 14)

- حضور جلسه ابن مسعود در شبهای پنجشنبه از من فوت نمی­شد و هرگز نشنیدم دربارۀ مطلبی بگوید رسول الله صل الله علیه وسلم فرموده است مگر یک شبی گفت: رسول الله صل الله علیه وسلم فرمودند، پس سر بزیر افکندند و من به سوی وی نظر می­کردم در حالی که ایستاده بود و تکمه­های پیراهن وی باز بوده و دیدگانش غرق در اشک و رگهای گردنش برآمده و پر باد بود، گفت: کمتر از این یا فوق این یا نزدیک به این یا شبیه به گفته­ام فرمودند.

و در همین باب از عبدالرحمن ابن ابی لیلی نقل می­کند که گفت: «قلنا لزید بن ارقم: حدّثنا عن رسول الله صل الله علیه وسلم قال: کبرنا و نسینا، و الحدیث عن رسول الله صل الله علیه وسلم شدید».

به زیدبن ارقم گفتیم که از رسول الله صل الله علیه وسلم برای ما حدیث بگو، گفت پیر شدیم و فراموش کردیم، حدیث از رسول الله کار مشکلی است.

و ایضاً از شعبی نقل کرده که می­گفت: «یکسال در مجالست ابن عمر بودم، نشنیدم چیزی از رسول الله حیدث کندن. و از محمدبن سیربن نقل می­کند که گفت: «انس بن مالک این حالت داشت که هرگاه از رسول الله صل الله علیه وسلم حدیث روایت می­کرد مرعوب می­شد و می­گفت: یا آن چنانکه رسول الله صل الله علیه وسلم فرمودند».

تهدید عمر ابوهریره را به این تعبیر: «لتترکنّ الحدیث عن رسول الله اولا لحقنّک بارض دوس» و کعب الاحبار را قریب به این تعبیر، مشهور است.

باری اخبار و آثار در بی­رغبتی صحابۀ عظام در امر تحدیث و احیاناً نابود کردن احادیث موجود و مکتوب، و عدم صول چیزی از صحابه به تابعین، بسیار است که استقصاء و رسیدگی به آنها در این مجال نمی­گنجد و همه اینها که اشاره شد و آنچه که در اشاره هم نیامد، ولی موجود است، شاهدی است بر اینکه احادیث در نظر آن بزرگان، حجت و سندی همپایه قرآن کریم برای شریعت نبوده، و اسناد بی­رغبتی به صحابۀ عظام در امر حفظ حجّت و سند شریعت و احیاناً نابودی آن، یک نوع الحاد است، چگونه، با تدّین به اسلام، می­توان به گروهی از سابقین از مهاجر و انصار، اسناد داد که آنن «والعیاذ بالله» در حفظ عدل قرآن «احادیث» مسامحه داشتند! تا چه رسد که گفته شود: آن عظماء، پاره­ای از حجج الهی را محو و نابود کردند!

ادامه دارد