انابه و بازگشت به خدا

هدایت در قرآن

تفسیر سورۀ رعد

انابه و بازگشت به خدا

آیة الله جوادی آملی

قسمت پنجاه و ششم

« ãAqà)tƒur tûïÏ%©!$# (#rãxÿx. Iwöqs9 tA̓Ré& Ïmø‹n=tã ×ptƒ#uä `ÏiB ¾ÏmÎn/§‘ 3 ö@è% žcÎ) ©!$# ‘@ÅÒム`tB âä!$t±o„ ü“ωöku‰ur Ïmø‹s9Î) ô`tB z>$tRr&  tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä ’ûÈõuKôÜs?ur Oßgç/qè=è% ̍ø.ɋÎ/ «!$# 3 Ÿwr& ̍ò2ɋÎ/ «!$# ’ûÈõyJôÜs? Ü>qè=à)ø9$#  šúïÏ%©!$# (#qãZtB#uä (#qè=ÏJtãur ÏM»ysÎ=»¢Á9$# 4’n1qèÛ óOßgs9 ß`ó¡ãmur 5>$t«tB ».

(سوره رعد- آیات 27،28 و 29)

و کافران می­گویند چرا آیت و معجزه­ای از پرودگارش بر او نازل نمی­شود؟ بگو- ای پیامبر- همانا خداوند هر که را هدایت می­کند. آنان که ایمان آوردند و به ذکر خدا، قلبهایشان مطمئن می­گردد و همانا قلب­ها و ذکرها اطمینان می­یابد؛ آنان که ایمان آوردند و عمل صالح داشتند خوشا به حال آنها و مقام و مأورای خوب آنها.

اعجاز، علّت تامّه ایمان آوردن نیست

همانگونه که قبلاً بیان شد، کفّار، قرآن کریم را که معجزۀ جاودانۀ پروردگار است، به عنوان آیت و معجزه الهی نمی­پذیرفتند و لذا پیوسته از پیامبر صلی الله علیه و آله، درخواست معجزه می­کردند که این مطلب در سه امر خلاصه شد: امر اوّل این بود که بالالتزام، ثابت می­کردند یا مدعی بودند به اینکه قرآن معجزه نیست. در امر دوّم به صراحت می­گفتند که قرآن معجزه نیست. در امر سوّم می­گفتند ما هم اگر بخواهیم می­توانیم مانند قرآن بیاوریم که این امر سوّم از سایر امور، بیشتر جرأت اینها را نشان می­دهد.

امر سوّم دو مقام داشت: مقام اوّل- راجع به سخن کفّار بود. مقام دوّم راجع به اینکه هدایت و ضلالت به اعجاز نیست که اگر معجزه­ای بیاید، حتماً اینها هدایت می­شوند و اگر معجزه­ای نیاید، گمراه خواهند شد. هدایت و ضلالت به حسن اختیار یا سوء اختیار خودِ‌ اشخاص است. افراد زیاید با دیدن معجزات ایمان نیاوردند. عدّه­ای هم با مشاهدۀ اولین معجزه امیان نیاوردند. پس اعجاز علّت تامّۀ ایمان آوردن نیست، گرچه معجزه را خدای سبحان به عنوان حجّت بالغه به انبیاء داد و همۀ پیامبران را با اعجاز اعزام کرد « ô‰s)s9 $uZù=y™ö‘r& $oYn=ߙ①ÏM»uZÉit7ø9$$Î/ $uZø9t“Rr&ur ÞOßgyètB |=»tGÅ3ø9$# šc#u”ÏJø9$#ur» (سوره حدید- ایه 25)- همه انبیا را با بیّنات ارسال کردیم و با آن کتاب و میزان نازل کردیم.

در مقام دوم بحث، به این جمله رسیدیم که می­فرماید: «‘@ÅÒム`tB âä!$t±o„ ü“ωöku‰ur Ïmø‹s9Î) ô`tB z>$tRr&» و در اینجا هم چند امر مطرح شده بود یکی اینکه اضلال و هدایت بدست خدا است، هر که را بخواهد گمراه می­کند و هر که را بخواهد هدایت می­کند و هر که را بخواهد هدایت می­کند و این بنر اساس حکمت و عزت است.

قسمت سوم، طایفه­ای از آیات بودند که نشان می­دادند آنهائی را که خدا گمراه میکند، چه افرادی هستند که در این باره نیز بحث کردیم و معلوم شد هدایت ابتدائی فراگیر است و همه را شامل می­شود اما هدایت پاداشی مخصوص مؤمنینی است که با حُسن اختیار خود، به جلو رفتند و این هدایت پاداشی، در مقابل اضلال کیفری است که در اضلال کیفری، خداوند به عنوان مجازات و کیفر، عدّه­ای را گمراه می­کند.

آنچه که فعلاً مطرح است، این است که فرمود: «ü“ωöku‰ur Ïmø‹s9Î) ô`tB z>$tRr&».

ریشه گناه، حبّ دنیا است

همانطور که قبلاً بحث شد، قرآن کریم، ریشۀ کفر را معصیت را، محبّت دنیا می­داند. اینجا هم ریشۀ ضلالت گمراهان را محبّت دنیا می­داند. در سوره نحل، آیه 107 آمده است: «šÏ9ºsŒ ÞOßg¯Rr'Î/ (#q™6ystFó™$# no4quŠysø9$# $u‹÷R‘‰9$# ’n?tã ÍotÅzFy$# »- ما اینها را راهنمائی کردیم ولی دنیا را بر آخرت ترجیح دادند و دنیا را به عنوان محبوب خود،‌ اتّخاذ کردند، لذا گمراه شدند. «žcr&ur ©!$# Ÿw “ωôgtƒ tPöqs)ø9$# tûï͍Ïÿ»x6ø9$# » - و همانا خداوند کافران را هدایت نمی­کند. معلوم می­شود گمراه کردن امری وجودی نیست. کافی است که فیض نرسد و آنها سقوط کنند؛ لذا از اینها به قضایای سلبی تعبیر فرمودند: « اولئک الذین طبع علی قلوبهم و سمعهم و ابصارهم و اولئک هم الفافلون»- خداوند بر قلوب آنها و بر گوش و بر دیدگانشان ختم کرد و آنان از غافلین­اند. و منشأ همه اینها همان ترجیح دادن دنیا بر آخرت است.

در سوره فصّلت آیه 17 هم این مضمون آمده است: «$¨Br&ur ߊqßJrO öNßg»oY÷ƒy‰ygsù (#q™6ystFó™$$sù 4‘yJyèø9$# ’n?tã 3“y‰çlù;$#» و ما قوم ثمود را هدایت کردیم (به هدایت ابتدائی) پس آنان کوری را بر هدایت ترجیح دادند. یعنی به سوء اختیار خود، راه گمراهی را برگزیدند، ما هم دستشان را نگرفتیم، پس سقوط کردند.

بهرحال، راه بهشت راه آسانی نیست، پر از گردنه­ها و دشواری­ها است و باید انسان از اینها بگذرد تا به بهشت برسد. حضرت امیر (ع)می­فرماید: «انشاءالله الجنة حفّت بالمکاره و انّ النار حفّت بالشهوات»

(خطبه 176 نهج البلاغه)- بهشت پیچیده از دشواریها است؛ اگر کسی خواست گلی بچیند باید رنج تیغ را هم تحمل کند یعنی مشکلات را تحمل کند ولی اطراف جهنّم لذتها و شهوات است، از هر راهی که پر از شهوت حرام است بروی، پایانش جهنّم خواهد بود.

گذشتن از گردنه­ها

لذا می­فرماید: Ÿxsù zNystFø%$# spt7s)yèø9$#   !$tBur y71u‘÷Šr& $tB èpt7s)yèø9$#  ’7sù >pt6s%u‘    ÷rr& ÒO»yèôÛÎ) ’Îû 5Qöqtƒ “ÏŒ 7pt7tóó¡tB » (سوره بلد- آیه 13) اینها چرا از این عقبات و گردنه­ها رد نمی­شوند؟ و چه می­دانی که چه عقبه­هائی هست. آن بنده را آزاد کردن است یا در روز قحطی، گرسنگان را اطعام کردن است یا به یتیم خویشاوند خویش، احسان کردن است، یا به فقیر بیچاره خاک نشین کمک کردن است.

نقل شده که امام هشتم (ع)وقتی در کنار سفرۀ غذا می­نشست، ابتدا یک ظرف خالی را می­طلبید و از بهترین غذاهای دست نخوردۀ سفره، در آن ظرف می­ریخت و به مستمندان می­داد، سپس این آیات را می­خواند و غذا تناول میکرد. می­فرمود غذاهای مانده و زائد از سفره را به این و آن دادن که در دشت صاف راه رفتن است؛ این غذای سالمی را که آورده­ند، قبل از اینکه انسان خودش بخورد، اول به دیگران بدهد، این عقبه است؛ این صراط مستقیم است،‌ این است که انسان را به بهشت می­برد.

آری! بخشیدن غذای اضافی به زید و عمرو پیمودن راه مستقیم نیست پس راه مستقیم راه دشواری است و باید از عقبه­ها گذشت تا پایان شیرینش- که بهشت است- رسید.

بنابراین، اگر در قرآن کریم فرمود: ما اینها را گمراه می­کنیم؛ منشأ گمراه شدن اینها، همان حبّ دنیا است که رأس کل خطیئه است و اگر کسی دنیا را بر آخرت ترجیح داد، قابلیّت دریافت فیض الهی را از دست داده است. و اما در آن جملۀ اثباتی که می­فرماید: «ü“ωöku‰ur Ïmø‹s9Î) ô`tB z>$tRr& » - هر کس که به طرف خدا بازگردد، خداوند او را هدایت می­کند، مقصود از این هدایت، هدایت پاداشی است نه هدایت ابتدائی.

هدایت پاداشی یعنی ایصال به مطلوب، یعنی: موانع را برطرف کردن و در قلب، کشش ایجاد نمودن و مشکلات را از سر راه برداشتن «$¨Br'sù ô`tB 4‘sÜôãr& 4’s+¨?$#ur  s-£‰|¹ur 4Óo_ó¡çtø:$$Î/  ¼çnçŽÅc£uãY|¡sù 3“uŽô£ãù=Ï9»  ( سوره لیل- آیه 6) اما آن کس که احسان کرد و تقوا داشت و به نیکوئی تصدیق نمود، ما هم حتماً کار او را سهل و آسان کنیم و مشکلاتش را برطرف می­نمائیم.

افزایش هدایت پاداشی

در این کریمه نیز که می­فرماید «ü“ωöku‰ur Ïmø‹s9Î) ô`tB z>$tRr& » یعنی هر چه انسان بیشتر به خدا باز گردد و مراجعه کند، خداوند نیز از آن هدایت پاداشی، بیشتر به او عطا می­فرماید. این از جمله آیاتی است که رجوع مکرّر و متناوب انسان به خدا را مطرح می­سازد و اعلام می­نماید که هر کس به خدا برگردد، هر کس در نوبه­های مکرّر، چندین بار به خدا مراجعه کند، چندین بار از هدایت­های الهی برخوردار می­شود. درباره برخی از افراد می­فرماید:« óOßg»tR÷ŠÎ—ur “W‰èd »  (سوره کهف- آیه 13)- هدایتشان را بیشتر کردیم. یعنی در اثر بازگشت­های مکرر و متناسب به سوی خداوند، آنان را به هدایت پداشی، بهره­مند نمودیم.

در آیه 31 سوره روم به پیامبر و امّت اسلام توصیه می­کند که همیشه برای بازگشت به خداوند نوبت بگیرید و بازگشتشان به خدا متناوب باشد « tûüÎ6ÏYãB Ïmø‹s9Î) çnqà)¨?$#ur».

در سوره زمر، آیه 53 می­فرماید: « (#þqç7ÏRr&ur 4’n<Î) öNä3În/u‘ (#qßJÎ=ó™r&ur ¼çms9 `ÏB È@ö6s% br& ãNä3u‹Ï?ù'tƒ Ü>#x‹yèø9$# »- شما انابه کنید، شما نوبت بگیرید و تسلیم امرش باشید پیش از آنکه عذاب به شما برسد که همانا بخشنده است این طور نیست که خزینۀ رحمتش تمام شود. او همۀ گناهان را می­بخشد « انه هو الغفور الرحیم» اول مغفرت است، سپس رحمت، اول لکه گیری گردگیری است، سپس شتشو کردن است. پس سیاق آیه، سیاق توبه و انابه است و مطلق است یعنی هر که توبه کند، او را می­بخشد، اینجا دیگر «من یشاءن ندارد. یعنی با توبه همه چیز بخشیده می­شود. فقط باید انسان انابه کند یعنی پشت سر هم نوبت بگیرد.

چندین بار مراجعه کند برای اینکه دشمن انسان که شیطان رجیم استف چندین بار به سراغ انسان می­آید. البته در حال احتضار که مرگ برای انسان حتمی می­گردد، دیگر جائی برای توبه نیست چون بساط عمل صالح برچیده می­شود، و گرنه همه وقت، انسان می­تواند بازگشت نماید و توبه کند.

از دشمن خناس غفلت نکنید

آری! اگر دشمن یک بار به سراغ انسان بیاید، یک توبه کافی است ولی  اگر دشمن هر لحظه به سراغ انسان بیاید،- که می­آید- چاره­ای جز انابه نیست و چاره­ای جز پشت سر هم به سوی خدا بازگشتن نیست. دشمن به این آسانی ما را رها نمی­کند، دشمن خنّاس است یعنی وقتی می­بیند انسان بیدار است و هشیار، کنار می­رود و وقتی می­بیند که انسان غافل است، به او حمله می­کند. پس حال که شیطان خنّاس است و پشت سر هم می­آید؛ حال که شیطان در کنار دیوار خود را پنهان کرده تا ما را غافل کند و به ما حمله نماید، چاره­ای جز انابه نیست. باید پشت سر هم نوبت بگیریم و از خودمان دفاع کنیم. و اگر کسی انابه داشت، خدای سبحان او را به هدایت پاداشی، هدایت می­کند و در این میان هر چه نوبت گیری بیشتر باشد، هدایت خداوند بیشتر است.

در سوره تغابن- آیه 11 می­فرماید: «`tBur .`ÏB÷sム«!$$Î/ ωöku‰ mt6ù=s% » - اگر کسی به خدا ایمان آورد، خدای سبحان قلبش را هدایت می­کند. و اگر قلب هدایت شد، انسان راه خود را می­یابد و دیگر نمی­لغزد.

در پایان سوره عنکبوت می­فرماید:

«z`ƒÏ%©!$#ur (#r߉yg»y_ $uZŠÏù öNåk¨]tƒÏ‰öks]s9 $uZn=ç7ߙ 4 ¨bÎ)ur ©!$# yìyJs9 tûüÏZÅ¡ósßJø9$#   » - و آنان که در راه ما جهاد می­کنند، ما راههایمان را به آنها نشان می­دهیم. حرف لام با تأکید نون، نشانۀ آن است که این پاداش، قطعی و یقینی است.

انابه کنندگان چه کسانی هستند؟

حال باید دی که مقصود از «من اناب» کیست؟

در آیه بعد توضیح داده و فرموده است: «tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä ’ûÈõuKôÜs?ur Oßgç/qè=è% ̍ø.ɋÎ/ «!$# 3» و معنایش این است که «tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä ’ûÈõuKôÜs?ur Oßgç/qè=è%...» و در اینجا فعل مضارع بر آن ماضی (من اناب) عطف شده است و معنی ماضی به خود گرفته است: آنان که ایمان آوردند و قلوبشان به ذکر خدا، مطمئن گشت.

منیب کسی اس تکه مؤمن دل آرام باشد و هیچ چیز، قلبش را نلرزاند، زیرا چندین بار نوبت گرفته و مراجعه کرده است و لذا از سعه رحمت الهی برخوردار گشته است. دلش به یاد خدا آرامش دارد و اطمینان خاطرش بقدری زیاد است که هرگز چیزی در او تأثیر نمی­کند و قلبش را نمی­تواند بلرزاند. و بی­گمان آنان که ایمان آوردند و قلوبشان به یاد خدا آرامش بخشید، نمی­ترسند و نمی­لغزند و در همه حال، یاد و ذکر خدا، آرامش جان و روان و قلوبشان است و با توکّل بر خدای سبحان، به پیش می­تازند و از هیچ قدرت و نیروئی جز نیروی لایزال الهی، هراس به دل نمی­دهند و همانا دل به یاد خدا می­آرمد. والحمدالله رب العالمین.

ادامه دارد