آرامش قلب با ذکر خدا

هدایت در قرآن

تفسیر سوره رعد

آرامش قلب با ذکر خدا

قسمت پنجاه و هفتم

آیت الله جوادی آملی

« tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä ’ûÈõuKôÜs?ur Oßgç/qè=è% ̍ø.ɋÎ/ «!$# 3 Ÿwr& ̍ò2ɋÎ/ «!$# ’ûÈõyJôÜs? Ü>qè=à)ø9$# *   šúïÏ%©!$# (#qãZtB#uä (#qè=ÏJtãur ÏM»ysÎ=»¢Á9$# 4’n1qèÛ óOßgs9 ß`ó¡ãmur 5>$t«tB  »

(سوره رعد-آیات 28 و 29)

آنان که ایمان آوردند و قلوبشان به یاد خدا اطمینان داشت؛ همانا قلب­ها به یاد خدا، اطمینان می­یابد. آنان که ایمان آوردند و عمل صالح داشتند، خوشا به حال آنها و مقام نیکوی آنها.

اینان که قلبهایشن به ذکر خدا آرامش پیدا می­کند، منیبین هستند که خداوند، هدایت پاداشی به آنها داده است.

در اینجا می­فرماید: «با یاد خدا، دلهای مؤمنین می­آرمد. در سوره انفال آیه 2 می­فرماید: « $yJ¯RÎ) šcqãZÏB÷sßJø9$# tûïÏ%©!$# #sŒÎ) tÏ.èŒ ª!$# ôMn=Å_ur öNåkæ5qè=è% » مؤمنین واقعی کسانی هستند که با یاد خدا، دلشان می­هراسد و می­طپد.

طپش دل و طمأنینه دل

آیا این طپش دل با طمأنینه دل فرق دارد؟

آنجا که سخن از طپش دل است،‌ وقتی است که سخن از جهنم و عذاب خدا مطرح باشد؛ مؤمن کسی است که وقتی به یاد جهنم و عذاب خدا می­افتد، دلش می­طپد و هراس پیدا می­کند ولی وقتی به یاد بهشت و نعمتهای جاویدان بهشتی و ثواب الهی می­افتد، دلش آرامش و اطمینان پیدا می­کن. پس آن طپش دل و این طمأنینه دل، برگشتش به خوف و رجاء است. این خلاصه بیانی است که در مجمع و امثال جمیع فرموده­اند.

مقصود از ذکر خدا، در آیه کریمه، ظاهراً قرآن کریم است. و چون قرآن آیات عذاب و آیات رحمت دارد؛ پس وقتی که مؤمن به آیات عذاب می­رسد، خوف به او دست می­دهد و قلبش می­لرزد ولی وقتی که به آیات رحمت و بهشت برخور می­کند، قلبش آرامش می­یابد. معصومین علیهم السلام، اینچنین قرآن را تلاوت می­کردند: وقتی به آیه عذاب می­رسیدند، استعاذه کرده و به خدا پناه می­بردند و وقتی به آیات رحمت می­رسیدند، از خدای سبحان، طلب رحمت و مغفرت می­کردند.

بهرحال، معلوم نیست که ذکر، منحصر به قرآن کریم باشد. در سوره اعراف، آیه 205 می­خوانیم: « ä.øŒ$#ur š­/§‘ ’Îû šÅ¡øÿtR %Y敎|Øn@ Zpxÿ‹Åzur »- و پروردگارت را در درون نفس خود، از روی تضرّع و خوف، به یاد آر. این هم ذکر الله است. برخی از بزرگان احتمال داده­اند، رسول خدا، ذکر الله است. در قرآن کریم، سوره طلاق- آیه 10 می­خوانیم: « tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä 4 ô‰s% tAt“Rr& ª!$# óOä3ö‹s9Î) #[ø.ό»-

-         ای مؤمنان، همانا خداوند ذکر را برای شما فرستاد و در آیه بعد، ذکر را چنین تبیین کرده است: Zwqߙ§‘ (#qè=÷Gtƒ ö/ä3øŠn=tã ÏM»tƒ#uä «!$# »- پیامبری که آیات خدا را بر شما تلاوت می­کند. احتمال دیگر هم این است که منظور از ذکر در این آیه نیز قرآن باشد، چون در موارد دیگر به معنای قرآن آمده و در اینجا، موصوف، محذوف است و اگر این دو طایفه از آیات را با هم جمع کنیم، ذکر به معنای قرآن می­آید. در آیه گذشته نیز ذکر را چنین معنی می­کنیم: خداوند چیزی را فرستاد که هم متصف به رسالت است و هم ذکر است. قرآن هم مانند رسول خدا، رسول است.

« $¯RÎ) ß`øtwU $uZø9¨“tR tø.Ïe%!$# $¯RÎ)ur ¼çms9 tbqÝàÏÿ»ptm: » (سوره حجر- آیه 9)- همانا ما ذکر را نازل کردیم و ما آن را نگه می­داریم. این آیه هم مؤید این مطلب است که مقصود از ذکر، قرآن می­باشد. ولی با این حال، از کجا که در این آیه محلّ بحث «Ÿwr& ̍ò2ɋÎ/ «!$# ’ûÈõyJôÜs? Ü>qè=à)ø9$#...» مقصود از ذکر الله، قرآن باشد. در اینجا یک اصل کلّی مطرح است. ظاهر آیه کریمه با حرف تنبیه و تقدیم جار و مجرور که مفید حصر است،‌ ذکر خدا را مایه طمأنینه قلب می­داند نه ذکر آیات رحمت، هر چند آن هم قطعاً مایه آرامش قلب است.

از این گذشته، در سوره مؤمنون، آیه 54 به بعد می­فرماید: اینها در عین حال که کارهای خیر انجام می­دهند، هراسناک هستند و دلشان می­طپد «(tbqç7|¡øts†r& $yJ¯Rr& /èf‘‰ÏJçR ¾ÏmÎ/ `ÏB 5A$¨B tûüÏZt/ur äí͑$|¡èS öNçlm; ’Îû ÏNºuŽösƒø:$#»- اینها فکر می­کنند اگر ما از مددهای مادّی، آنان را برخوردار کردیم، پیشگام در خیرشان کرده­ایم؟ امّا آنان که پیشتاز در خیر هستند، همان­ها می­باشند که از خشیت پروردگارشان می­هراسند. «(¨bÎ) tûïÏ%©!$# Nèd ô`ÏiB ÏpuŠô±yz NÍkÍh5u‘ tbqà)Ïÿô±•B» خشیت همان تأثّر قلبی است. یعنی قلب از یک منشأ اثر، متأثر می­شود. مؤمن جز از خدا خشیت ندارد. مؤمن می­داند که هیچ مؤثری در عالم نیست، همه و همه در اختیار خدای سبحان است؛ پس قلب مؤمن از هیچ مبدأی خشیت ندارد جز از خداوند.

«šúïÏ%©!$# tbqäóÏk=t7ムÏM»n=»y™Í‘ «!$# ¼çmtRöqt±øƒs†ur Ÿwur tböqt±øƒs† #´‰tnr& žwÎ) ©!$# » (سوره احزاب- آیه 39)- آنان که رسالتهای الهی را ابلاغ می­کنند و فقط از او خشیت دارند و جز از «الله» از هیچ کس دیگر خشیت ندارند. البته خشیت غیر از خوف است. زیرا خوف به معنای ترتیب اثر دادن است پس اگر گفته می­شود: از مار بترس! یعنی ترتیب اثر بده و از آن فاله بگیر. از دشمن بترس یعنی: مسلّح و آماده دفاع باش. و انسان مؤمن هرگز از مار و عقرب و دشمن، خشیت ندارد بلکه از آنها می­ترسد. خشیت مؤمن فقط از «الله» است.

«والذین یوتون ما آتوا و قلوبهم وجلة أنهم الی ربهم راجعون»- اینها تمام کارهای خیری را که انجام می­دهند، با طپش دل می­کنند که آیا مورد قبول حضرت حق قرار می­گیرد یا نه؟ آیا پذیرفته درگاه الهی می­شود یا خیر؟ آیا با خلوص انجام گرفته یا نه؟ نمازی را که مؤمن می­خواند و جنگی را که برپا می­کند، همه به همین نحو است زکاتی هم که انفاق می­کند، همینطور است. انسان مؤمن بین خوف و رجاء، با طپش دل نماز می­خواند. زکات که می­دهد با طپش دل می­دهد که آیا پذیرفته می­شود یا نه. چرا که مؤمن می­داند به پیشگاه کسی خواهد رفت که حساب­ها را از همه، دقیق­تر بررسی می­کند لذا کارها را با ترس و لرز انجام می­دهد. به یاد بهشت هم که هست، با ترس و لرز است که آیا راهش می­دهند یا نه. این طور نیست که اگر به یاد بهشت باشد، قلبش صدردصد مطمئن است. رجاء و امید غیر از طمأنینه و آرمیدن است. انسان مؤمن اگر فقط امیدوار و راضی باشد، مغرور است. و لذا چون هم رجاء دارد و هم خوف، لذا است که آرامش ندارد.

بین خوف و رجاء

خصوصیّت مؤمن این است که همیشه خود را بین بهشت و جهنم می­بیند و لذا هرگز به عمل خودش مغرور نمی­شود. چه کسی می­داند که عاقبت چه خواهد شد؟ در جوامع روائی ما فرموده­اند که: شما خیلی به کار خود مغرور نباشید. ممکن است به اندازه «فواق ناقه»، اوضاع برگردد. فواق این است که انسان هنگام دوشیدن شیر از پستان، پستان را می­گیرد فشار می­دهد، مجدّداً برای آمدن شیر در پستان آن را رها می­کند و مجدّداً می­گیرد. این گرفتن و رها کردن را «فواق» می­نامند. در آیه 15،‌ سوره ص می­فرماید: $¨B $ygs9 `ÏB 5-#uqsù » یعنی: بازگشت و رجوعی ندارد.

حال که چنین است و عاقبت امر معلوم نیست و به اندازه یک باز و بسته شدن دست، ممکن است اوضاع برگردد؛ پس انسان مؤمن چاره­ای ندارد جز اینکه همواره بین خوف و رجاء باشد و چنین کسی که هر لحظه خود را بین بهشت و جهنم می­یابد، ممکن نیست قلبش آرامش پیدا کند.

در جنگ جمل، وقتی حضرت امیر (ع)، بین کشته شدگان رد می­شد، بالای سر طلحه آمد. اشاره­ای به شمشیرش کرد و فرمود: «طال ماجاهد به الکُرب عن رسول الله (ص)، الّا أن الشیطان نفخ فی أنفه»- این مرد چقدر با این شمشیرش، از رسول خدا دفاع کرد و از اسلام حمایت کرد ولی سرانجام شیطان در دماغش دمید و به این روز افتاد. پس کسی نمی­داند پایان کارش به کجا می­انجامد، لذا مؤمن در تمام حالات بین بهشت و دوزخ است. امید دارد، اما طمأنینه ندارد. امید دارد و به اندازه­ای که امید دارد، ترس هم دارد، لذا گفته­اند: بین خوف و رجاء او بقدری تعادل است که هیچکدام بر دیگری نمی­چربد.

«والذین یوتون ما آتوا و قلوبهم وجلة أنهم الی ربهم راجعون»- آنان که هر کاری را انجام می­دهند با طپش و لرزش قلب انجام می­دهند زیرا یقین به بازگشت به سوی پروردگارشان دارند. و به کار خود اطمینان ندارند؛ پس بین خوف و رجا هستند. در ادامه آیه می­فرماید: «اولئک یسارعون فی الخیرات وهم لها سابقون»- اینها هستند که پیشتازند در خیرات و در آن بر دیگران سبقت می­گیرند.

شاید راه دیگری باشد که طمأنینه دل را با طپش دل بتواند حل کند، در سوره زمر آیات 22 به بعد می­فرماید: «`yJsùr& yyuŽŸ° ª!$# ¼çnu‘ô‰|¹ ÉO»n=ó™M~Ï9 uqßgsù 4’n?tã 9‘qçR `ÏiB ¾ÏmÎn/§‘ 4 ×@÷ƒuqsù Ïpu‹Å¡»s)ù=Ïj9 Nåkæ5qè=è% `ÏiB ̍ø.ό «!$# 4 y7Í´¯»s9'ré& ’Îû 9@»n=|Ê AûüÎ7•B »- آیا آن کس را که خداوند برای اسلام، قلبش را گشود و به نور پرورگارشان روشن است (با کافر بی­نور و تاریک دل یکسان است) وای بر آن سنگ دلان که از یاد خدا بدورند و در گمراهی روشن بسر می­برند.

در ادامه می­فرماید: « ª!$# tA¨“tR z`|¡ômr& Ï]ƒÏ‰ptø:$# $Y6»tGÏ. $YgÎ6»t±tF•B u’ÎT$sW¨B ”Ïèt±ø)s? çm÷ZÏB ߊqè=ã_ tûïÏ%©!$# šcöqt±øƒs† öNåk®5u‘ §NèO ßû,Î#s? öNèdߊqè=ã_ öNßgç/qè=è%ur 4’n<Î) ̍ø.ό «!$# 4 y7Ï9ºsŒ “y‰èd «!$# “ωöku‰ ¾ÏmÎ/ `tB âä!$t±o„ 4 `tBur È@Î=ôÒムª!$# $yJsù ¼çms9 ô`ÏB >Š$yd »- خداوند بهترین حدیث و زیباترین سخن نازل کرده است، قرآنی که سراسرش متشابه و منسجم و همگون است. آیاتش بر یکدیگر منعطف در برابر این قرآن می­لرزد، سپس به یاد خدا که می­افتند، آرامش به قلوبشان بازگشته و بدنشان می­آرمد. این است هدایت الهی که هر که را خواست هدایت می­کند و هر کس را خدا گمراه کند، هیچ هدایت کننده­ای نخواهد داشت.

اگر در جوامع روائی بنگریم و حالات عبادت معصومین علیهم السلام را دریابیم، تفسیر این آیه برایمان روشن می­شود. آن وضو گرفتن­ها، آن تکبیر گفتن­ها و آن نماز خواندن­ها که بدنشان را به لرزه می­انداخت. وضو که می­گرفتند، رنگ صورتشان از خشیت الهی زرد می­شد. هنگام احرام بستن، سخن در گلویشان گیر می­کرد. این لرزش و ارتعاشی که در دو پهلوی بدن امام مجتبی (ع)، هنگام نماز و هنگام خواندن قرآن پیش می­آمد، از همین مقوله است. امم سجاد (ع)هنگام حرام بستن، و گفتن «اللهم لبیک»، سخن در گلویش گیر می­کرد. می­فرمود: می­ترسم خدا بگوید: لالبیک. امیرالمؤمنین سلام الله علیه وقتی مناجات می­کرد، راوی می­گوید که صدای قفسه سینه­اش را مانند صدای دیگر می­شنیدیم. این از همان حالات است.

این حالت مربوط به چه مقامی است؟ آیا این مسئله طپش دل و طمأنینه دل را باید با حالات مؤمن و تفاوت مقام­ها حل کرد یا آنچه که مرحوم طبرسی و دیگر بزرگان گفته­اند؟!.

ادامه دارد

قسمتی از وصیت نامه طلبه شهید سید محمد موسوی درچه­ای فرزند حجة الاسلام والمسلمین حاج سید احمد موسوی

ای برادران و خواهران مسلمان! شما می­دانید که انسان، یک موجود ذی عقل و شعور و رو به تکامل و در مسیر ابدی به سوی ذات احدّیت می­باشد و این موجود، در حرکت، همچون جوی آبی می­ماند که هرگاه متوقف شود، گندیده و پوسیده و متعفّن می­شود؛ پس باید همواره در پیمودن راه باشد، از زمان طفولیّت تا لحظه مرگ. بدیهی است که از نظر اعتقاد ما مسملمانان باید راهی را برگزینند و طی کند که ابتدا و انتهای آن خدا است «انا لله و انّا الیه راجعون»... مسلم است که برای پیمودن یک راه راست یافتن به یک قله بسیار مرتفع، رنج و مشقّت فراوان دارد، خصوصاً اگر که این قله، نقطه اوج عظمت، شرافت، انسانیّت، آزادی، استقلال و آقائی انسان باشد که رسیدن به آن، از راه­های باریک و سنگلاخهای فراوان می­گذرد تا در مسیر راهپیمائی، رهروندگان به انواع مختلف، آزمایش شوند، چنانکه قرآن می­فرماید: «ما هر آینه شما را به ترس و گرسنگی و از دست دادن مال و جانتان در راه خدا، امتحان می­کنیم». و بعد از آن که از امتحان الهی موفق و پیروز درآمدند، بشارت بده صابرین راه خدا را که اینها هدایت شدگان هستند.

«سید محمد موسوی درچه­ای»