حوادث سال اول هجرت

درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام

حوادث سال اول هجرت- 7

قسمت چهل و هشتم

حجة الاسلام و المسلمین رسولی محلاتی

صرفنظر از سایر آیات و روایاتی که درباره تشریع جنگ و جهاد و موارد آن وارد شده اگر همین آیات سوره حج را مدّنظر قرار دهیم، علت تشریع و موارد آن بطور اجمال روشن می شود، که ما در اینجا برای اینکه یادی هم از معلم شهید استاد مطهری کرده باشیم رشته سخن را بدست ایشان می دهیم که در کتاب جهاد خود پس از ذکر این آیات و اینکه لحن این آیات که نخستین آیاتی است که در باب جهاد و تشریع آن نازل شده لحن دفاع است نه تهاجم و سلطه جویی می گوید:

دستور جهاد که همنی آیات است نازل شد. ببینید لحن آیات این است: «ان الله یدافع عن الذین آمنوا»- خدا از اهل ایمان دفاع می کند خدا خیانت کارهای کافرپیشه را دوست نمی دارد، اشاره باینکه اینها بشما خیانت کردند، اینها کفران نعمت کردند آنوقت می فرماید: «اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا»- اجازه داده شد باین مردمی که دیگران به جنگ اینها آمدند، که بجنگند. یعنی ای مسلمانان حالا که کافران بجنگ شما آمده اند پس بجنگید، این درست حالت دفاع است. چرا این اجازه داده شد بدلیل اینکه مظلوم باید از خودش دفاع کند بعد هم وعده یاری می دهد: «و ان الله علی نصرهم لقدیر. الذین اخرجوا من دیارهم بغیر حق الا ان یقولوا ربنا الله»- ما باین مردم که آنها را از شهر و دیار خودشان بناحق بیرون کردند و جرمی نداشتند جز اینکه می گفتند پروردگار ما خدا است اجازه جهاد می دهیم، جرمشان این بود که گفتند: ربنا الله، چنین مردمی را ما اجازه می دهیم بجنگند.

ببینید لحن چقدر لحن دفاع است. بعد فلسفه کلی جهاد را ذکر می کند، عجیب است قرآن در بیان کردن حقایق و در اینکه نکاترا یادآوری می کند. بعد که این جمله را می گوید کانّه قرآن مواجه شده با همین سؤالات و اشکالاتی که مسیحیها می کنند که ای قرآن تو کتاب آسمانی هستی، تو یک کتاب دینی ای، تو چگونه اجازه جنگ می دهی؟ جنگ بد چیزیست، تو همه اش بگو صلح، بگو صفا، بگو عبادت.

قرآن می گوید: نه، اگر در مواقعی که تهاجم از نقطه مقابل شروع می شود این طرف دفاع نکند سنگ روی سنگ بند نمی شود، تمام مراکز عبادت هم از میان می رود: «و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله».

-اگر خدا بوسیله بعضی جلو تهاجم بعضی دیگر را نگیرد تمام این صومعه ها، مراکز عبادت، خراب می شود، مراکز یهودیها از بین می رود، مراکز صوفیها، مساجد عبادت مسلمانها از بین می رود یعنی طرف تهاجم می کند و هیچکس آزادی پیدا نمی کند خدا را باین شکل عبادت کند.

قرآن بعد هم وعده نصرت می دهد: «و لینصرن الله من ینصره ان الله لقوی عزیز»- خدا هرکسی که او را یاری کند یعنی حقیقت را یاری کند، یاری می کند، خدا نیرومند و غالب است.

بعد ببینید چه جور توصیف می کند مردمی را که خدا آنها را یاری می کند .خدا مردمی را یاری می کند که از خودشان دفاع کنند، مردمی که وقتی حکومت تشکیل بدهند این شکل هستند: «الذین ان مکانهم فی الارض»- مردمی که وقتی ما آنها را در زمین جای می دهیم و حکومت آنها را مستقر می سازیم، مرمی که وقتی به آنها قدرت می دهیم و تسلط می بخشیم باین شکل درمی آیند، به چه شکلی؟ «اقاموا الصلوة» عبادت خدا را بپا می دارند. «و آتوا الزکوة» زکوة را ادا می کنند. نماز رمز پیوند صحیح با خداست و زکوة رمز تعاون و پیوند صحیح افراد انسان با یکدیگر است، آنها که خدا را از روی خلوص می پرستند و بیکدیگر کمک می کنند: «و امروا بالمعروف و نهوا عن المنکر». خودشان را متعهد می دانند که خوبیها را ترویج کنند و با بدیها و زشتی ها مبارزه کنند: «و لله عاقبة الامور» عاقبت کارها بدست خداست.

تا اینجا ما دانستیم که قرآن اساساً جهاد را که تشریع کرده است نه بعنوان تهاجم و تغلب و تسلط است بلکه بعنوان مبارزه با تهاجم است.[1]

و این بود گفتار استاد شهید درباره آیات سوره حج، و البته آیات دیگر تشریع و جهاد و جنگ چه آنها که به لفظ جهاد و مشتقات آن در قرآن آمده و چه آنها که به صورت «قاتلوا...» و مشتقات لفظ قتال و یا الفاظ دیگر نازل گردیده بیش از یکصد آیه است که قسمتی از آنها و همچنین اقسام دفاع و جنگهای ابتدائی و امثال آن در همین کتاب جهاد مورد بحث قرار گرفته و برای اطلاع بیشتر باید به آن کتاب مراجعه شود.

و اما آیات دیگر:

و اما آیات دیگری را که بدان اشاره کردیم، اگر بخواهیم دسته بندی کرده و هر دسته ای را جداگانه مورد بحث قرار دهیم باید بطور اجمال بگوئیم:

1-    آیاتی که جهاد و جنگ را در جاهایی تشریع فرموده که هدف خدا و «فی الله» و «فی سبیل الله» باشد، مانند این آیات:

«... و جاهدوا فی سبیله...» (مائده-35)

«... انفروا خفافا و ثقالا و جاهدوا بأموالکم و انفسکم فی سبیل الله...» (توبه-41)

«... و قاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم و لاتعتدوا...» (بقره-190)

«...  ö@ÏG»s)ã‹ù=sù ’Îû È@‹Î6y™ «!$# z`ƒÏ%©!$# šcrçŽô³tƒ no4quŠysø9$# $u‹÷R‘‰9$# ÍotÅzFy$$Î/ 4» (نساء-74)

و آیات زیاد دیگری که در این باره هست و از آنها استفاده می شود که باید هدف، خدا و در راه خدا باشد تا اجر و پاداش داشته و مؤثر باشد و اگر کشته شود شهید محسوب گردد، چنانچه می فرماید:

«Ÿwur ¨ûtù|¡øtrB tûïÏ%©!$# (#qè=ÏFè% ’Îû È@‹Î6y™ «!$# ...» (آل عمران-169).

«šúïÏ%©!$#ur (#rãy_$yd ’Îû È@‹Î6y™ «!$# ¢OèO (#þqè=ÏFè% ÷rr& (#qè?$tB ãNßg¨Ys%ã—öuŠs9 ª!$# $»%ø—Í‘ $YZ|¡ym ...» (حج-58)

«...`tBur ö@ÏG»s)ム’Îû È@‹Î6y™ «!$# ö@tFø)ã‹sù ÷rr& ó=Î=øótƒ t$öq|¡sù Ïm‹Ï?÷sçR #·ô_r& $\K‹Ïàtã » (نساء-74).

«...¨bÎ) ©!$# =Ïtä† šúïÏ%©!$# šcqè=ÏG»s)ム’Îû ¾Ï&Î#‹Î6y™ ...» (صف-4).

و اساسا هرکاری اگر برای خدا شد ارزش و اهمیت و فضیلت پیدا می کند... 

2-    آیاتی که دستور جنگ و جهاد می دهد اما در جایی که دشمن نیز به جنگ بیاید نه بطور مطلق مانند:

«...(#qè=ÏG»s%ur ’Îû È@‹Î6y™ «!$# tûïÏ%©!$# óOä3tRqè=ÏG»s)ムŸwur (#ÿr߉tG÷ès? 4...» (بقره-190)

«... Ÿwur öNèdqè=ÏG»s)è? y‰ZÏã ωÉfó¡pRùQ$# ÏQ#tptø:$# 4Ó®Lym öNä.qè=ÏF»s)ムÏmŠÏù ( bÎ*sù öNä.qè=tG»s% öNèdqè=çFø%$$sù 3 » (بقره- 191).

که از این گونه آیات هم در قرآن کریم فراوان دیده میشود.

3-    آیاتی که جنگ و جهاد را تا زمان رفع فتنه محدود می کند، مانند:

«öNèdqè=ÏG»s%ur 4Ó®Lym Ÿw tbqä3s? ×poY÷FÏù tbqä3tƒur ßûïÏe$!$# ‌! ( ...» (بقره-193).

4-    آیاتی که مسلمانان را مذمت می کند که چرا برای نجات مستضعفان جهاد نمی کنند مانند:

«$tBur ö/ä3s9 Ÿw tbqè=ÏG»s)è? ’Îû È@‹Î6y™ «!$# tûüÏÿyèôÒtFó¡ßJø9$#ur šÆÏB ÉA%y`Ìh9$# Ïä!$|¡ÏiY9$#ur Èbºt$ø!Èqø9$#ur ...» (نساء-75).

و اما در برابر آیات جنگ و جهاد‌ آیاتی هم درقرآن کریم هست که دستور صلح و سازش می دهد و اساسا صلح را بهتر می داند مانند:

«... والصلح خیر» (نساء-128).

«... یا ایها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم کافّة...» (بقره-208).

«و ان جنحوا للسلم فاجنح لها» (انفال-61).

«فان اعتزلوکم فلم یقتلوکم و القوا الیکم السلم فما جعل الله لکم علیهم سبیلا» (نساء- 90).

و آیات دیگر که از مجموع این آیات استفاده می شود که:

اولا- صلح و صفا بهتر از جنگ است.

و ثانیا- جنگ نی در هرجا و به هر انگیزه بطور مطلق مشروع نیست، که البته در این باره کتارها نوشته شده و ما فعلا نمی خواهیم بتفصیل در اینجا بحث کنیم و تنها با نقل مقاله ای از یکی از نویسندگان محقق معاصر بحث را خاتمه می دهیم و این مقاله جزء مقالات بسیاری است که بمناسبت جنگ تحمیلی اخیر در سمیناری که به منظور بررسی جنگ مزبور در تهران تشکیل گردید نوشته شده و مجموعه آنها در دو جلد بزرگ بنام «بازشناسی جنبه های تجاوز و دفاع» به چاپ رسیده است.

نویسنده محترم دراین مقاله پس از بیان مفهوم جنگ و جنگ در جهان بینی قرآن، و حکمتهای الهی در وقوع جنگها، و رابطه تکوین با تشریع، در مورد تشریع جنگ و اهداف و موارد آن می گوید:

تردیدی نیست که جنگ مخصوصا با توجه به ضایعات و تلفات و ویرانیها و نابسامانی هایی که به همراه دارد- برای هیچ شخص عاقلی مطلوبیت ذاتی ندارد بلکه وسیله ای است برای رسیدن به اهدافی که انتظار تحقق آنها از راه جنگ می رود و نیل به آنها معمولا جز از راه جنگ میسر نیست. بنابراین، مشروعیت یا عدم مشروعیت جنگ، تابع هدف برپایی آنست. از این رو، همه عقلاء جنگی را که به منظور دفاع از حقوق جامعه ای باشد روا می دانند هرچند در تعیین این حقوق کمابیش اختلاف نظرهایی وجود دارد اما دفاع از حقوق جانی و مالی به خصوص حقوق ارضی و وطن مردم مورد اتفاق همگان است و دفاع از حقوق عرضی و ناموسی را می توان بر آنها افزود. همچنین دفاع از حقوق سیاسی و حاکمیت ملی و استقلال کشور در برابر دشمن متجاوز خارجی، در عرف بین الملل مورد قبول است.

اما در مورد جنگهای داخلیو قیام گروهی از مردم برای تجزیه کشور و کسب خدمختاری و استقلال از حکومت مرکزی یا ملحق شدن به کشور دیگر، مبنای روشنی وجود ندارد و درصورتی که چنین حرکتی در جهت حفظ منافع قدرتهای بزرگ باشد به عنوان حمایت از حقوق بشر عملا مورد تأیید قرار می گیرد چنانکه درصورت عکس، به عنوان شورش بر ضددولت قانونی، محکوم می گردد. ولی از دیدگاه اسلام، این حرکات هم براساس موازین حق و عدالت، ارزش یابی میشود و نظر به اینکه مشروعیت دولت مرکزی، منوط به رعایت اصول عدالت درباره همه شهروندان است مبارزه با چنین دولتی نارواست اما اگر دولت مرکزی ستمگر و دست نشانده بیگانگان باشد قیام مردم برای نجات از ستم وی و حامیان بیگانه اش کاری صحیح بلکه مقدس، ارزیابی می شود و حتی کمک و حمایت مردم آزاده و حق خواه جهان از چنین مردمی روا و شایسته است و نمی توان آن را به عنوان دخالت در امور داخلی دیگران محکوم کرد.

ولی اختلاف نظر بین نظام ارزشی اسلام با نظام ارزشی رایج در دنیا که مورد حمایت قدرتهای بزرگ است، منحصر به این امر نیست بلکه دست کم به دو موضوع دیگر می توان اشاره کرد:

یکی آنکه حقوقی که مورد تجاوز قرار می گیرد و دفاع از آنها مجوز جنگ می شود منحصر به حقوق یاد شده نیست بلکه شامل حقوق دینی و فرهنگی نیز می گردد بلکه حقوق دینی از همه مهمتر است. بنابراین، اگر دین الهی از طرف ملحدان و دشمنان خدا- اعم از داخلی و خارجی- مورد تهدید قرار گیرد بر متدینین لازم است که با تمام توان، قیام کنند و جلو خطر را بگیرند هرچند با فداکردن جانها و اموال فراوانی باشد.

دوم آنکه غیر از حقوق انسانی که مبنای قوانین بین المللی قرار می گیرد حق بالاتر و والاتری وجود دارد که به یک معنی اساس همه حقوق به شمار می رود و آن، حق خدا بر انسانهاست که تنها او را بپرستند و احکام و قوانین او را اجرا نمایند و در صورتی که حکومتی در داخل مرزهای خد هم راه خداشناسی و خداپرستی را به روی مردم ببندد مستحق مبارزه و سرنگونی است، چه رسد به اینکه بخواهد این حق الهی را در خارج از مرزهای کشورش مورد تجاوز قرار دهد. بر این اساس است که جهاد اسلامی منحصر به دفاع از حقوق ملتهای مسلمان نمی شود و در فقه اسلام، جهاد ابتدایی با سردمداران شرک و کفر، به منظور رفع مانع از هدایت توده های مردم و باز کردن راه خداپرستی و احقاق حق الهی (پرستش و اطاعت خدا) پیش بینی شده و در فقه شیعه، جواز آن در زمان حضور امام معصوم،مورد اتفاق می باشد و جمله «قاتلوهم حتی لاتکون فتنه و یکون الدین کله لله» مبین دیدگاه اسلام در این زمینه هاست.

اهداف جنگهای مشروع:

باتوجه به آنچه درباره حکمت تشریع جنگ گفته شد روشن است که جنگی مشروع و به اصطلاح قرآنی «جهاد فی سبیل الله» قلمداد می شود که برای تحقق بخشیدن به این اهداف انجام گیرد:

1-    دفاع از جان مردم.

2-    دفاع از عرض و ناموس مردم.

3-    دفاع از اراضی و اموال و استقلال اقتصادی.

4-    دفاع از عزت و استقلال سیاسی.

5-    دفاع از دین حق و مقدسات دینی.

6-    حمایت از مظلومان و محرومان مناطق دیگری که تحت فشار ستمگران و دشمنان خدا قرار گرفته اند.

7-    احقاق حق الهی و برداشتن موانع از سر راه هدایت توده های ناآگاه.

نکته ای را که باید در اینجا خاطر نشان کنیم این است که تجاوز به هریک از حقوق انسانی و به حق الهی، گاهی بی پرده و به طور مستقیم انجام می گیرد مانند کسانی که با لشکرکشی علنی، به جان و مال مردمی تجاوز کنند و گاهی با توطئه چینی و اجراء برنامه های تبلیغاتی و تعلیماتی مسموم و استفاده از مزدوران و دست نشاندگان و ایجاد اختلافات داخلی و... که همگی آنها تحت عنوان «فتنه» عنوان می شود و این روشها امروزه به وسیله استعمارگران به کار گرفته می شود.

نکته دیگر آنکه، جنگ مشروعی که برای تأمین اهداف یاد شده انجام می گیرد گاهی با دشمنان و تجاوز گران خارجی است و گاهی با گروه های منحرف داخلی که به انگیزه دستیابی به منافع اقتصادی یا کسب قدرت سیاسی نامشروع و احیانا با کمک گرفتن از بیگانگان و سرسپردن به آنان، و در نهایت برای تأمین منافع اقتصادی و سیاسی دشمنان، به حقوق مردم خودشان تجاوز می کنند.

سومین نکته این است که: همه این جنگها در صورتی روا و شایسته است که تأمین اهداف یاد شده از راه های مسالمت آمیز، میسر نباشد و با رعایت احکام و ضوابطی که در فقه اسلام بیان شده حجت به دشمن تمام شده باشد.

ادامه دارد

برترین عبادت

امام حسن عسکری (ع):

«لیست العبادة کثرة الصیام و الصلاة و انما العبادة کثرة التفکر فی امر الله».

(تحف العقول- ص518)

عبادت به زیاد روزه گرفتن و زیاد نماز خواند نیست، بلکه عبادت بیشتر اندیشه کردن در امر خدا است.

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 79