اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از نظر اسلام

جاودانگی راه امام

حجه السلام و المسلمین اسدالله بیات

جایگاه و نقش حساس دستگاه اجرایی

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از نظر اسلام

در میان فرائض اسلامی, فرضیه امر به معرووف و نهی از منکر از برجستگی خاصی برخوردار بوده و آثار اجتماعی و سیاسی و فرهنگی که بر آن مترتب گردیده است بر هیچ واجبی مترتب نشده است و تبعات خطرناکی که بر بی اعتنایی و سهل انگاری درباره انجام این فریضه ای باز نگشته است.

برای روشن شدن موضوع به چند حدیث از سخنان رهبران معصوم الهی علیهم السلام اشاره می شود.

1-    امام علی بن ابی طالب علیه السلام در آخرین وصیتنامه خود امت اسلام را مورد خطاب قرار داده و چنین می فرماید:

« ای امت اسلام امر به معروف و نهی از منکر را فراموش نکنید و درباره انجام آن کوتاهی از خود نشان ندهید زیرا که اگر در جامعه امر به معروف و نهی از منکر فراموش شود و مردمن از این فریضه بزرگ الهی با بی تفاوتی کشانده شده و انسان های رذل و فاسد و شرور از فرصت ها سوء استفاده کرده و در سرنوشت شما مسلط خواهند شد و نظام حاکم به سوی فساد کشانده خواهد شد و سپس هر چه دعا کنید و از خدا بخواهید مستجاب نخواهد شد».⁽¹⁾

2- ابن جریر طبری در تاریخ خودش از عبدالرحمان بن ابی لیلی فقیه نقل می کند: وقتی با اهل شام ملاقات کردیم شنیدیم امام علی علیه السلام چنین می فرمود:

« ای مومنان و ای کسانی که به خدای عالم و اصول ادیان ایمان آورده اید بدانید و آگاه باشید اگر کسی در جامعه اسلامی مشاهده نماید که عدوان و تجاوزی صورت می گیرد و منکری لبای عمل می پوشد و افراد جامعه را به سوی آلودگی و اتیان منکرها و زشتی ها سوق داده و مردم و نسل جوان را برای ارتکاب بدی ها می خوانند و از ته دل با آن ستیز نماید و مورد انکار و نفرت قرار دهد خودش سالم مانده و دامن را از آن آلودگی تبرئه خواهد ساخت و اگر علاوه بر دل و تنفر و انزجار درونی به زبان آورد و از طریق لسان با آن به مقابله برخیزد و از آن نهی نماید و مورد انکار قرار دهد این فرد با فضیلت تر از اولی بوده و در پیشگاه خدای جهان ماجور خواهد شد. و اگر تنها به انکار زبانی و نفرت درونی و قلب بسنده ننماید و دست به کار گشته و ااز ابزار گوناگون برخورد و مقابله استفاده نماید و دست به شمشیر بزند تا کلمه و سخن خدای عالم را برتر و در حال اهتزاز در آورده و به کرسی بنشاند و سخن ظالمان را تحت الشعاع و در حال افول و نابودی قرار دهد این شخص کسی است که راه هدایت را پیدا کرده و در مسیر درست قرار گرفته و از انوار روشنایی علم و یقین برخوردار شده است».⁽²⁾

اگر نبود در میان سخنان فراوان و زیادی که در مواقع مختلف از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت آن حضرت وارد شده است جز همین دو نمونه که از نهج البلاغه امام علی علیه السلام آورده شد در اهمیت این دو فریضه بزرگ الهی کافی بود. با اینکه می دانیم در کتاب مقدس آسمانی ما , قرآن کریم در موارد مختلف روی این موضوع تکیه و تاکید به عمل آمده و از پیشوایان دینی هم مطالب در این باره فراوان و فوق حد احصاء است و از باب ختامه مسک به یک جمله و بیان دیگری از امام علی علیه السلام نیز اشاره کرده و از این فراز عبور می کنیم و آن این است:

امام علی علیه السلام در میدان نقشی که این دو فریضه اگر انجام شود در جامعه چقدر ایفء خواهد کرد چنین دارد:

« تمامی فرائض الهی و واجباب دینی حتی جهاد در راه خدا در مقام مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر مانند رطوبتی است که در موقع فوت کردن از دهان انسان بیرون می آید در برابر دریایی که در حال موج و طغیان است».⁽³⁾

ملاحظه می فرمایید که در دید امام علی علیه السلام , امر به معروف و نهی از منکر چقدر عظیم و مهم است که اگر درست انجام شود و جامعه به نحو احسن آن را مراعات کرده و بدون کوچکترین مداهنه و سازش مورد عمل قرار دهند و با این شیوه نظارت همگانی را اعمال نمایند و مسئولان نظام را زیر نظر داشته و تمامی اعمال و رفتارشان را کنترل نمایند و در حال مشاهده خلاف,  امر به معروف و نهی از منکر کنند و مسولان جامعه, همدیگر را کنترل کنند و همچنین رسولان خوبی برای حمایت و دفاع از ارزش های الهی باشند و مردم را به انجام فرائض دینی مورد تشویق قرار داده و موجب ترس و رعب مردم نگردند و در جامعه جلوی سانسورهای موجه و غیر موجه را بگیرند.در جامعه کلمه خدا که رشد ارزش های الهی پیاده شدهن معروف ها و افول و نابودی ضد ارزش ها و منکرهاست و آزادی معقول مردم و جرات آنان برای دفاع از حقوق مشروع خودشان عالی و برتر می گردد و ریشه ظلم و استبداد و خفقان و رعب محسوس و غیر محسوس و پایه های ستم و ستم کاری خشک شده و از بین خواهد رفت و جو حاکم بر ملت, جو آزادی دینی و حاکمیت ارزش های خواهد شد.

در جامعه ای که امر به معروف و نهی از منکر حالت فراموش شده پیدا کرده و یک موضوع جمعی و حاشیه ای تلقی گردد از جهت فرهنگی به تدریج مردم نسبت به امور ارزشی, بیگانه و جاهل گردیده و نوعا ممکن است ضد ارزش ها را ارزش و ارزش ها را ضد ارزش به حساب می آورند و درباره آن ها و بود نبود آن ها کاملا بی خیال و غیر حساس می شوند.

و از جهت سیاسی و اجتماعی اگر از ناحیه دیگران موجودیت ملی و فرهنگی و انقلابی آنان مورد تهدید قرار گیرد و به طور تهاجمی از ناحیه دشمنان نظام, اصول و افکار و اندیشه های دینی آنان به باد مسخره و انتقاد گرفته شود هیچ گونه عکس العمل فعالانه و مقابله ای از خود نشان نداده و با حالت انعطاف پذیری و سازش کارانه و روحیه هی لیبرالیستی سیاسی و صلح کلی و پذیرش با آغوش باز از فرهنگ مهاجم بیگانگان استقبال می نمایند و نه تنها در خود و محیط افکار و اندیشه های خود,این حالت را می یابد و در آن محدوده از این وضعیت استقبال می نمایند بلکه دیگران را هم به سوی آن وضعیت انفعالی دعوت می کند و در آن باره قلم فرسایی کرده و از ضرورت های پذیرش فرهنگ جهانی و نظم نوین حاکم بر جهان می نویسد و از این که ما نمی توانیم منعزل از دنیای امروز زندگی کنیم و دنیا مانند یک دهکده کوچکی است و عالم , عالم ارنباطات است و جدای  از ارتباطات نمی توان زندگی کرد و این شیوه ها علمی است و با شیوه های علمی نمی توان مقابله کرد و امثال ذلک سخن به میان آورده و افراد جامعه را به سوی پذیرش بی قید و شرط این فرهنگ مزمن و مهلک دعوت نموده و شرایط را برای نفذ این برخورد و باورهای غلط و خطرناک آماده می سازد.

به همین جهت ملاحظه کردید امام علی علیه السلام فرمودند امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید و این فریضه الهی را در جامعه مظلوم قرار ندهید و الا بدان جامعه و اشرار می آیند و سرنوشت شما را در دست می گیرند و آن چه که قابل پیش بینی برای شما نیست به سر شما می آورند.

و حضرت امام (س) از مجلس و روسای جمهور و شورای نگهبان و دستگاه قضایی و دولت و از امت حزب الله خواستند به طور قاطع در احیا این امر عظیم بکوشند و جلوی منکرات را بگیرند و الا جوانان سپر و دفتر جامعه به تباهی کشانده شده ومسیر امت اسلام که همانا احیا ارزش های دینی و الهی است منحرف خواهد شد و در جامعه از عفت و اخلاق عمومی اثری نخواهد ماند.

امربه معروف و نهی از منکر چه نوع وابی است؟

در جای خودش در علم اصول برای واجب تقسیماتی ذکر کرده اند. در این سلسله مقالات ما نمی توانم وارد آن مباحث فنی و پیچیده شویم لیکن به طور ساده با حفظ تناسب این سری از مقالات به یکی از آن ها اشاره می نماییم و آن این است:

گفته اند واجب یا عینی است یعنی طوری دیده شده است از کل فرد درد انسان ها خواسته شده و امتثال فردی و یا گروهی از وظبفه و مسئولیت دیگر نمی کاهند. اتیان و امتثال هر فردی, ثواب و ترک هر فردی, عقاب مخصوص خودش را دارد مانند وجوب نماز یومیه – نماز ظهر و عصر و امثال آن – که بر همه انسان های واجد شرایط تکلیف, واجب است و تک تک اعیان اعیان و افرادی انجام داد و امتثال کرد و فرد دیگری انجام نداد و معصیت کرد, به فرد اول به خاطر اتیان تکلیف و امتثال امر الهی ثواب می دهند و فرد دوم را به جهت عصیان و گناهش عقاب می نمایند این نوع واجبات را در اصطلاح, واجبات عینی می نامند.

و گروه دیگریی از واجبات داریم که اگر چه خطابات متوجه عموم است و همگان را مورد خطاب قرار داده و از همه آنان تحقیق این عمل خواسته شده است لیکن مصالح آن فرائض طوری است و نحوه خواسته مولی طوری که این عمل بر زمین نماند و تحقق پیدا کند و لباس عمل بپوشاند و چون هدف, چنین لحاظ شده است قهرا مادامیکه این عمل تحقق پیدا نکرده است و روی زمین مانده است همگان مسئول اند و با توجه به شرایط در صورت بی اعتنایی و لا ابلی گری همگان معاقب خواهند بود و اما اگر آن عمل روی زمین نماند و لباس عمل بپوشد تکلیف از عهده همگان ساقط خواهد شد, برای ااینکه هدف این بوده که این موضوع لباس عمل بپوشد و فرض این است چنین شده است و تکلیف به خوبی انجام یافته است. حالا ممکن است این عمل را یک فرد انجام داده باشد و ممکن است افرادی زیاد دست به دست هم داده باشند و این کار را انجام داده باشند و ممکن است جمعیت یک منطقه کلا به طور اشتراکی و دست جمعی در تحقق این عمل سهیم شده باشند. در هر صورت در تامین هدف و مقصد فرقی نخواهد داشت. این نوع واجبات را واجبات کفایی می نامند.

نوع کارهای اجتماعی و اقتصادیو فرهنگی و حتی علمی از این قبیل است و امر به معروف و نهی از منکر از قبیل واجبات کفایی است و هدف از آن این است که جامعه اسلامی همیشه بیدار و هوشیار بوده و مواظب اوضاع داخلی و خارجی باشند و ناظر اعمال و کردار مسئولان و یکدیگر بوده و در حقیقت چشم و گوش برای هم باشند و نگذارند از طرف دشمنان آگاه و دوستان نادان و ناآگاه  با اعمال سلیقه هایی انحرافلتی در فکر و اندیشه و عمل در محیط اسلامی صورت گیرد و موجب تزلزل معتقدات دینی و باورهای الهی گردند. و شاید اینکه در مواردی از آیات قرآن کریم چنین آمده است:

« امتی و گروهی از شما یام نمایند و جامعه را از طریق امر به معروف و نهی از منکر مورد بیم و هراس قرار داده و آنان امر به اتیان  معروف و ترک منکر نموده و از بی اعتنایی به واجبات و سهل انگاری درباره آن ها و از ارتکاب به محرمات نهی کرده و جلوگیری نمایند».⁽⁴⁾

و یا اینکه می فرماید:

« شما بهترین امت ها هستید که قیام کردید مردم را به سوی خیر دعوت کنید و آنان را امر به انجام معروف و نهی از ارتکاب محرمات نمایید و ایمان به خدای عالم داشته باشید».⁽⁵⁾

ویا اینکه می فرماید:

« از اهل کتاب, کسانی که اهل قیام و حرکت اند و با احساس تعهد  قیام کرده اند و در اوقات شب مشغول تلاوت آیات الهی بوده و در برابر خدای جهان و عالم آخرت ایمان و باور دارند و جامعه را امر به معروف و نهی از منکر می نمایند و در انجام کارهای خیر شتاب از خود نشان می دهند واز گروه صالحان و شایستگان هستند با کسانی که چنین نیستند و پیامبران خدا را به ناحق می کشند و به آیات الهی کفر می ورزند و عصیان به اوامر الهی می ورزند یکسان نیستند».⁽⁶⁾

به انتضام آیات دیگری که آن ها خطاب متوجه عامه و همگان شده است برای همین باشد که نشان دهد وجوب و فریضه بودن امر به معروف و نهی از منکر چنین است اگر چه همگان در انجام آن مسئولیت دارند و اگر ترک شود همه مردم علاوه بر اینکه تتبعات سوء و مستبد و ظالم گرفتار خواهند شد و سلامت نسل و جامعه را از دست خواهند داد, در عالم آخرت عقاب الهی شامل همه آنان خواهد شد منتهی اگر گروهی احساس تکلیف کردند و آن فریضه را انجام دادند و این تکلیف الهی سیاسی جامه عمل پوشید و روی زمین نماند تکلیف از دیگران ساقط خواهد شد. و لذا در خیلی از موارد لزوم انجام آن به امت خاص و یا گروه مخصوصی نسبت داده شده است.

1- نهج البلاغه دکتر صبحی صالح – ص 422 وصیتنامه 47 .

2- نهج البلاغه دکتر صبحی صالح- ص541 کلام 373.

3- نهج البلاغه دکتر صبحی صالح- ص 542 کلام 374.

4- سوره آل عمران- آیه 100.

5- سوره آل عمران- آیه107.

6- سوره آل عمران- آیات 108-112.