مراتب امر به معروف و نهی از منکر و شیوه های گوناگون آن

جاودانگی راه امام

حجه الاسلام و المسلمین اسدالله بیات

جایگاه و نقش حساس دستگاه اجرائی

مرابت امر به معروف و نهی از منکر و شیوه های گوناگون آن

امر به معروف و نهی از منکر دارای مراتب و مراحل گوناگونی بوده و با توجه به تمامی اوضاع و احوال و شرایط و محموعه عوامل گوناگون باید از آن مراحل و درجات بهره برداری بعمل آورده و در صورت تأمین مقصد و هدف از یک مرحله به مرحله بعدی نمی توان وارد شد و به عبارت دیگر در صورتی که مطلوب الهی با انجام مرحله سهل المؤونه و ساده و سبک حاصل و فراهم گردد و نظر شارع اقدس اسلام لباس عمل بپوشد باید بهمان مرحله و درجه اکتفا کرده و از آن مرحله نباید عبور نمود.

برای روشن تر شدن موضوع، مسئله را با همان ترتیب که حضرت امام «س» در کتاب امر به معروف و نهی از منکر تحریر الوسیله بیان داشته اند بطور اجمال و فشرده و متناسب با وضع این سری مقالات می آوریم:

الف – اولین مرتبه و درجه از مراتب و درجات امر به معروف و نهی از منکر این است: کسی و یا دستگاهی که می خواهد امر به معروف نماید و یا نهی از منکر کند باید کاری کند و طوری رفتار نماید که تارک معروف و عامل به منکر بفهمد که آنان قلباً از این اعمال و کارها نارحت بوده و منزجر هستند و با این شیوه و عمل از آنان بخواهد معروف را انجام دهند و منکر را کنار بگذارند و این نوع اعمال دارای حد خاص و مشخص و معینی نمی باشند بلکه ممکن است دارای مراحل و درجات مختلفی باشند، ممکن است در مواردی تنها غمض عین و چشم پوشی در تحصیل مطلوب کفایت نماید و ممکن است کفایت نکند نیازی به برخوردهای تندتر نسبت به آن پیدا کند. مانند ترش رویی نشان دادن و روگرداندن و یا پشت کردن و ترک رفت و آمد و قطع رابطه نمودن و امثال ذلک»[1]

در تمامی این موارد انسان باید به همه جهات اجتماعی و اخلاقی و شرایط موجود توجه نموده و در صورتی که با وضع ساده تر و آسان تر اگر برخورد نماید مؤث واقع می شود و نیازی به اتخاذ تصمیمات بالاتر و تند نمی باشد. از نظر اسلامی باید بهمان اندازه و مقدار بسنده کرده و از آن مقدار حق ندارد تجاوز نماید بالخصوص در مواردی که ممکن است با یک مرحله تجاوز کردن و حدود افراد را ملاحظه نمودن حرمت انسانهائی زیر سؤال قرار گرفته و موجب هتک حرمتها گردد. در این صورت ممنوعیت عبور از مرحله مادون به مرحله بالاتر، شدید تر و بیشتر خواهد شد.[2]

بنابراین در اسلام هدف از امر به معروف و نهی از منکر در واقع عبارت از این است: در سایه اعمال نظارت عامه و همگانی شرایط زندگی در جامعه طوری طراحی شود که همه با کمال سلامت و احساس اطمینان به زندگی خویش ادامه داده و زمینه فساد و افساد و آلودگیها و القاء فساد اخلاقی اجتماعی و فکری از بین برود و محیط اجتماعی برای رشد و تعالی انسانها مساعدتر گردد. طبعاً در اعمال چنین فرثیضه الهی نیز باید تمام احتیاطات و ملاحظات لازم برای حفظ حرمتها و آبروی انسانها و اشخاص بعمل آمده و به بهانه انجام فریضه الهی موجب ارتکاب گناهی بدتر و خطرناکتر نگردند.

ب – مرحله دوم از مراحل و درجات امر به معروف و نهی از منکر، امر به معروف و نهی از منکر لسانی و زبانی است . به این معنی که اگر با انجام مرحله یکم و درجه اول امر به معروف و نهی از منکر هدف والا و بلند اسلامی که انجام معروف و ترک منکر است تأمین نگردد و با احتمال اینکه اگر به زبان آورد و از طریق زبان تارک معروف و عامل منکر را مورد امر به معروف و نهی از منکر قرار دهد مؤثر واقع شده و متنبه گردد با همان خصوصیات و شرائطی که در توضیح مرحله اول گذشت باید در این مرحله نیز بهمان اندازه و مقد اری که احتمال تأثیر می دهد اکتفاء کرده و از آن حد تجاوز ننماید. بنابراین اگر باور دارد که و احتمال می دهد اگر از طریق وعظ و ارشاد و قول لین و نرم وارد شود مؤثر واقع می شود بهمان حد بسنده کرده و از آن نباید تجاوز نماید.[3]

و ضابطه کلی آن این است: در امر به معروف و نهی از منکر هر طور که احتمال تأثیر می دهد و همان مقدار هم مؤثر واقع می شود و کفایت می نماید، بهمان مقدار باید عمل شود و از آن نباید بیشتر و همچنین نباید کمتر واقع شود. زیرا که هدف اصلی سالم سازی محیط اجتماعی در سایه حکومت اسلامی و اعمال نظارت همگانی است. اگر انسان با انجام این فریضه بزرگ اجتماعی، سیای و فرهنگی موجب زیرپا گذاشتن بعضی از اصول و ارزشها گردد در واقع نقض غرض بوده و در حقیق با انجام امر به معروف و نهی از منکر، بالعکس ممکن است امر به منکر و نهی از انجام معروف بعمل آورد.

ج – مرحله سوم از مراحل امر به معروف و نهی از منکر انجام یک سری اعمال فیزیکی و ایجاد مانع بین افرادی است که می خواهند مرتکبب کارهای زشت شوند وبی اعمال بد و زشتی که آنان می خواهند مرتکب شوند. و در واقع در این مرحله کار از حد تذکر و برخورد لفظی گذشته و به مرحله برخورد عملی و فیزیکی و بهره برداری از قدرت و اعضاء و جوارح رسیده است. در این مرحله نیز آن ضابطه و کبرای کلی حاکم  بوده و از آن حد و اندازه ای باید بهره برداری شود که مؤثر واقع شده و یا احتمال تأثیر می دهد. اگر تنها ایجاد حایل و مانع بین انسان مرتکب و اعمال بد کافی باشد بهمان مقدار باید اکتفا شود و از آن مقدار نباید تجاوز نماید . اگر در این کار نیازی به کنترل طرف و حتی گرفتن دست و تصرف در ابزار معصیت و گناه و امثال ذلک احساس شود، اعمال کنترلهای ضروری لازم و واجب بوده و باید صورت پذیرد[4]  اگرچه در بعضی از مراحل ممکن است استیذان و استجازه از حاکم شرع و قاضی ضرورت داشته باشد. اگر آمر به معروف و ناهی از منکر از آن حد و مقداری که لازم و ضروری بوده تعدی و تجاوز نمایتد و در این راستا ضرر و زیانی برطرف وارد شود اگرچه مرتکب منکری شده باشد امر به معروف و نهی از منکر کننده ضامن ضرر و زیان بوده و تعدی و تجاوز آن حرام می باشد.[5]

و در مواردی که طرف اصرار روی گناه و آلودگی دارد و هدف شارع مقدس اسلام تنها با تذکر و یادآوری های نرم و اخلاقی تأمین نمی گردد و اگر بخواهد ریشه ظلم و تجاوز و عصیان خشک گردد و منکرات از محیط اجتماعی مسلمانان رخت بربندد و امر به معروف و نهی از منکر کنندگان احساس کنند از شدت عمل بیشتری باید استفاده کرده و حتی از زدن و مورد اذیت قرار دادن طرف و اشخاص آلوده هم باید کمک بگیرند البته با حفظ مراتب و درجات که از سبک ترین آن شروع کند تا به سخت ترین آن برسد. در این صورت خودسرانه نمی توانند دست به چنین کاری بزنند.

اگر بخواهند اقدام جدی نمایند باید از طریق استیذان و اجازه و گرفتن از مجتهد جامع الشرایط اقدام کرده و باید از این طریق و شیوه استفاده نمایند و حتی در صورت احساس نیاز به حبس و بازداشت و طرف و امثال آن نیز بایتد از طریق اجازه مجتهد جامع الشرایط اقدام نموده و این فریضه دینی را انجام دهند.[6]

بنابراین در انجام فریضه دینی و الهی امر به معروف و نهی از منکر از هیچ مرحله بدون مراعات و ملاحظه تمامی جوانب و جهات نمی توان عبور کرد و وارد مرحله بالاتر و شدیدتر شد و در هر مرحله از مراحل آن نیز درجات و مراتب آن مرحله را باید مراعات کرد و نباید از آن تخطی و عبور نمود و با حفظ مراتب و درجات آن به تعبیر فقهاء ماالاسهل فالاسهل این فریضه الهی را باید انجام داد و کسی حق ندارد به بهانه امر به معروف و نهی از منکر موجب رنج و آزار دیگران گردیده و از آن سلب آسایش نماید مگر در مواردی که انجام این وظیفه الهی متوقف بر تمسک و چنگ زدن به یک سسری اعمال فیزیکی و کارهای بدنی باشد در این صورت نیز با مراعات همان مراتب و درجات و در مواقع احتیاج با اجازه گرفتن از مراجع ذیصلاح شرعی و فقهی می توان اقدام کرد البته نه تنها می توان اقدام کرد بلکه واجب و لازم است اقدام جدی صورت گیرد.

شرایط وجوب و لزوم امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر در عین اینکه مانند واجبات دیگر اسلامی دارای شروط است و بدون تحقق آن شرایط، واجب و لازم نخواهد شد با توجه به ماهیت آن و انتظاراتی که شارع اقدس اسلامی از آن دارد و توقعی که افراد جامعه از آمرین به معروف و ناهین از منکرات دارند از یک  سری شروط دیگری نیز برخوردار بوده و در صورت حقق آنها این فریضه، زمینه تحقق و عینیت خارجی را بدست می آورد و اتفاقاً علماء و فقهاء عظام اسلام در کتابهای فقهی به آنها معترضند و برای استفاده عموم با بیانی ساده و سهل الفهم در اینجا آورده می شود و آن شرایط به ترتیب ذیل است:

1 – یکی از شریطی که امر به معروف و نهی از منکر کننده باید واجد آن باشد و بدون آن نمی تواند وارد این میدان وسیع و عظیم اجتماعی سیاسی گردد این است که باید نسبت به منکرات و معروفها علم داشته و آنها را به خوبی بشناسد و بداند آنچه که انسانها انجام می دهند از مصادیق منکرات است تا از آنها نهی و جلوگیری نماید و یا از مصادیق معروف ها است تا برای انجام آن اقدام و امر نماید.

رابطه امر به معروف و نهی از منکر با معرفت و شناخت  آنها عیناً مانند رابطه وجوب حج و استطاعت است کما اینکه وجوب حج مشروط است به استطاعت و بدون آن حج واجب نمی باشد. برای کسی که جاهل به مسئله است و آگاهی کامل از آنها ندارد. و نه معروف را خوب می داند و می شناسد و نه آگاهی درست از منکرها و بدیها دارد امر به معروف و نهی از منکر واجب نمی باشد.[7]

و به همین جهت در فتاوی فقهاء آمده است بر کسانی که می خواهند این فریضه بزرگ اسلامی را انجام دهند لازم است قبل از ورود به امر، شرایط لازم برای انجام این کار عظیم و شرایط امر به معروف و نهی از منکر را بیاموزند و موارد وجوب و لزوم و جواز عدم آن را بشناسند و به روشنی بفهمند کجاها می توانند از این فریضه استفاده نمایند و کجاها نباید از آن بهره برداری کرده و استفاده کنند تا در عمل گرفتار تخلفات فراوان نگردیده، بجای امر به معروف و نهی از منکر ، بعکس آن امر به منکرات و جلوگیری از اتیان واجبات ننمایند.[8]

حتی اگر انسان ناواردی دست به چنین کاری بزند و بخواهد دیگران را امر به معروف و نهی از منکر نماید بر عالمان اسلامی و آشنایان به مسائل دینی و شرائط امر به معروف لازم و ضروری است این شخص را نگذارند دست به این کار شود و خود آن را از باب همین امر به معروف و نهی از منکر ، باید مورد انجام این فریضه قرار داده و از ادامه این کار منع و در واقع نهی از منکر کنند.[9]

زیرا چه منکری بالاتر از این است که انسان ناآگاه و نا آشنا به مسائل، مسئولیتی را بعهده گیرد و از روی جهل و نادانی افرادی را به ضلالت و گمراهی و نابودی بکشاند و موجب هتک اسلام و مکتب گردد. و در حقیقت افساد و فسادی که بر اقدامات جاهلانه و ناشیانه وی مترتب می گردد بیش از اصلاحاتی خواهد بود که برانجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر او بار و مترتب می شود. البته مخفی نماند در این جاها ظرایف و ریزبینی های زیادی موجود است که فقهاء بزرگوار اسلام بالخصوص حضرت امام (س) در تحریر به آنها متعرض شده اند و هرکدام از آنها نشان دهنده عمق و ژرف نگری این فقیهان بزرگ است که از متن منابع غنی اسلام استنباط کرده اند نمی توان به همه آنها در این سری از نوشته ها متعرض گشت علاقمندان می توانند به همانها مراجعه نمایند بالخصوص کتاب ارزشمند تحریر الوسیله به کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.

2 – شرط دوم از شرایط وجوب و لزوم امر به معروف و نهی از منکر عبارت از این است آن کسی که می خواهد کمر همت را محکم ببندد و اعمال و کردار جامعه را زیرنظر داشته باشد و برای انجام این فریضه الهی قیام نماید باید موقعیت شناس بوده و تمامی زمینه های تأثیر و بازتابهای این امر را محاسبه کند در صورتی که اطمینان داشته باشد این عمل نه تنها تأثیری نخواهد داشت بلکه ممکن است حتی بازتاب و عکس العمل بد و خطرناکی هم داشته باشد امر به معروف ونهی از منکر شرعی و جایز نمی باشد حضرت امام (س) در این باره این طور دارد:

شرط دوم برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر این است که احتمال تأثیر آن را داده باشد پس اگر علم داشته باشد و یا اطمینان پیدا کند امر به معروف و نهی از منکر تأثیری نخواهد داشت انجام آن واجب و لازم نمی باشد.[10]

البته پرواضح است خود این موضوع و احتمال تأثیر در طرف و شرائطی که ممکن است در مقدار تأثیر و یا اصل آن و یا خنثی شدن اثرات امر به معروف و نهی از منکر دارای دامنه وسیع و گسترده ای است. معیار و ضابطه کلی آن است که امر به معروف و نهی از منکر کننده باید بداند هدف اساسی از این عمل اسلامی اعلاء کلمه الله و محو آثار ظلم و آگاهی دادن بمردم و پاکسازی جامعه اسلامی از ارتکاب به معاصی و گناهان است و هرچیزی که در این امر مقدس دخیل باشد و احتمال تأثیر آن را افزایش دهد و یا در کاهش عکس العملهای سوء و مخرب فردی و اجتماعی دخالت داشته باشد و در نظر شارع اقدس همین موضوع مورد توجه و عنایت قرار گیرد و زمینه را برای رشد و تربیت انسانهای آماده و مستعد فراهم سازد امری لازم و واجب است و شرایط را برای بوجود آمدن چنین جو و محیطی باید مهیا نماید. و ضمناً نمی تواند به بهانه امر به معروف و نهی از منکر دست به سوی هرکاری دراز کرده و از باب اینکه هدف وسیله را توجیه [11] می نماید از طریق فعل حرام، واجبی را انجام دهد مگر در صورتی که مورد از مصادیق تزاحم و اهم و مهم باشد و اسلام راضی به عدم تحقق مرد اهم نباشد می توان گفت باید برای انجام اهم از مهم صرف نظر کرد [12] و مهم را فدای اهم قرار داد.

ادامه دارد