قیام حسینی

عامل امر به معروف و نهی از منکر در:

قیام حسینی

از استاد شهید مرتضی مطهری

در جریان حادثه کربلا عوامل گوناگونی دخالت داشته است ( 1 ) یعنی‏ انگیزه‏های متعددی برای امام در کار بوده است که همین جهت از طرفی توضیح‏ و تشریح ماهیت این قیام را دشوار می‏سازد زیرا آنچه از امام ظاهر شده‏ گاهی مربوط به یک عامل خاص بوده و گاهی به عامل دیگر ، و سبب شده که‏ اظهار نظر کنندگان ، گیج و گنگ بشوند و ضد و نقیض اظهار نظر کنند ، و از طرف دیگر به این قیام جنبه‏های مختلف می‏دهد و در حقیقت از هر جنبه‏ای‏ ماهیت خاصی دارد . ( در امور اجتماعی و مرکب ، مانعی نیست که یک چیز دارای چند ماهیت باشد همچنانکه مخصوصا در درسهای فلسفه تاریخ ثابت‏ کرده‏ایم) .

عواملی که در کار بوده و ممکن است در این امر دخالت داشته باشد و یا دخالت داشته است :

الف - اینکه امام یگانه شخصیت لایق و منصوص و وارث خلافت و دارای‏ مقام معنوی امامت بود . در این جهت فرقی میان امام و پدرش و برادرش نبود ، همچنانکه فرقی میان حکومت یزید و معاویه و خلفای سه گانه نبود .

این جهت به تنهائی وظیفه‏ای ایجاب نمی‏کند . اگر مردم اصلحیت را تشخیص دادند و بیعت کردند و در حقیقت با بیعت ، صلاحیت خود را و آمادگی خود را برای قبول زمامداری این امام اعلام کردند او هم قبول می‏کند . اما مادامی که مردم آمادگی ندارند از طرفی ، و از طرف دیگر اوضاع و احوال بر طبق مصالح مسلمین می‏گردد ، به حکم این دو عامل ، وظیفه امام‏ مخالفت نیست بلکه همکاری و همگامی است همچنانکه امیر علیه السلام چنین‏ کرد ، در مشورتهای سیاسی و قضائی شرکت می‏کرد و به نماز جماعت حاضر می‏شد . خودش فرمود : « لقد علمتم انی احق الناس بها من غیری ، و والله لاسلمن‏ ما سلمت امور المسلمین و لم یکن فیها جور الا علی خاصة[1].

در قضیه کربلا این عامل به تنهائی دخالت نداشته است . این عامل را به‏ ضمیمه عامل سوم که دعوت اهل کوفه است باید در نظر بگیریم چون عامل‏ دعوت مردم ، برای به دست گرفتن حکومت بود نه چیز دیگر . پس این عامل‏ ، عامل جداگانه نیست و باید در ضمن آن عامل ذکر شود .

ب - از امام بیعت می‏خواستند و در این کار رخصتی نبود : یزید نوشت : خذ الحسین بالبیعة اخذا شدیدا لیس فیه رخصة . بیعت ، امضا و قبول و تأیید بود.[2]

ج - مردم کوفه پس از امتناع امام از بیعت او را دعوت کردند و آمادگی‏ خود را برای کمک او و به دست گرفتن خلافت و زعامت اعلام کردند ، نامه‏های پی در پی آمد ، قاصد امام هم آمادگی مردم را تأیید کرد .

د - اصلی است در اسلام به نام امر به معروف و نهی از منکر ، مخصوصا در موردی که کار از حدود مسائل جزئی تجاوز کند ، تحلیل حرام و تحریم حلال‏ بشود ، بدعت پیدا شود ، حقوق عمومی پایمال شود ، ظلم زیاد بشود . امام‏ مکرر به این اصل استناد کرده است . در یک جا فرمود : انی لم اخرج‏ اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما ، انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی‏ ، ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیرش جدی و ابی  .

جای دیگر فرمود : « سمعت جدی رسول الله : من رأی سلطانا جائرا مستحلا لحرم الله..  . در جای دیگر فرمود : الا ترون ان الحق لا یعمل به و ان الباطل لا یتناهی عنه لیرغب المؤمن فی لقاء الله محقا ، انی لا اری الموت الا سعادش و الحیاش مع الظالمین الا برما.

اما عامل بیعت

امام حاضر بود که کشته شود و به هیچ وجه حاضر به بیعت نبود . وظیفه‏ امام از این نظر فقط امتناع بود . این وظیفه را با خروج از کشور ، با متحصن شدن به شعاب جبال ( آنچنانکه ابن عباس پیشنهاد کرد ) ، با مخفی‏ شدن هم می‏توانست انجام دهد . به عبارت دیگر روش و متد امام از این نظر جز زیر بار نرفتن به هر شکل و لو به خروج از مرز و تا سر حد کشته شدن‏ نیست . روش امام در مقابل عامل بیعت خواستن ، محدود به حد امکانات‏ برای به دست گرفتن حکومت نیست و محدود به حد کشته نشدن هم نیست ، ولی‏ هیچ وظیفه‏ای مثبت از قبیل توسعه انقلاب و گسترش دعوت و غیره را ایجاب‏ نمی‏کند ، جلوگیری از خونریزی دیگران لازم می‏شود . از این نظر امام فقط باید بگوید : نه .

در آن زمان بیعت امام قطعا جدی و از روی رضا تلقی می‏شد و واقعا صحه‏ گذاشتن به خلافت یزید بود . قرائنی در دست است که امام به هیچ وجه حاضر به بیعت نبود . آقای صالحی از " مقتل " خوارزمی نقل می‏کند که امام در مذاکراتش با " محمد ابن حنفیة " فرمود : « لو لم یکن فی الدنیا ملجا و لا مأوی لما بایعت یزید بن معاویة.

اما موضوع امر به معروف و نهی از منکر :

در اینجا باید اوضاع خاصی را که در زمان معاویه و در اثر خلافت یزید پیدا شده بود در نظر گرفت : الف - خود موضوع خلافت موروثی که جامه عمل پوشیدن به آرزوی دیرین‏ ابوسفیان بود که گفت : تلقفوها تلقف الکرش و لتصیرن الی اولادکم وراثة . أما و الذی یحلف به ابوسفیان لا جنة و لا نار . . .[3]

 امام در زمان خود معاویه به این امر و به کارهای معاویه معترض بود و حتی در یک نامه به معاویه نوشت : من می‏ترسم در نزد خدا از اینکه علیه‏ تو قیام نمی‏کنم م سؤول باشم . امام در زمان معاویه اقداماتی می‏کرد که‏ معلوم بود قصد شورش دارد.

در اینجا یک مطلب هست و آن اینکه اینگونه قیامها بلکه مطلق امر به‏ معروف‏ها و نهی از منکرها یک وظیفه تعبدی نیست که ما هر وقت منکری را دیدیم نهی کنیم و بر ما نباشد که به نتیجه و اثر کار توجه داشته باشیم ، بلکه احتمال اثر یا اطمینان به نتیجه لازم است ، یعنی این کار از نوع‏ کارهائی است که بر مکلف است نتیجه کار را برآورد کند ، والا بی جهت‏ نیرویی را مصرف کرده و به هدر داده است . مسئله اعتقاد امام به نتیجه کارش مربوط است به‏ آنچه قبلا گفتیم که امام از نظر عامل امر به معروف و نهی از منکر ، منطقش منطق انقلابی و منطق شهید و طرفدار توسعه خونریزی و گسترش انقلاب‏ بود ، مطلبی و پیامی داشت که آن پیام را فقط می‏خواست با خون رقم کند که‏ هرگز پاک نشود . آیا امام خود به نتیجه کار خود و هدر نرفتن خود معتقد بود یا نه ؟ بلی معتقد بود ، به چند دلیل :

الف - در جواب شخصی که " ریاشی " نقل می‏کند فرمود : ان هؤلاء اخافونی و هذه کتب اهل الکوفة و هم قاتلی ، فاذا فعلوا ذلک و لم یدعو الله محرما الا انتهکوه بعث الله الیهم من یقتلهم حتی یکونوا اذل من فرام‏ المرأش »[4]. ( کامل ابن اثیر ، جلد 3  .(

ب - در روز عاشورا خطاب به مردم فرمود : « ثم ایم الله لا تلبثون‏ بعدها الا کریثما یرکب الفرس حتی تدور بکم دور الرحی و تقلق بکم قلق‏ المحور . [5]

ج - در روز عاشورا خطاب به اهل بیت خود فرمود : استعدوا للبلاء و اعلموا ان الله حافظکم و منجیکم من شر الاعداء و یعذب اعادیکم بانواع البلاء.[6]

د - به عمر سعد فرمود : به خدا ملک ری نصیب تو نخواهد شد ، می‏بینم که‏ بچه‏های کوفه به سرت سنگ می‏پرانند آنطور که به درخت میوه سنگ می‏زنند .

اما موضوع دعوت مردم کوفه :

این دعوت برای چیست ؟ قطعا برای قبول زمامداری و به دست آوردن قدرت‏ و مرکز قرار دادن کوفه بود . کوفه سرباز خانه جهان اسلام بود . نامه‏ای که‏ وجوه رجال و اشراف کوفه نوشتند ، بسیار محکم و اصولی بود که در یادداشتهای " نهضت حسینی " شماره 16 نقل کردیم : اما بعد فالحمد لله‏ الذی قصم عدوک الجبار العنید الذی انتزی علی هذه الامة فابتزها امرها ، و غصبها فیئها ، و تأمر علیها بغیر رضا منها ، ثم قتل خیارها ، و استبقی‏ شرارها ، و جعل مال الله دولة بین جبابرتها و اغنیائها ، فعبدا له کما بعدت ثمود . انه لیس علینا امام فاقبل لعل الله یجمعنا بک علی الحق.[7]

امام هم در جواب آنها ضمن ابلاغی که به نام مسلم صادر می‏کند می‏نویسد : « انی بعثت الیکم اخی و ابن عمی و ثقتی فی اهل بیتی . . . و لعمری ما الامام الا العامل بالکتاب ، القائم بالقسط ، الدائن بدین الله.[8] در این نامه تز امام راجع به حاکم و حکومت مشخص می‏شود ، و نشان می‏دهد عنایت امام را به مسأله رهبری در درجه اول ، و اینکه بزرگترین منکر خود یزید است و پستی که اشغال کرده است .

وضع امام از این جهت عینا وضع پدرش علی ( ع ) است بعد از کشته شدن‏ عثمان که آن حضرت اجتماع مردم را بر بیعت ، اتمام حجت برخود می‏داند با اینکه قلبا مایل نیست از باب اینکه آینده را مبهم می‏داند و فرمود : « فانا مستقبلون امرا له وجوه و الوان[9] . . . و فرمود : « لولا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر لالقیت حبلها علی غاربها و لسقیت‏ آخرها بکاس اولها.[10]

اتمام حجت به معنی این نیست که حجت خدای عالم السر و الخفیات بر مردم تمام شود  لیهلک من هلک عن بینة و یحیی من حی عن بینة[11] بلکه تمام شدن حجت امام است بر مردم حاضر و آینده، زیرا قطعاً اگر امام زیر بار نمی‌رفت، مردم آن عصر و عصرهای آینده آنرا به عنوان از دست دادن یک فرصت بسیار مناسب تشخیص می‌دادند.

در حادثه حسینی نیز قیام کوفه یک حجت تاریخی علیه امام به شمار می‌رفت و امام لازم بود که حجت خود را بر مردم در مقابل تاریخ تمام کند.

در اینجا چند مطلب است:

الف- حرکت امام از مکه به کوفه تنها به علت دعوت کوفه نبود بلکه دلائل قطعی در دست است که امام به هر حال نمی‌توانست در مکه بماند، و قرائنی از این جهت در دست است:

اولاً امام عمل حج را ناتمام گذاشت. ما می‌دانیم که در حج تمتع پس از شروع عمل، اتمامش واجب است و فقط ضرورت بسیار مهمی نظیر خوف قتل سبب جواز عدم ادامه می‌شود. مگر اینکه فرض کنیم امام از اول، عمره تمتع بجا نیاورد و از اول قصد عمره مفرده کرد، چون مسلماً امام در آن ایام محرم شده بود، و از احرام خارج شد.

ثانیاً امام حین خروج از مکه وضع خود را تشبیه می‌کند به وضع موسی بن عمران در وقتی که از مصر خارج شد و صحرای سینا را به طرف مشرق طی می‌کرد و به طرف فلسطین می‌آمد، زیرا امام این آیه را می‌خواند: فخرج منها خائفاً یترقب، قال رب نجنی من القوم الظالمین 0 و لما توجه تلقاء مدین قال عیسی ربی ان‏ یهدینی سواء السبیل.[12]

این جریان موسی بعد از آن بود که به او اطلاع رسید : « ان الملا یأتمرون‏ بک لیقتلوک فاخرج انی لک من الناصحین.[13]

ثالثا خود امام در جواب " ابوهرش ازدی " فرمود : « ان بنی‏امیة قد اخذوا مالی فصبرت ، وشتموا عرضی فصبرت ، و طلبوا دمی فهربت.[14]

در جواب " فرزدق " فرمود : « لو لم اعجل لاخذت.[15]

شیخ مفید می‏گوید : و لم یتمکن من تمام الحج مخافة ان یقبض علیه بمکة فینفذ به الی یزید بن معاویه.[16]

"سرمایه سخن " می‏نویسد : عمرو بن سعید بن العاص مأمور بود با عده‏ای‏ که امام را بکشد . " طریحی " نوشته است که سی نفر از شیاطین بنی امیه‏ مأمور این کار شده بودند . در یادداشتهای " نهضت حسینی " نمره 10 از " مقتل خوارزمی " نقل کردیم که امام ضمن درد دل کتبی به ابن عباس می‏گوید : مرا در مکه آرام‏ نمی‏گذارند و از جوار حرم الهی مجبور به خروج می‏کنند . ابن عباس هم در نامه‏ای که به یزید می‏نویسد و سخت او را ملامت و فحش کاری می‏کند ، می‏گوید : شما به زور حسین را از حرم الهی اخراج کردید .

ب - ارزش این عاملها چقدر بود ؟ کدامیک از اینها از نظر امام ، هدف‏ اصلی بود ؟ دو عامل اول هیچکدام قطعا تابع دیگری نبود یعنی فرضا امام‏ مورد در خواست بیعت هم واقع نمی شد ، به عنوان امر به معروف اعتراض‏ می‏کرد ، و فرضا اعتراض نمی کرد ، بیعت هم نمی کرد . بحث در مقدار ارزش و اصالت عامل سوم است .

اینجا ممکن است کسی گمان کند که عامل اصلی در این جریان این بود که‏ امام می‏خواست زمام امور را به دست بگیرد ، دو جریان دیگر یعنی امتناع‏ از بیعت و اعتراض و انتقاد به نام امر به معروف و نهی از منکر مقدمه‏ این کار بود . بدیهی است کسی که اوضاع را به نفع خود مساعد می‏بیند و قصد زمامداری دارد ، هم نباید بیعت کند زیرا زمینه خودش را خراب می‏کند ، و هم باید سوژه تبلیغاتی علیه دستگاه داشته باشد و از آنها انتقاد کند ، طبق شرائط آنروز یک اصل اسلامی به نام امر به معروف و نهی از منکر را دستاویز قرار دهد . یعنی امتناع از بیعت و اعتراض به نام امر به معروف‏ ، مقدمه رفتن به کوفه است . نتیجه اینست که همان لحظه‏ای که متوجه می‏شود که اوضاع مساعد نیست ، وضع خودش را از نظر آن دو جریان دیگر عوض کند ، هم حاضر شود برای بیعت ، و هم اینکه دست از اعتراض و انتقاد بردارد .

از کتاب آقای صالحی برمی آید که مطلب همینطور است ، در صورتی که‏ چنین نیست . اشتباه بزرگ آقای صالحی همین است . امام نه حاضر شد به‏ بیعت و تسلیم ، و خود گفته بود به هر حال من بیعت نخواهم کرد « و لو لم‏ یکن ملجا و لا ماؤی » ، یعنی خواه کوفه مرا بپذیرد و خواه نپذیرد بیعت‏ نخواهم کرد ، و هم اینکه پس از یأس از یاوری کوفیان نیز دست از انتقاد نکشید . خطبه‏های داغش را پس از برخورد با " حر " و اطلاع از وضع کوفه‏ ایراد کرد . بعد از اطلاع از شهادت " مسلم " یا " قیس بن مسهر " یا " عبدالله بن یقطر " تازه این آیه را می‏خواند : « من المؤمنین رجال‏ صدقوا ما عاهدوا الله علیه[17]. . . پافشاری امام پس از تغییر اوضاع کوفه شاید بیشتر برای این بود که بفهماند امتناع از بیعت و هم‏ اعتراض و انتقادش مقدمه به قدرت رسیدن و تسلط بر کوفه نیست . و اما اعلام انصراف امام ، فقط انصراف از رفتن به کوفه است نه از امتناع از بیعت و نه از اعتراض و انتقاد و امر به معروف و نهی از منکر . برخلاف‏ عقیده صالحی ، ترک بیعت و اقدام به اعتراض امام منوط به زمینه کوفه‏ نبود که با سقوط این زمینه ، هم حاضر به بیعت شود و هم ترک اعتراض کند . و خطر اعتراض را هم می‏دانست و به اثر این اعتراض خونین هم واقف بود ، می‏خواست اعلام جرم خود را با خون بنویسد که هرگز پاک نشود . و هم‏ اینکه راهی پیش نگرفت که لااقل از کشته شدن فرزندان و یارانش جلوگیری‏ کند ، زیرا فرضا بگوئیم خود را در خطر می‏دید ، اصحاب و خاندان خود را که قطعا در خطر نمی دید ، چرا حاضر شد آنها کشته شوند ؟ به علاوه چرا حتی پس از برخورد با حر بن یزید ، عبیدالله بن حر جعفی و ضحاک بن عبدالله مشرقی ( رجوع شود به تاریخ که این کار پس از برخورد با حر بوده است یا نه  ([آنها را ] و مخصوصا بنی اسد را در شب عاشورا به همراهی و نصرت می‏خواند ؟

ج - آیا امام واقعا به مردم کوفه اعتماد و حسن ظن پیدا کرده بود و به‏ اصطلاح روی مردم کوفه حساب می‏کرد ، یا نه ؟ بعضی ها مثل " ابن خلدون " و " قاضی ابن العربی " و بعضی دیگر و از آن جمله آقای صالحی ، عامل‏ اصلی را در نهضت امام ، وضع کوفه و دعوت کوفیان دانسته‏اند و قهرا فرض‏ کرده‏اند که امام اعتماد پیدا کرده بود به وضع خود در میان کوفیان ، آنگاه‏ این جهت را بر امام عیب گرفته‏اند که حسن ظن امام به مردم کوفه به موقع‏ نبوده است ، و یا مثل آقای صالحی گفته‏اند که اعتماد امام به مردم کوفه و حساب کردن روی آنها بجا بوده و لکن تغییر اوضاع ، غیر قابل پیش بینی‏ بوده و از مجاری عادی ممکن نبود کسی چنین پیش بینی کند ، نظیر تغییر اوضاع در " احد " که قابل پیش بینی نبود و از خطای تیراندازان جبل‏ الرماش پیدا شد . بدیهی است که اگر عامل اصلی نهضت امام ، دعوت کوفیان می‏بود ، امام‏ می‏بایست احتیاط بیشتری می‏کرد و نصیحت ابن عباس را به کار می‏بست و اعتماد نمی کرد . اما حقیقت اینست که امام هیچگونه اعتمادی به کوفیان‏ نکرده است . مکرر افرادی گفتند که قلوبهم معک و سیوفهم علیک . خود امام هم فرمود : « لا یخفی علی الامر » . در جواب " فرزدق " فرمود که‏ اگر کارها بر وفق آنچه می‏خواهیم انجام گیرد خدا را شکر می‏کنیم و ان حال‏ القضاء دون الرجاء فلن یتعد ( یعتد ) من کان الحق نیته و التقوی سریرته[18]. به علاوه از امام جمله‏هائی شنیده شده است در بین راه که نشان‏ می‏دهد امام این سفر خود را سفر سلامت نمی‏دانسته است . اگر خطبه « خط الموت علی ولد آدم » . . . و جمله : « و ان من هوان الدنیا ان رأس یحیی‏ بن زکریا اهدی الی بغی من بغایا بنی‏اسرائیل ، و همچنین خواب‏ معروف « ان الله شاء ان یراک قتیلا » ، یا : « ان لک درجة عندالله لن‏ تنالها الا بالشهادة [19] اصل قابل اعتمادی داشته باشد که دیگر مطلب خیلی‏ واضح است .

د - آیا امام از اول به قصد کربلا حرکت کرد یا نه ؟ و اگر فرضا به قصد کربلا حرکت نکرد ، آیا به قصد کشته شدن و با علم به کشته شدن حرکت کرد یا نه ؟ از نظر تاریخی نمی‏توان اثبات کرد که امام به قصد کربلا و یا با علم به‏ کشته شدن حرکت کرد ، بلکه از نظر تاریخ که ظواهر قضایا را نقل می‏کند ، امام به طرف کوفه و قصد کوفه حرکت کرد و در اثر برخورد با " حر " و اجازه ندادن " حر " که امام از حوزه عراق خارج شود و حاضر نشدن امام که‏ تحت الحفظ " حر " به کوفه برود ، راهی را به طرف غرب و چپ جاده‏ پیش گرفتند تا رسیدند به کربلا ، و بعد در اثر نامه ابن زیاد در آن محل متوقف‏ شدند . و از نظر علم به کشته شدن هم تاریخ جز مخطور بودن و غیر قابل‏ اطمینان بودن این سفر را اثبات نمی کند.

در عین حال این جهت منافات ندارد با جهت دیگر و آن اینکه امام در یک سطح دیگری که سطح معنویت و امامت است ، می‏دانسته که عاقبت به‏ کربلا نزول خواهد کرد و در همانجا شهید خواهد شد .

هـ - امام پس از برخورد با " حر " و در کربلا در چند جا اعلام انصراف‏ کرده است . این اعلام انصراف به چه معنی است ؟ قبلا گفتیم که اعلام‏ انصراف امام ، انصراف از رفتن به کوفه و از داوطلبی از تشکیل حکومت‏ کوفه بود نه از انصراف از دفاع مقدس امتناع بیعت ، و نه انصراف از قیام مقدس اعتراضی امر به معروف و نهی از منکر . بر خلاف عقیده آقای‏ صالحی ، امام پس از سقوط کوفه ، از دو هدف دیگرش دست برنداشت و امتناع از بیعت و همچنین اعتراض به حکومت را تنها در زمینه زعامت‏ مفید نمی‏دانست ، به خطر ایندو هم کاملا واقف بود ولی می‏خواست پیام خود را و اعلام جرم خود را و جواب " نه " به بیعت را با خون خود بنویسد که‏ هرگز پاک نشود .

و - بدیهی است که از نظر عامل دعوت کوفیان ، قیام امام یک قیام‏ ابتدائی است ، بلکه از این جهت اقدام برای به دست گرفتن زمام امور است و تنها جنبه شورش بر ضد حکومت برای تضعیف یا اصلاح نیست . یعنی‏ طبق عامل نهی از منکر ، هدف باید اصلاح باشد خواه به صورت تضعیف یا سقوط حکومت ، و خواه به صورت اصلاح حکومت .

ز - معلوم شد به موجب هر یک از این عاملها امام یک وظیفه مخصوص‏ دارد . و ضمنا معلوم شد که به اعتبار هر یک از عاملها نهضت امام ارزش‏ مخصوصی پیدا می‏کند . به موجب عامل دعوت و احتمال موفقیت که حداکثر 50 درصد است ، ارزش نهضت همینقدر است که امام با پیدایش یک فرصت‏ احتمالی ، نمی نشیند و فرصت را از دست نمی دهد ، و ضمنا نظر و تز امام‏ راجع به حکومت که در نامه به اهل کوفه توسط مسلم و در خطبه بیضه پیدا است ، روشن می‏شود . و از نظر عامل بیعت که تا آنوقت حتی مردم کوفه‏ اعلام نصرت نکرده بودند ارزش کار امام در این حد است که تقاضای یک‏ حکومت نیرومند و خونخواری را برای بیعت نمی‏پذیرد و حاضر می‏شود خونش را بریزند و بیعت نکند . به موجب این عامل اگر حکومت کاری به او نمی‏داشت‏ و از او چیزی نمی خواست ، امام هم کاری به کار آنها نداشت ، و به موجب‏ عامل اول اگر مردم کوفه اعلام آمادگی نمی‏کردند ، امام یاغی نمی‏شد و بسا که‏ بیعت هم می‏کرد . به هر حال عامل امتناع از بیعت ، ارزش بیشتری از عامل‏ پذیرش دعوت دارد زیرا در عامل پذیرش دعوت ، چند در صدی احتمال جان به‏ سلامت بردن به علاوه موفقیت در زمامداری و ساقط کردن حریف وجود دارد ولی‏ در عامل امتناع از بیعت در روزهایی که شروع شد احتمال قریب به یقین‏ کشته شدن بود . اما عامل امر به معروف و نهی از منکر که خود امام هم‏ زیاد به آن استناد کرده و در آن موارد نامی از امتناع بیعت یا پذیرش‏ دعوت نبرده است ، از هر دو عامل اول ارزش بیشتری دارد زیرا به موجب این عامل به هر حال امام خود را با حکومت وقت درگیر کرده‏ است و این درگیری از نوع هجوم بوده و از طرف خود او شروع شده است نه‏ از ناحیه مردم و نه از ناحیه حکومت . به موجب این عامل ، امام ، مهاجم‏ و معترض است نه مدافع ، کارش عمل ابتدائی است نه صرفا عکس العمل‏ منفی در مقابل تقاضای بیعت و یا عکس العمل مثبت در مقابل تقاضای‏ همکاری برای تشکیل حکومت . به موجب این عامل خواه حکومت بیعت بخواهد و یا نخواهد ، او معترض و طرفدار تغییر وضع موجود است . خواه مردم کوفه‏ او را بپذیرند و یاری کنند و یا نپذیرند و یاری نکنند ، باز هم او معترض‏ و طرفدار تغییر است . و از این نظر است که فوق العاده ارزنده است و درس است و آموزنده است .

پس این سه عامل ، هم از نظر وظیفه و عکس العملی که برای امام ایجاب‏ می‏کند ، و هم از نظر ارزندگی و اهمیت و قابلیت بزرگداشت ، و هم از نظر آموزندگی و درسی با هم تفاوت دارند ، و چنانکه قبلا مکرر گفتیم ، از نظر این منطق ، انقلاب است و امام طرفدار توسعه انقلاب است .

 

تعداد مشاهده مقاله: 103