دو شرط اصلی رهبری در قرآن

مبانی رهبری در اسلام

دو شرط اصلی رهبری در قرآن حجت الاسلام والمسلمین محمدی ری شهری

در قرآن کریم در میان همه شرایط رهبری بر دو ویژگی تأکید شده، یکی ویژگی صبر و دیگر ویژگی یقین، معلوم می‌شود که از نظر این کتاب آسمانی، این دو خصیصه در رأس همه خصایص امامت و رهبری است.

در سوره سجده آیه 24 می‌خوانیم:

«وجعلنا منهم أئمة یهدون بأمرنا لما صبروا و کانوا بایتنا یوقنون»

و از آنها (بنی‌اسرائیل) رهبرانی برگزیدیم که به فرمان ما مردم را رهبری میکردند بدان جهت که صبر نمودند و به آیات ما یقین داشتند.

رهبری و مقاومت

صبر به معنای شکیبایی و مقاومت در برابر سختی‌ها و مشکلات فردی و اجتماعی یکی از شرایط اصلی و اجتناب ناپذیر رهبری است.

از نظر اسلام همه مردم باید در همه امور مقاوم و صابر باشند، بگفته امام علی‌(ع) صبر در همه امور همانند سر نسبت به بدن انسان است و بدن آن کارها دچار فساد و تباهی و از هم گسیختگی می‌گردد، ولی رهبر جامعه اسلامی که امامت صابران و پیشاهنگی اهل مقاومت را به عهده دارد باید بیش از دیگران و پیش از دیگران از این ویژگی برخوردار باشد.

انسانهای سست اراده که فاقد روح استقامت هستند توان تحمل سختی‌های مبارزه و رویارویی با حوادث بزرگ  مشکلات مدیریت جامعه را ندارند، ولذا سپردن موقعیت رهبری به آنها نادرست بلکه خطرناک است.

امام علی‌(ع) در دومین روزی که با اصرار شدید مردم زمام امور جامعه اسلامی را به دست گرفت در بیان مهمترین شرایط رهبری فرمود:

«لا یحمل هذا الأمر الاهل الصبر و البصر بمواقع الأمر». [1]

جز کسی که اهل صبر و مقاومت و دارای دید سیاسی است نمی‌تواند بار رهبری را بر دوش کشد.

این معنا در خطبه 173 نهج البلاغه بدین صورت مطرح شده است:

«ان أحق بهذا الأمر اقوام علیه واعلمهم بأمر الله فیه ... و لا یحمل هذاالعلم الا اهل البصر و الصبر و العلم بمواقع الحق.»[2]

سزاوارترین مردم به رهبری کسی است که از دیگران توانایی بیشتری در این زمینه دارد، و بهتر از دیگران فرمان خدا را در این رابطه می‌داند ... جز کسی که دارای دید رهبری، و از صبر و مقاومت برخوردار، و با جایگاه‌های حق آشنا است، نمی‌تواند پرچم رهبری را بر دوش گیرد.

امام در این دو متن، در کنار دید سیاسی و بینش رهبری، از عنصر صبر و مقاموت به عنوان یکی از عناصر اصلی رهبری و خصایص قطعی رهبر نام می‌برد و بدین ترتیب ضمن تبیین شرایط رهبری که می‌تواند در جامعه اسلامی زمام امور را به دست گیرد به خود و همراهان خویش در برابر توطئه‌هایی که در کمین نشسته‌اند هشدار می‌دهد.

انگیزه مقاومت رهبری در اسلام

باری، بدون تردید استقامت برای احراز شایستگی نظام رهبری نقشی تعیین کننده دارد، زیرا لازمه رهبری برخورد با مشکلات سیاسی، اقتصادی، نظامی و ... است و اشخاص زودرنج و غیرمقاوم قادر به برخورد با این مشکلات نیستند، آنچه درباره این شرط، به عنوان یکی از دو شرط قرآن کریم برای احراز شایستگی رهبری در این مبحث باید مورد بررسی قرار گیرد مسأله انگیزه مقاومت رهبری در اسلام است.

انگیزه مقاومت رهبری در اسلام چیزی جز خداوند متعال و تحصیل رضای او و پیاده کردن اهداف او در جامعه نیست.

«والذین صبروا ابتغاء وجه ربهم»[3]

آنها که در طلب ذات پروردگارشان شکیبا هستند.

استقامت برای خدا و تحصیل رضای او چیزی جز تلاش برای تکامل مادی و معنوی جامعه که فلسفه بعثت انبیاء است، نیست.

انگیزه استقامت رهبری در اسلام همانند سایر حکومتها، رسیدن به حکومت یا تداوم حاکمیت و با سایر انگیزه‌های غیرالهی نیست، هدف شکوفایی انسان و جوامع انسانی و هدایت انسان به سوی کمال مطلق است.

برای تأمین این هدف، رهبر باید در نخستین گام خود نمونه والگوی یک انسان کامل باشد و در گام دوم رهنمون جامعه انسانیت به سوی تعالی مطلق.

بنابراین کارآیی عنصر صبر و مقاومت رهبری در اسلام تنها در برخورد با مشکلات سیاسی، اجتماعی و نظامی جامعه نیست. بلکه تلاش و مقاومت برای شکوفایی خود، به عنوان مقدمه توان رهبری در زمینه شکوفایی جامعه و حرکت دادن آن به سوی کمال مطلق یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.

با عنایت به این مقدمه تا حدی می‌توان با راز فرمان خداوند متعال به پیامبر اسلام آشنا شد که فرمود:

«فاصبر کما صبر اولوالعزم من الرسل فاستقم کما أمرت»[4]

ابن عباس گوید: هیچ آیه‌ای سخت‌تر و مشکل‌تر از این آیه بر پیامبر نازل نشد و لذا وقتی اصحاب از او پرسیدند که چرا آثار پیری زود بر شما ظاهر شد؟ فرمود: سوره هود و واقعه مرا پیر کرد! [5]

در زمینه نقش صبر و مقاومت رهبران الهی در ابعاد خودسازی و مقدمیت آن برای برخورد قاطع با ناهنجاری‌های اجتماعی و به دست گرفتن زمام امور جامعه، حدیث جامع و جالبی از امام صادق علیه‌السلام درباره نقش صبر در رهبری وموفقیت پیامبر اسلام(ص) وارد شده است که ملاحظه آن در اینجا مناسب است. متن روایت این است:

خداوند عزوجل محمد(ص) را به رسالت مبعوث کرد و او را به صبر در سختی ها و مدارا با مردم فرمان و در این باره فرمود:

«واصبر علی ما یقولون واهجرهم هجرا جمیلا»[6]

بر آنچه می‌گویند صبر کن و به صورت مناسب از آنها کناره‌گیری نما.

و نیز فرمود:

«ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک و بینه عداوة کانه ولی حمیم و ما یلقیها الا الذین صبروا و ما یلقیها الا ذو حظ عظیم». [7]

با شیوه ای که نیکوتر است با بدی‌ها مقابله کن، در این صورت آنکه میان تو و او دشمنی است گوئی دوست صمیمی‌تو است، ولی به این مقام بلند جز اهل صبر و جز بهره‌مندان بزرگ نایل نمی‌گردند.

پیامبر خدا صبر و مقاومت پیشه کرد تا آنجا که آماج انواع تیرهای تهمت شد و احساس کرد سینه‌اش تنگ شده، خداوند او را مخاطب فرموده گفت:

«ولقد نعلم انک یضیق صدرک بما یقولون فسبح بحمد ربک و کن من الساجدین»[8]

ما می‌دانیم از سخنان آنان دلتنگ می‌شوی پس- برای آرامش جان- تسبیح و حمد پروردگارت را بجای آر و از سجده کنندگان باش.

بار دیگر او را تکذیب کردند و آماج تهمت‌ها قرار دادند، اندوهگین گردید، خداوند این آیات را فرستاد:

«قد نعلم انه لیحزنک الذی یقولون ...»[9]

ما می‌دانیم سخنان آنان تو را غمگین می‌کند اما بدان که هدف نهایی آنان تکذیب تو نیست، این ستمگران آیات خدا ر تکذیب می‌کنند، پیش از تو پیامبرانی بودند که تکذیب شدند ولی صبر کردند تا یاری ما فرا رسید .... تو هم باید صبر کنی!..

پیامبر اسلام صبر و مقاومت را پیشه ساخت تا آنکه خداوند تبارک و تعالی مورد اهانت تکذیب‌کنندگان قرار گرفت، در اینجا عرض کرد: خدایا! من درباره خود و خاندان و آبرویم صبر کردم اما تاب تحمل اهانت به مقام مقدس تو را ندارم! خداوند باز هم او را امر به صبر فرمود:

«... فاصبر علی ما یقولون».[10]

برآنچه گویند صبر کن.

به دنبال آن همه صبر و استقامت خداوند متعال به او مژده داد که رهبری در نسل او تداوم خواهد یافت ... و بالأخره زمینه پیروزی نهایی بر مشرکان فراهم و دشمنان اسلام را، خداوند به دست توانای پیامر و دوستان خود نابود کرد و حکومت اسلامی به رهبری پیامبر خدا تشکیل شد. این پاداش صبر و مقاومت او بود در دنیا علاوه بر آنچه در آخرت خداوند برای اومهیا ساخته است و بدین ترتیب سنت خدا این است که هر کس برای خدا صبر و مقاومت کند نمی‌میرد تا دیده‌اش را خداوند روشن کند به آنچه درباره دشمنانش می‌خواهد علاوه بر پاداش اخروی. [11] ادامه دارد