پارامترهای تحلیل سیاسی

تحلیل‌ پدیده‌های سیاسی

پارامترهای تحلیل سیاسی

حضرت کاشف الغطاء:

«دخالت در سیاسیت از وظایف من و اجداد من است ... سیاست ما، سیاست پیغمبر و ائمه است، سیاستی است که از هر گونه هوی و هوس و طمع ؤ الودگی پاک است». (نمونه‌های عالی اخلاقی در اسلام ... ص65)

اصل ارتباط متقابل در مسائل و حوادث سیاسی

اصل ارتباط و تأثیر متقابل پدیده‌های سیاسی در جهان، بویژه با گسترش شبکه‌های ارتباطی و سیستمهای حکومتی، نماد بیشتری یافته است، چه بسا حادثه‌ای در گوشه‌ای از قاره آفریقا یا اروپا رخ می‌دهد که منطقه خاورمیانه را متأثر می‌سازد. گلوله‌ای که در نیکاراگوئه یا کلمیا شلیک می‌شود، در سیاستهای کاخ سفید و کرملین تأثیرگذار است. شکست آمریکا در خلیج خوکها، انقلاب به اصطلاح سفید شاه در ایران، و پیش از آن رفرم اصلاحی در آرژانتین را به همراه داشت، ظهور انقلاب اسلامی در ایران بسیاری از معادلات بین‌المللی را درهم ریخت، و لذا می‌بینیم در سوره مبارکه روم[1] خبر پیروزی رومیان اهل کتاب، بر ایرانیان غیر موحد آن عصر، موجب مسرت مسلمانانی که ر شعب ابی‌طالب گرد آمده‌اند، می‌شود، و به گفته سید قطب، انگیزه قرآن از بیان این خبر تنها متوجه مسلمانان و دشمنانشان و در محدوده این پیکار نیست، بلکه این ماجرا مناسبتی است تا چشم انداز و افقهای وسیعتری را به روی آنان بگشاید و مسلمانان را با کل آفرینش و سنتهای الهی در یاری عقیده‌ آسمانی و ارتباط میان گذشته، حال و آینده بشریت، و نیز زندگانی جاوید اخروی، آشنا سازد؛ تا در این رهگذر بر سطح آگاهی آنان جهت درک حقیقت ارتباطات و پیوستگی‌های موجود در نظام آفرینش بیفزاید. [2]

باری گرچه اثبات اصل یاد شده در مباحث سیاسی- بطور جزئی- دشوار نمی‌نماید، ولی اثبات کلی و تطبق و تعمیم آن از طریق استقراء و آمار مشکل به نظر می‌رسد؛ مگر از روشهای نظری و برهانی که آن نیز محل گفت و گو است.

5-اصل دومینو

این اصل از نام یک نوع بازی با مهره، برگرفته شده است؛ بدین ترتیب که فی المثل دو نفر به بازی می‌پردازند، نخستین فردی که اولین مهره را از دست داد، آخرین مهره را نیز خواهد باخت، چرا که اگر رقیب به مهره اول دست یافت، مهره دوم را راحتتر از اول، و مهره سوم را اسانتر از دوم و به همین ترتیب، به چنگ خواهد آورد.

بر اساس دومینو، آمریکا پس از ایران، نیکاراگوئه را از دست داد و با موج گسترده شورش در بسیاری از کشورهای اسلامی مانند عراق و مصر و الجزایر و .... و همین طور در بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین چون السالوادور و فیلیپین و امثال آن، مواجه گشت.

گاهی اصل دومینو به عقب‌نشینی یا آوانس دادن یک رژیم در برابر نیروهای مخالف یا کشورهای قدرتمند نیز اطلاق می‌گردد. مانند عقب‌نشینی انگلستان در ماجرای ملی شدن صنعت نفت و رژیم شاه در ماجرای انجمنهای ایالتی و ولایتی و دولت عراق در قبال متحدین جنگ نفت.

توضیح سه مورد یا شده:

مورد اول:

در ماجرای ملی شدن صنعت نفت، آنگاه که توسط دکتر محمد مصدق و اقلیت هشت نفری پارلمان- دوره شانزدهم مجلس شورای ملی- و آیت الله کاشانی و فدائیان اسلام، زمینه ملی شدن صنعت نفت فراهم گشت، انگلستان، ناچار به دادن امتیاز شد. از این رو نه تنها به تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت بریتانیا- در 29 اسفند ماه 1329- تن در داد، بل به وسیله جمال امامی رهبر اکثریت هوادار انگلیس به مصدق پیشنهاد نخست‌وزیری داد و سرانجام رأی اعتماد!

مورد دوم:

پس از آنکه دولت اسدالله اعلم، لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی را که متضمن حذف قید سوگند به قرآن بود به تصویب رساند و متعاقب آن حضرت امام خمینی و مراجع تقلید- قدس الله اسرارهم- پرچم مخالفت را برافراشتند، اسدالله علم در 22 آبان ماه 1341، مجبور به عقب‌نشینی و دادن آوانس شد و سرانجام با پافشاری حضرت امام در 7 آذرماه 1341، دولت وی، تصویب یاد شده را کأن لم یکن اعلام کرد.[3]

مورد سوم

اشغال کویت توسط نیروهای بعثی عراق و عقب‌نشینی خفت‌بار و پذیرش تبعات و تحمیلات قدرتهای استکباری، از جانب سردمداران حزب بعث، از بهترین نمونه‌های تحقق اصل دومینو، در دنیای سیاست به شمار می‌رود.

زیرا پس از گسیل نیروهای متحد به سردکردگی آمریکا و تهدید آنان مبنی بر توسل به زور، عراق به تحمیلات ذیل تن در داد:

1-    با پذیرش مشروط طرح شوروی سابق که متضمن تخلیه بدون قید و شرط خاک کویت بود، نخستین امتیاز را به حریف داد.

2-    پس از تنگتر شدن محاصره، اعلام کرد، بدون قید و شرط، نیروهایش را از خاک کویت خارج کند.

3-    افزون برآن، اندکی بعد اعلام کرد که برخی از قطعنامه‌های دوازده‌گانه شورای امنیت سازمان ملل متحد را می‌پذیرد.

4-    اعلام پذیرش همه دوازده قطعنامه شورای امنیت، که در بردارنده التزام و اعتراف به عدم ادعای ارضی نسبت به خاک کویت بود و نیز بر عهده گرفتن پرداخت غرامت جنگی به آن کشور!

5-    تسلیم در قبال تمام خواسته‌های آمریکا؛ یعنی فراتر از مفاد قطعنامه‌های شورای امنیت و موافقت با بازرسی و تخریب تمامی سلاحهای مرگبار شیمیایی، بیولوژیکی، میکروبی و هسته‌ای موجود در زرادخانه‌های خود!

ناگفته نماند همانسان که پاره‌ای از محققان خاطر نشان ساخته‌اند، اصل دومینو در صورتی از کارایی لازم برخوردار خواهد بود که کشور انقلابی و به اصطلاح مهره اول، قصد صدور انقلاب خویش را داشته باشد و گرنه آنچه در ویتنام و آلبانی به وقوع پیوست، شاهد صادقی بر بطلان اصل فوق بود!

اصل شتاب

این اصل از فیزیک و مکانیک اخذ شده است. بدین بیان: هنگامی که یک شیء ساکن به حرکت درمی آید، به هر میزان که زمان می‌گذرد، سرعت متحرک افزونتر می‌شود. فی المثل موتور سواری که در ثانیه اول با سرعت 5 کیلومتر حرکت می‌کند، در ثانیه دوم، 10 کیلومتر و در ثانیه سوم، با سرعت 15 کیلومتر و ... راه می‌پیماید.

این اصل را در علوم سیاسی- اجتماعی نیز به کار گرفته‌اند. بدین ترتیب که اگر کشور «الف» به فاصله زمانی 10 سال به انقلاب پیوست، کشور «ب» به فاصله زمانی 8 سال و کشور «ج» 5 سال و به همین ترتیب هر چه زمان بگذرد احتمال سقوط رژیمهای وابسته بیشتر می‌شود.

پوشیده نیست که  اصول دومینو، شتاب و غیره، تئوریهائی هستند که نظریه پردازان علوم سیاسی، ارائه نموده‌اند و با توجه به جنبه استقراء ناقص داشتن، به طور غالبی، قاب استناد و تطابق هستند. بنابراین توجه به اصول یاد شده در تحلیل پدیده‌های سیاسی، به واقع توجه به بخشی از عوامل تحلیل؛ یعنی فاکتورهای مادی است و به تنهایی، وافی به غرض نخواهد بود.

شناخت سیاسیون و رهبران و توجه به نقاط ضعف و قوت آنها؛ بویژه رهبرانی که در تاریخ سیاست اشتهار یافته‌اند.

شناخت رهبران از آن رو ضروری است که در این رهگذر می‌توان به حل بعضی از معماهای حوادث سیاسی تاریخ گذشته- که ناشی از نبوغ یا احیانا ضعف پاره‌ای از رهبران بوده است- نایل آمد.

امروز این بحث در جامعه شناسی مطرح است که آیا این اجتماع است که سازنده شخصیتهاست یا شخصیتها هستند که اجتماعی را به وجود می‌اورند؛ به عبارت دیگر آیا نهضتها، قیامها، جنگها و انقلابها و رفرمها و ترقی و تکامل و تحولات اجتماعی، جبرا و تحت شرایط مادی و موقعیت‌ تاریخی صورت گرفته و می‌گیرد یا بر عکس، کاروان تمدن و تحول اجتماعات انسانی را قهرمانان بزرگ و شخصیتهای برجسته و فداکار تاریخ ایجاد کرده و رهبری می‌نمایند.

شک نیست که یکی از عوامل اساسی انقلابها، نهضتها و رفرمهای اجتماعی، محیط و شرایط تاریخی است، ولی آیا در طول قرون و اعصار حیات آدمی، نهضت و انقلابی را می‌توان یافت که پیشاپیش آن مردان بزرگ و رهبران با شهامت و کاردانی نباشند، و در پیروزی آن تأثیر به سزایی نداشته باشند؟

آیا می‌توان نبوغ نظامی واشنگتن را در جنگهای استقلال‌طلبانه آمریکا نادیده انگاشت و آیا می‌شود تأثیر شخصیت مردانی چون منتسکیو، ولتر، روبسپیر و داکن را در تکوین انقلاب کبیر فرانسه، انکار نمود؟

آیا ممکن است رهبری لنین درانقلاب اکتبر و پیشوایی هیتلر را در اقتدار و توسعه نازیسم [و قیادت مائوتسه تونگ در انقلاب چین] و نفوذ شخصیت سیدجمال و گاندی و جناح و امثال آنان را در ایجاد نهضت‌های آزادی خواهانه شرق به حساب نیاورد!

[آیا می‌توان نقش رهبر سازش ناپذیر؛ حضرت خمینی بزرگ«ره» را در خیزش اسلامی قرن حاضر و تکوین و هویت انقلاب اسلامی، از نظر دور داشت]

شخصیت‌ها آن قدر در شکل‌گیری انقلاب‌ها و ایجاد نهضت‌ها و ترقی وانحطاط ملت‌ها مؤثرند، که حتی کسانی که در از نظر ایدئولوژی، تأثیر شخصیت را در تاریخ منکرند، باز در عمل، قهرمانان و پیشوایان انقلابی خویش را تا حد سرحد پرستش، تقدیس و تکریم می‌کنند.

پس اگر نگوئیم که مردان بزرگ، حوادث تاریخ را می‌سازند، لااقل باید قبول کنیم که نهضت‌ها و انقلاب‌ها را از قوه به فعل درمی‌آورند و آنها را تا سرحد پیروزی، رهبری می‌کنند ... از این جهت گفته‌اند: «تاریخ حیات هیچ ملتی، از تاریخ حیات مردان بزرگ آن، جدا نیست».[4] ادامه دارد