مهمترین ویژگی رهبر

مبانی رهبری در اسلام 

حجت الاسلام و المسلمین محمدی ری شهری

مهمترین ویژگی رهبر

در مقاله قبلی توضیح دادم که در میان همه شرایط و خصایص رهبری، قرآن کریم بر دو ویژگی تأکید دارد: یکی ویژگی صبر و دیگری ویژگی یقین. ویژگی اول تفسیر شد و اینک تبیین ویژگی دوم:

بررسی دقیق متون اسلامی به روشنی ثابت می‌کند که ویژگی «یقین» مهمترین و اساسی‌ترین شرایط رهبری در اسلام است، همه خصایص که انسان کامل واجد آن است به نحوی با این خصلت در ارتباط است لذا کسی که به امامت و رهبری جامعه اسلامی در بالاترین سطوح برگزیده می‌شود باید واجد آن باشد.

معنای یقین

یقین در لغت عبارت است از آگاهی عمیق و علمی که با طمأنینه و آرامش روح نسبت به معلوم همراه است.

و در متون اسلامی به حالتی گفته می‌شود که در اوج مراتب تقوی و در نتیجه انکشاف حقایق هستی برای انسان حاصل می‌گردد،‌بدین جهت کسی که به مرتبه یقین برسد حقایق عقلی را با دیده دل مشاهده می‌کند.[1]

نقش یقین در رهبری

از نظر روایات اسلامی همه خصایص ولای رهبری به ریشه یقین می‌رسد،‌هر چه این ویژگی در انسان تقویت شود سرشت انسانیت در او شکوفاتر می‌گردد و به کمال مطلق نزدیکتر می‌شود و در بالاترین مراتب یقین، به مقام انسان کامل و امامت مطلقه و ولایت کلیه الهیه نایل می‌گردد،‌برجسته‌ترین خصایصی که از یقین مایه می‌گیرد و به رهبر و رهبری مایه می دهد از این قرار است:

1-    صبر:

قبلا توضیح دادیم که صبر و مقاومت در برابر انواع سختی‌ها از لوازم اجتناب ناپذیر رهبری است. روایات اسلامی صبر را ثمره یقین و نخستین لوازم بوستان انسانیت می‌دانند، در این باره از امام علی(ع) روایت شده است:

«الصبر ثمرة الیقین»[2]

صبر میوه یقین است.

«الصبر اولی لوازم الایقان»[3]

صبر نخستین لوازم یقین است.

«سلاح الموقن الصبر علی البلاء و الشکر فی الرخاء»[4]

اسلحه همان یقین مقاومت در سختی و شکر در آسانی است.

در کلام امام علیه‌السلام، صبر به عنوان نزدیک‌ترین شاخه‌های فضایل انسانی به ریشه یقین مطرح شده است بدین معنی که اگر انسان حقایق هستی و در رأس آنها مبدأ و معاد را باور کرد و فلسفه آفرینش خود و هستی را دانست ثمره این باور، تحمل همه سختی‌ها برای پیاده‌کردن رهنمودهای آفریدگار در زمینه تأمین آینده روشنی برای خود و رسیدن به فلسفه آفرینش خویش است، بنابراین همانطور که در متن روایت ملاحظه شد یقین کاربرد سلاح را در میدان مبارزه با سختی‌ها دارد.

2-    توکل:

یکی دیگر از لوازم رهبری بر اساس آرمان‌های اسلامی توکل است

توکل یعنی چه؟

این سؤال را پیامبر اسلام از جبرئیل کرده؟ جبرئیل در پاسخ گفت:

«العلم بأن المخلوق لایضر و لاینفع، ولایعطی ولایمنع و استعمال الیأس من الخلق، فاذا کان العبد کذلک لم یعمل لأحد سوی الله و لم یرج ولم یخف سوی الله و لم یطمع فی احد سوی الله فهذا هو التوکل»[5]

توکل بر باور کردن این واقعیت است که آفریده- بخودی خود نه می‌تواند زیان برساند و نه سود، نه می‌تواند چیزی بدهد و نه بگیرد و متکی نبودن به مردم! اگر کسی به این فضیلت رسید جز برای خدا کار نمی‌کند،‌جز به امید نمی‌بندد، جز از خدا نمی‌ترسد و جز به خدا طمع ندارد!

و در یک جمله:

توکل عبارت است از انقطاع از خلق و اتکاء به خدا در همه کارها. رهبری که به خدا متکی نیست و هواداران خود را مایه قدرت و مالک سود و زیان خود می‌داند، نمی‌تواند مجری عدالت اجتماعی باشد، او تا آنجا حقوق مردم را محترم می‌شمارد که منافع شخصی خود و هواداران خویش را در خطر نبیند، و در صورتی که احساس خطر کند هوس یا ترس مانع از اجراء حق و عدل خواهد شد.

اما رهبری که اتکا او تنها به خدا است، جز از خدا نمی‌ترسد و جز به خدا امید ندارد. با نیروی توکل قادر است بزرگترین موانع تحقق عدالت اجتماعی را از بین ببرد و جامعه را به قله تکامل هدایت کند.

نقش یقین در توکل

از نظر روایات اسلامی توکل محصول یقین است. امام علی‌(ع) در این باره می‌فرماید:

«التوکل من قوة الیقین»[6]

توکل از آثار قوت یقین است.

«بحسن التوکل یستدل علی حسن الایقان»[7]

توکل نیکو نشانه یقین نیکو است.

هرقدر انسان خدا را بهتر بشناسد و یقین او کامل تر شود، اعتماد و اتکا او به غیرخدا کمتر و بر توکل او افزوده می‌شود و توان بیشتری برای مبارزه با خطرهایی که جامعه انسانی را تهدید می‌کند در خود احساس می‌نماید و لذا پیامبران بزرگ الهی که در اوج مراتب یقین بودند در برابر انواع تهدیدهای قدرت استکباری بر سلاح توکل بر خدا و مقاومت خود تکیه می‌کردند.

«ومالنا أن لانتوکل علی الله و قدهدانا سبلنا و لنصبرن علی ما آذیتمونا و علی الله فلیتوکل المتوکلون»[8]

چرا ما بر خدا توکل نکنیم در حالی که او ما را به راه‌های- تکامل- خود هدایت فرمود، ما قطعا بر آزارهای شما مقاومت می‌کنیم، که اهل توکل فقط بر خدا باید توکل کنند.

3-    اخلاص

یکی دیگر از ویژگی‌های رهبران الهی اخلاص است.

اخلاص چیست؟

اخلاص به معنای خالص کردن خود از انگیزه‌های غیرالهی، ار خودپرستی بیرون آمدن و خداپرست شدن،‌و خواست و رضای خدا را در همه کارها ملاک عمل قرار دادن.

تا انسان از خودپرستی بیرون نیامده و خداپرست نشده، انگیزه‌های غیرالهی نمی‌گذارد او به واقع خادم خلق باشد هر چند شعار طرفداری او از خلق، گوش جهانیان را کر کند! و به همین دلیل جهان بینی مادی بالأخره به فردگرایی و استبداد منتهی می‌شود همان طور که در جهان کمونیزم تجربه شد.

تنها انسان‌های با اخلاص می‌توانند در شعار طرفداری از خلق، صادق باشند،‌آنها هستند که خدمت به خلق را بهانه برای رسیدن به مطامع مادی و کسب شهرت و قدرت نمی‌کنند،‌آنها از خدمت به خلق چیزی جز رضای خدا در صورت خلق نمی‌خواهند و بدین جهت در خدمت به خلق، کاری را انتخاب می‌کنند که برای مردم سود بیشتری داشته باشد،‌نه آنچه برای خود وابستگان خود بهتر است.

امام راحل رضوان الله در وصیت نامه اخلاقی خود در این باره می‌فرماید:

پسرم! از زیر بار مسئولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است شانه خالی مکن که تاخت و تاز شیطان در این میدان،‌کمتر از میدان تاخت و تاز در بین مسئولین و دست اندرکاران نیست.

و دست و پا برای بدست آوردن مقام هرچه باشد، چه مقام معنوی و چه مادی،‌مزن به عذر آن که می‌خواهم به معارف الهی نزدیک شوم یا خدمت به عبادالله نمایم،‌ که توجه به آن از شیطان است، چه رسد که کوشش برای بدست آوردن آن.

آن خط سیرنما:

«قل انما أعظکم بواحدة أن تقوموا مثنی و فرادی»[9]

میزان در اول سیر قیام لله است هم در کارهای شخصی و انفرادی و هم در فعالیت‌‌های اجتماعی.

پسرم ما که عاجز از شکر او و نعمت‌های اوئیم پس چه بهتر که از خدمت به بندگان او غفلت نکنیم که خدمت به آنان خدمت به حق است، چه که هم از اویند.

هیچگاه در خدمت به خلق الله خود را طلبکار مدان که آنان به حق منت بر ما دارند، که وسیله خدمت به او جل و علا هستند و در خدمت به آنان دنبال کسب شهرت و محبوبیت مباش که این خود حیله شیطان است که ما را در کام خود فرو برد. و در خدمت به بندگان خد آنچه برای آنان پرنفع‌تر است انتخاب کن نه آنچه برای خود یا دوستان خود،‌ که این علامت صدق به پیشگاه مقدس او جل و علا است.[10]

رهبران بزرگ الهی که از بالاترین مراتب اخلاص برخوردار بودند با همه وجود برای خدا در خدمت خلق بودند و انتظار هیچگونه منافع شخصی و گروهی نداشتند، آنها خدمتگزارانی بودند بدون مزد و منت.

آنها حاضر نبودند حتی در سخت‌ترین شرایط و با بالاترین قیمت‌ها در برابر خدمتی که برای خدا به خلق او کرده‌اند چیزی دریافت کنند.

داستانی آموزنده از اخلاص موسی

در این زمینه داستانی از اولین برخورد حضرت موسی علیه‌السلام قبل از نبوت با حضرت شعیب علیه‌السلام روایت شده که بسیار جالب و آموزنده و شنیدنی است.

پس از ماجرایی طولانی،‌موسی از دژخیمان فرعون گریخت و از مصر به سرزمین مدین شهر شعیب هجرت کرد، در ابتدای ورود با جماعتی برخورد کرد که برای آب دادن رمه آمده بودند و در آن میان دو زن را دید که برای آب دادن به گوسفندان خود نیاز به کمک دارند. آنها دو دختران شعیب پیامبر خدا بودند ولی موسی آنها را نمی‌شناخت،‌موسی کمک کرد، گوسفندان سیراب شدند و دختران همراه گوسفندان بازگشتند.

موسی بشدت گرسنه بود، از فرط گرسنگی دست به دعا برداشت و گفت: خدایا نیازمند خیری هستم که برایم فرستی[11] امام علی(ع) در این باره می فرماید: به خدا موسی چیزی جز قدری نان نمی‌خواست!

باری یکی از آن دو دختر بازگشت و موسی را به منزل دعوت کرد و گفت پدرم می‌خواهد مزد آب دادن به گوسفندان ما را به تو بدهد.

موسی به منزل شعیب(ع) وارد شد. اتفاقا موقع شام بود و غذا آماده،‌اما موسی همچنان ایستاده بود و سر سفره نمی نشست.

شعیب تعارف کرد، جوان بنشین غذابخور!

موسی: پناه به خدا!

شعیب که از این برخورد شگفت زده شده بود پرسید: چرا؟ مگر گرسنه نیستی!!

موسی گفت: چرا،‌ولی می‌ترسم این غذا عوض کار و خدمتی باشد که من به آن دو دختر کردم!

و اضافه کرد:

«انا أهل بیت لانبیع شیئا من عمل الآخره بملأ الأرض ذهبا»

ما خاندانی هستیم که کاری را که برای آخرت کردیم نمی‌فروشیم هرچند در مقابل زمین را برای ما پر از طلا کنند!

شعیب توضیح داد که نه، مطلب اینطور نیست، مهمان نوازی عادت نیاکان ما است، در اینجا موسی نشست و مشغول خوردن شد.[12]

نقش یقین در اخلاص

از نظر روایات اسلامی خاص با همه نقشی که در رهبری رهبران الهی و خدمت صادقانه به مردم دارد یکی از شاخه‌های یقین است به چند روایت در این زمینه از امام علی‌(ع) توجه فرمائید:

«سبب الاخلاص الیقین»[13]

عامل پیدایش اخلاص یقین است.

«اخلاص العمل من قوة الیقین»[14]

اخلاص کارها اثر قوت یقین است.

«ان اخلاص العمل، الیقین»[15]

تحقیقا اخلاص عمل همان یقین است.

هر قدر یقین انسان به خدا کامل تر شود انگیزه‌های غیرالهی در او ضعیف‌تر می‌گردد و در اوج مراتب یقین به اخلاص کامل می‌رسد و شایستگی خدمتگزاری خلق خدا را در موقعیت رهبری پیدا می‌کند. ادامه دارد.

تعداد مشاهده مقاله: 803