تاریخ قرآن

تاریخ قرآن

قسمت اول

آیة الله معرفت

 

 اشاره:

 علوم قرآنى، ارزشمندترین دانشهایى‏اند که دلهاى شیفتگان را سیراب، و روحشان را مفرّح مى‏سازند و طبیعتاً پرداختن به آنها، از وظایف مجله و از انتظارات خوانندگان به شمار مى‏رود.

 از این رو، سلسله مباحثى درباره “علوم قرآن” از کتاب “تلخیص التمهید”، اثر استاد محمد‌هادى معرفت، اقتباس و ترجمه شده که از این شماره، تقدیم علاقه‏مندان مى‏گردد.

 “واحد ترجمه مجله”

 

 جمع آورى قرآن به شکل کنونى - در نظم آیات و ترتیب سوره‏ها و نیز شکل گیرى و نقطه گذارى و مجزا کردن به اجزا و قطعه‏هاى مختلف - ناشى از یک عامل نبوده و در دوره اولیّه وحى تکمیل نشده، بلکه طى دوره‏هایى انجام گرفته است، که سرآغاز آن دوره رسالت بوده و به زمان یکى کردن مصحفهاى مختلف در عهد عثمان منتهى شده است؛ سرانجام در زمان “خلیل بن احمد نحوى” قرآن توسط وى به شکل کنونى تدوین شد.

 بحث و بررسى در این زمینه، بیشتر شبیه بررسى یک ماجراى گسترده تاریخى و اوضاع و احوالى است که بر این کتاب جاوید آسمانى گذشته است. ولى مقصود ما در این جا جمع‏آورى و تألیف قرآن به عنوان مصحفى در یک مجلد مى‏باشد که هم اکنون در دسترس ماست، همچنین بحث ما از دوره‏اى است که قرآن در آن دوره، جمع و تألیف شده و عواملى که این نقش مهم را ایفا کرده‏اند. از این جهت، از قرآن در دوره اوّل آن - که بیش از نیم قرن نمى‏گذرد - سخن مى‏گوییم، سپس به طور مختصر درباره سرگذشت آن در دوره‏هاى بعدى، بحث مى‏کنیم؛ و این بحث در سه مرحله اساسى است:

 1- نظم کلمات قرآن، به شکل جمله و ترکیبهاى کلامى در ضمن آیات.

 2- جمع آورى آیات قرآن، در چارچوب سوره‏هاى کوچک و بزرگ.

 3- ترتیب سوره‏ها در یک مجلد به شکل مصحفى کامل.

 

  نظم کلمات قرآن

 تردید نیست که نظم کلمات قرآن و ساخت جمله‏ها و عبارتهاى بدیع آن، ناشى از وحى است و هیچ بشرى در آن دست نداشته است. در این نظم، با گذشت زمان، هیچ تغییر و تحریفى رخ نداده است: “انّا نَحنُ نَزَّلنا الذّکرَ و انّا لَه لَحافِظُون؛1 ما قرآن را فرو فرستادیم و ما نیز حافظ آنیم.”

 سرّ این اعجاز دایمى، که همواره قرآن بدان تحدّى کرده و مدّعیان را به مبارزه طلبیده، در همین امر نهفته است که

 اولاً: انتساب جمله و عبارتى به شخص معینى، به این معنا است که او کلماتى را که در این عبارت به کار رفته، به رشته نظم کشیده و با اسلوب خاصّ خود، در قالب جمله و عبارت ریخته است و اگر کسى کلمات؛ یعنى مفردات، یک جمله را انتخاب کند و دیگرى آن را منظم نماید و با اسلوبى خاص از آنها جمله‏اى بسازد، چنین جمله‏اى از آنِ شخص اخیر است و نه منسوب به شخص اوّل. و این چنین است قرآن که کلام خداى عزیز است و تنها عامل تنظیم کلمات و ایجاد جمله‏ها و عبارتهاى بدیع آن، وحى است اما کلمات و مفردات جمله، بدون در نظر گرفتن ترکیب و تألیف آنها، همان کلماتى است که هر روز و شب، مورد استعمال اهل آن زبان است و اعجاز در تنظیم آنهاست که از ناحیه وحى آسمانى است.

 ثانیاً: قسمت عمده اعجاز قرآن، در وراى این تنظیم بدیع و نو و در اسلوب و تعبیرات پرشکوه آن و در هماهنگیهاى گوش‏نواز و پراحساسش نهفته است و قرآن خود، همه فصیحان و سخنوران را دعوت کرده است که مانند آن را به وجود آورند، ولى از این کار ناتوانند ولو آن که همه، دست به دست یکدیگر دهند: لا یأتُونَ بمثله و لو کانَ بَعْضُهم لِبَعْضٍ ظهیراً؛2

 اگر به فرض محال، به امکان دخالت بشر در تنظیم قرآن قایل باشیم، به معناى ابطال دعوت عام قرآن به تحدى است و از این رو، جواز تبدیل “عِهْنِ” به “صُوفَ” در آیه کریمه “کَالْعِهْنِ المنقُوش”3 که به ابن مسعود نسبت داده شده است4 و یا قرائت ابوبکر “و جاءت سَکْرَةُ الحَقِّ بالموت” به جاى “وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالحقِّ”، سخنى دروغ یا یک نظر شخصى به شمار مى‏آید، که دیگر چنین جمله‏اى، آیه قرآنى تلقى نمى‏گردد.

 ثالثاً: اتّفاق کلمه امّت اسلامى در تمامى ادوار تاریخ بر این است که نظم موجود و اسلوبى که در ساخت جمله و ترکیب آیات قرآنى به کار رفته تنها از ناحیه وحى آسمانى است و تمامى طوایف اسلامى با همه اختلافات عقیدتى آنان در موارد دیگر، در این مورد متفق و به آن ملتزم هستند. از این رو هیچ یک از علماى ادب و بیان، تردید نکرده‏اند که اگر آیه‏اى از قرآن با قواعد دستورى مخالف بود، آیه قرآن را حاکم بر قاعده دستورى بدانند و قاعده را متناسب با ترکیب آیه تأویل کنند، زیرا مى‏دانند که نظم موجود در آیه، مبتنى بر وحى است که خطا و اشتباهى در آن نیست و خطا در فهم و استنباط آنان از قواعد دستورى است.

 

  جمع آورى آیات

 جمع آورى آیات قرآن در هر سوره به ترتیبى که هم اکنون در دست است، غالباً طبق ترتیب نزول آنها انجام گرفته است: هر سوره با “بسم الله الرحمن الرحیم” آغاز مى‏شده و آیات این سوره که پس از آن و به تدریج یکى پس از دیگرى نازل مى‏شده به ترتیب نزول، ضبط شده است، تا این که “بسم الله” دیگرى نازل مى‏شده و علامت آن بوده که سوره پایان یافته است و سوره‏اى دیگر آغاز مى‏گردد.

 امام صادق(ع) فرمود: “پایان یافتن سوره با آمدن "بسم الله الرحمن الرحیم" در ابتداى سوره دیگر شناخته مى‏شود.”5

 ابن عباس گفته است: “پیامبر (ص) جدایى سوره‏اى از سوره دیگر را با نزول "بسم الله الرحمن الرحیم" تشخیص مى‏داد و مى‏دانست که سوره به پایان رسیده و سوره‏اى دیگر شروع مى‏شود.”6

 کاتبان وحى، خود به این روش واقف بودند و به ضبط آیات در سوره‏اى که “بسم اللّه” آن نازل شده، بر حسب ترتیب نزول آنها و یکى پس از دیگرى ملتزم بودند، بدون آن که به تذکّر در مورد چگونگى ضبط هر آیه نیاز باشد.

 به این ترتیب آیه‏هاى هر سوره، به ترتیب نزول آنها در عهد پیامبر(ص) مرتّب شده، که آن را “ترتیب طبیعى” مى‏نامیم و ترتیبى که هم اکنون در دست است، نسبت به اکثر قریب به اتفاق آیات، بر همین اساس است.

 معروف است که مصحف على(ع) با دقّتى کامل بر همین ترتیب طبیعى، مرتّب بوده است؛ ترتیبى که در مصحفهاى دیگر صحابه - به نحوى که خواهیم گفت - از آن تخلّف شده است.

 عامل دیگرى در ضبط برخى از آیات وجود داشته که موجب شده است این دسته از آیات، بر خلاف ترتیب نزول آنها ضبط گردد و آن دستور خاصّ پیامبر(ص) بوده که احیاناً امر مى‏کرده‏اند که آیه‏اى در محلّى از سوره‏اى که قبلاً کامل و ختم شده است، ضبط گردد. بى‏شک حضرتش مناسبت نزدیکى بین چنین آیه‏اى با آیاتى که قبلاً نازلشده مى‏یافته‏اند و به اذن خداى متعال، به ضبط آن در محلّ مورد نظر امر مى‏کرده‏اند.

 و این موارد در زمره مستثنیات عدول از ضبط آیات، حسب ترتیب نزول آنهاست که به دستور خاصّى نیاز داشته است. احمد در کتاب خود (مسند) از “عثمان بن ابى العاص” روایت کرده که: در محضر پیامبر(ص) بودیم که حالتى به حضرتش دست داد و سپس به حالت عادّى بازگشت و فرمود: جبرئیل بر من وارد شد و گفت: این آیه را در این محلّ از این سوره ضبط کنم: “انّ اللّه یأمرُ بالعدلِ و الاحسان و ایتاء ذى القُربى؛ بى‏گمان خدا به عدل و نیکوکارى و بخشش به خویشاوندان فرمان مى‏دهد.” که در سوره نحل بین آیات استشهاد و آیات عهد، ضبط گردید.

 و روایت شده است: آخرین آیه‏اى که نازل شد و به اشارت جبرئیل بین دو آیه ربا و دین ضبط گردید، آیه: “واتقوا یؤماً تُرْجَعُون فیهِ اِلَى اللّه؛ برحذر باشید از روزى که در آن روز به سوى خدا بازگردانده مى‏شوید.”7 بود. از ابن عباس و سُدّى نیز روایت شده است که آیه مذکور آخرین آیه‏اى است از قرآن که نازل شده و جبرئیل گفته است که در اوّل آیه 280 ضبط گردد.8

 از ابن عباس نقل شده است: “گاهى سوره‏اى با شماره به پیامبر نازل مى‏شد و سپس آیاتى نازل مى‏گردید که حضرت به یکى از کاتبان وحى مى‏فرمود: این آیات را در سوره‏اى که این موضوعات در آن ذکر شده است، ضبط کن.9 در این مورد همان طور که “ابوجعفر بن زبیر” تصریح کرده است، اختلافى وجود ندارد.10

 

  ترتیب سوره‏ها

 جمع آورى و مرتب کردن سوره‏ها در یک مجلّد، پس از رحلت پیامبر(ص) انجام گرفته است. دوره پیامبر(ص) پایان یافت و آیات قرآن که بر قطعاتى از چوب و سنگ و پوست و استخوان و حریر و کاغذ ضبط شده بود، همچنان به طور پراکنده موجود بود و گروهى از حافظان قرآن نیز آن را در سینه داشتند.

 در دوره پیامبر(ص) آیات سوره‏ها مرتّب و سوره‏ها تکمیل و نامهاى آنها تعیین شده بود، ولى جمع آنها در یک مجلّد در اوراق به هم پیوسته بعداً انجام گرفت، زیرا در زمان پیامبر، هر آن در انتظار نزول آیه‏اى بودند و تا وقتى وحى قطع نشده بود، جمع آورى آیات و سوره‏ها در یک مجلّد کار درستى به شمار نمى‏آمد. و انجام آن، جز با انقضاى دوره پیامبرى و تکمیل وحى میسّر نبود.

 سیوطى مى‏گوید: تمام قرآن در زمان پیامبر(ص) نوشته شده بود، ولى سوره‏ها مرتّب نشده و آنها را در محلّ واحدى جمع نیاورده بودند.11

 امام صادق(ع) نیز گفته است: پیامبر(ص) به على(ع) فرمود: قرآن در صفحاتى در وراى فراش من است آن را بگیر و جمع آورى کن و از بین مبر.12

 اوّلین کسى که پس از درگذشت پیامبر(ص) و حسب وصیّت او، مستقیماً به جمع آورى قرآن قیام کرد، امام على بن ابى طالب(ع) بود و پس از وى زید بن ثابت به امر ابوبکر به این کار پرداخت و چند تن دیگر از جمله ابن مسعود و ابىّ بن کعب و ابوموسى اشعرى نیز به این کار دست زدند، تا این که زمان عثمان فرا رسید و او دستور داد که مصحفهاى مختلف، یکى شود و نسخه‏هایى از آن را به نقاط دیگر فرستاد، تا مردم تنها از این مصحف استفاده کنند و مصحفهاى دیگر را کنار بگذارند، که در این باره سخن خواهیم گفت.

 قرآنى را که على(ع) جمع آورده بود، حسب ترتیب نزول بود و آنچه در مکّه نازل شده بر آنچه در مدینه فرود آمده، تقدّم داشت و ناسخ از منسوخ متأخّر بوده، در حالى که به زمان و علل و مناسبتهاى نزول اشاره گردیده بود.

 کلبى مى‏گوید: چون پیامبر(ص) درگذشت، على(ع) در خانه نشست و قرآن را به ترتیب نزول، مرتّب و جمع آورى کرد و اگر مصحف او به دست آید، دانش بسیارى در آن نهفته است.13

 و عکرمه گفته است: اگر جنّ و انس با هم گرد آیند تا همانند تألیف على(ع) تألیفى به وجود آورند، از عهده آن بر نخواهند آمد.14

 امّا جمع آورى صحابه دیگر، به ترتیبى دیگر بود، به ترتیب تقدّم سوره‏هاى بزرگ بر سوره‏هاى کوچک. هفت سوره بزرگ (بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف و انفال) در اوّل و پس از آنها، سوره‏هاى صد آیه‏اى(برائت، نحل، هود، یوسف، کهف، اسراء، انبیاء، طه، مؤمنون و شعراء) و سپس مثانى (سوره‏هایى با کمتر از صد آیه که در حدود بیست سوره است) و پس از آن حم‌ها (سوره‏هایى که با “حم” آغاز مى‏شود) و در آخر مفصّلات (سوره‏هایى که با آیات کوتاه که به علّت کثرت فواصل آنها، آنها را مفصلات گویند) قرار گرفته‏اند که به ترتیب فعلى نزدیک است.

 در این میان، تنها مصحفى را که زید جمع‏آورى کرده بود، فاقد نظم و ترتیب بود، زیرا در آن وقت، هدف از جمع آورى قرآن و ضبط آیات و سوره‏هاى آن، جلوگیرى از اتلاف و از بین رفتن آن بود که با درگذشت حافظان قرآن، بیم آن مى‏رفت و لذا در صفحاتى تدوین و به ابوبکر سپرده شد و پس از وى در دست عمر بود و با درگذشت او در اختیار دخترش “حفصه” قرار گرفت و این همان نسخه‏اى است که عثمان براى مقابله با مصحفهاى دیگر از وى گرفت و سپس به او ردّ کرد، آن زمان که “مروان” از طرف معاویه به ولایت مدینه منصوب شد، آن را از ورثه “حفصه” گرفت و پاره کرد، که تفصیل آن خواهد آمد.

 

  نقد و بررسى دیدگاههاى مخالف

 آنچه گفته شد نظر راویان اخبار و محقّقانى است که درباره علوم قرآن از صدر اوّل تا به امروز بحث و تحقیق کرده‏اند و تقریباً تمام نویسندگان و محقّقان سیره و تاریخ در مورد آن متفقند، در عین حال کسانى هستند که درباره جمع قرآن، منکر این تفصیلند و معتقدند که قرآن با همین نظم و ترتیب موجود، مربوط به زمان پیامبر(ص) است. گروهى از علماى پیشین مانند: قاضى و ابن انبارى و کرمانى و طیبى15 بر همین عقیده‏اند.

 سید مرتضى - قدس سره - نیز در این نظر با آنان همراه است و مى‏گوید: “قرآن به کیفیّتى که هم اکنون در دست است در زمان پیامبر(ص) جمع آورى و تألیف شده است، به دلیل آن که در همان زمان تمام قرآن را تدریس و حفظ مى‏کرده‏اند، تا آن جا که گروهى از صحابه براى حفظ آن تعیین شده بودند و قرآن را نزد حضرتش مى‏خواندند و گروهى دیگر از اصحاب مانند عبداللّه بن مسعود و ابىّ‏بن کعب، بارها قرآن را نزد پیامبر ختم کردند و این همه، بى‏گمان دلیل بر آن است که قرآن در همان وقت، جمع آورى و مرتّب شده بوده است.”16

 اما حفظ قرآن که در کلام سید مرتضى آمده است، یا به معناى حفظ تمام سوره‏هاى آن است، که آیات آن مرتّب و تکمیل شده باشند - چه ترتیبى بین سوره‏ها وجود داشته باشد یا خیر - و همچنین ختم قرآن به معناى قرائت تمام سوره‏هاى آن است، بدون رعایت ترتیب خاصّى بین آنها و یا حفظ به معناى حفاظت تمام قرآن و نگاهدارى آن به منظور جلوگیرى از ضایع شدن و از بین رفتن آن است که دلیلى بر وجود ترتیب خاصّى بین سوره‏هاى آن به شکل کنونى نیست.

 مؤلف “البیان فى تفسیر القرآن” با دلایل زیر، نظر گروه اخیر را ترجیح داده‏اند:

 اولاً: احادیث مربوط به جمع آورى قرآن، پس از درگذشت پیامبر(ص) فى حدّ نفسه متناقض با یکدیگرند؛ بعضى از این احادیث، جمع آورى قرآن را به زمان ابوبکر و بعضى به زمان عمر و برخى به عهد عثمان محدود مى‏کند. چنان که بعضى از این احادیث تصریح مى‏کند که نخستین کسى که قرآن را جمع آورد، زید بن ثابت بود و برخى این عمل را به ابوبکر و برخى دیگر به عثمان نسبت مى‏دهند و مواردى دیگر از این قبیل، که داراى تناقضات آشکارند.

 ثانیاً: این نظر با احادیثى که دلالت دارد بر این که قرآن در عهد پیامبر(ص) جمع آورى شده معارض است: از آن جمله، حدیث شعبى است که مى‏گوید: شش نفر (ابىّ بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابوالدرداء، سعد بن عبید و ابوزید) در زمان پیامبر(ص) قرآن را جمع‏آورى کردند و در حدیث انس، تعداد آنان چهار نفر (ابىّ، معاذ، زید و ابو زید) ذکر شده است.

 ثالثاً: با آیات تحدّى، که دالّ بر تکمیل سوره‏هاى قرآن و تشخیص آنها از یکدیگر است و همچنین با اطلاق لفظ “کتاب” بر قرآن، که پیامبر(ص) خود اطلاق فرموده، منافات دارد، زیرا کتاب به نوشته‏اى جمع آورى شده در یک مجلّد، اطلاق مى‏شود.

 رابعاً: چنین نظرى با حکم عقل، مخالف است، با توجّه به سعى و کوشش پیامبر(ص) نسبت به جمع و ضبط آن، براى جلوگیرى از ضایع شدن و از بین رفتن آن.

 خامساً: با اجماع مسلمانان، که معتقدند نصّ قرآن به تواتر از خود پیامبر(ص) نقل شده است، مخالفت دارد حال آن که برخى از این روایات حاکى است که جمع آورندگان قرآن، پس از پیامبر(ص) به شهادت یک یا دو تن نسبت به آیه‏اى اکتفا کرده‏اند.

 سادساً: لازمه آن، تحریف در نصوص قرآنى است، زیرا طبیعت جمع‏آورى قرآن پس از پیامبر(ص) مقتضى وقوع کمى یا زیادتى در آن است و این با ضرورت دین، مخالف است.17

 برخى نیز اضافه کرده‏اند که تناسب موجود بین هر سوره با سوره‏هاى قبل و بعد خود، دلیل بر آن است که این نظم و ترتیب به موجب امر پیامبر(ص) بوده است، زیرا هیچ کس جز او، بر این نظم نو و بدیع که در حدّ اعجاز است، واقف نیست.

 

  بررسى این نظریه

 واقع امر این است که موضوع جمع‏آورى قرآن یک حادثه تاریخى است؛ نه یک مسأله عقلى که قابل بحث و جدل باشد و در چنین موردى، صرفاً به نصوص تاریخى مستند مراجعه مى‏شود.

 همان طور که گفته شد، تمام مورّخان و نویسندگان سیره و اخبار متفقند که ترتیب سوره‏هاى قرآن، پس از درگذشت پیامبر(ص) انجام گرفته و به ترتیب نزول آنها نیست و کلّیه اصحاب حدیث نیز با مورّخان در این مورد، همداستانند، افزون بر این که، هیچ تناقضى بین روایات مربوط به جمع‏آورى قرآن نیست، زیرا شکّى نیست که ابوبکر به اشاره عمر، زید را به جمع‏آورى قرآن مأمور کرد و به این اعتبار مى‏توان جمع‏آورى اوّلیه را به هر سه اینها نسبت داد. اما نسبت دادن جمع آورى قرآن به عثمان، به اعتبار یکى کردن مصحفها و نسخه‏هاى مختلف است و نسبت دادن آن به عمر، بطور قطع ناشى از اشتباه راوى است، زیرا به اجماع مورّخان، عثمان بود که به این کار دست زد.

 حدیث مربوط به این که شش و یا چهار نفر در عهد پیامبر(ص) قرآن را جمع کردند، به معنى حفظ کردن قرآن است که آیات قرآنى را تا آنجا که نازل شده بود، حفظ کرده و به خاطر سپرده‏اند و این امر بر وجود نظم و ترتیب بین سوره‏ها دلالت ندارد.

 امّا مسأله تحدّى، به وسیله خود آیات و سوره‏هاست؛ یعنى به وسیله هر آیه و هر سوره، و هیچ گاه تحدّى با ترتیب موجود بین سوره‏ها نبوده تا بتوان به آن استدلال کرد. علاوه بر این که تحدّى در سوره‏هاى مکّى (سوره یونس، آیه 138، سوره هود، آیه13 است و به طور قطع، قرآن، قبل از هجرت جمع آورى نشده است.

 اهتمام پیامبر(ص) نسبت به قرآن، قابل انکار نیست و به همین جهت پس از نزول هر آیه، نسبت به ضبط آن در سوره مربوطه، علاقه شدید داشت و لذا نظم بین آیات هر سوره در حیات پیامبر(ص) انجام گرفت، اما جمع سوره‏ها و ترتیب آنها به صورت مصحف واحد در آن زمان انجام نشد، زیرا وحى به پایان نرسیده بود و هر آن، نزول آیه انتظار مى‏رفت و جمع‏آورى قرآن در آن وقت در یک مجلّد به عنوان یک کتاب، عمل درستى به شمار نمى‏آمد و به همین جهت، پیامبر(ص) به هنگام وفات خود، که به انقطاع وحى یقین حاصل کرد، على(ع) را به جمع آورى قرآن وصیّت نمود.

 و معناى تواتر نصّ قرآنى، حصول یقین به وحى بودن آن، از هر مستند موثق و محکمى است و در این جا تواتر به معناى تواتر مصطلح بین علماى اصول نیست.

 اما این که جمع آورى قرآن پس از پیامبر(ص) با تحریف آن ملازمه داشته باشد، فقط یک احتمال است که سندى بر تأیید آن وجود ندارد و با شناختى که نسبت به متصدّیان جمع‏آورى قرآن و انضباط آنان داریم و با توجه به قرب عهد آنان به زمان نزول آیات و احتیاط شدیدشان نسبت به وحى، محلّى براى چنین احتمالى که در آیات قرآنى نقصان و زیادتى رخ داده باشد، باقى نمى‏گذارد.

 امّا گفته اخیر درباره تناسب بین سوره‏ها چیزى بیش از یک خیال واهى نیست، زیرا هیچ مناسبت ذاتى بین هیچ سوره‏اى با سوره‏هاى قبل و بعد خود وجود ندارد، جز آنچه مفسّران متکلّف، تصوّر کرده‏اند که - پس از اجماع امّت بر این که ترتیب سوره‏هاى قرآن، بر خلاف ترتیب نزول آنهاست - تصوّر باطلى است.

 

 پانوشتها:

 1) حجر (15) آیه 9.

 2) اسرا (17) آیه88.

 3) قارعه (101) آیه5.

 4) ر.ک: ابن قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ص19.

 5) تفسیر عیاشى، ج1، ص19.

 6) مستدرک حاکم، کتاب الصلاة، ج1، ص231؛ تاریخ یعقوبى (چاپ حیدرى) ج2، ص27.

 7) سیوطى، الاتقان، ج1، ص62.

 8) مجمع البیان ج2، ص394.

 9) ترمذى با قید حسن. حاکم با قید صحیح، این روایت را نقل کرده‏اند (ر.ک: البرهان، زرکشى، ج1، ص241؛ یعقوبى، التاریخ (چاپ حیدرى)، ج2، ص36.

 10) سیوطى، همان، ج1، ص60.

 11) سیوطى، همان، ج1، ص57؛ الزرقانى، مناهل العرفان، ج1، ص240.

 12) مجلسى، بحارالانوار، ج92، ص48 به نقل از تفسیر علىّ بن ابراهیم.

 13) التسهیل لعلوم التنزیل، ج1، ص4.

 14) سیوطى، همان، ج1، ص57.

 15) سیوطى، همان، ج1، ص62.

 16) مجمع البیان، ج1، ص15.

 17) البیان فى تفسیر القرآن، خوئى، ص278 - 257.

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 80