رواندا؛ کشور قبایل

رواندا؛ کشور قبایل

  غلامرضا گُلى زواره

 

  موقع جغرافیایى

 جمهورى رواندا بخشى از “اوروندىِ” قدیمىِ (رواندا - اوراندى) آلمان است که جامعه ملل در سال 1922م آن را به بلژیک سپرد و سپس در سال 1948م زیر نظر شوراى قیمومت سازمان ملل قرار گرفت و به دو دولت مستقل تقسیم شده است: رواندا و بروندى.

 کشور رواندا یکى از دو سرزمین فوق‏العاده فقیر آفریقاى سیاه است که با وسعتى برابر 26338 کیلومتر مربع (صد و بیست و نهمین کشور جهان) در شرق آفریقاى مرکزى و ابتداى حوضه‏هاى دو رودخانه کنگو و نیل و در هزار کیلومترى اقیانوس هند واقع شده است.1

 کشور کوچک رواندا - که حتّى مساحت آن به اندازه استان بوشهر ایران هم نیست - در منطقه‏اى محصور در خشکى و نزدیک خط استوا قرار گرفته است و از شمال با جمهورى اوگاندا، از مشرق به تانزانیا، از جنوب به بروندى(اوراندى) از مغرب به دریاچه کیوو و از شمال غربى و جنوب غربى به جمهورى زئیر محدود مى‏باشد.2

 رواندا سرزمینى است ناهموار و چهره طبیعى آن را کوهها، تپه‏ها و چندین دریاچه تشکیل مى‏دهد. ارتفاع متوسط آن از سطح دریاى آزاد بین 1200 تا 1800 متر بالغ مى‏گردد و به خاطر تپّه‏هاى متعددى که دارد به کشور “ده هزار تپه” شهرت یافته است.

 این کشور به دریاى آزاد راه ندارد و تنها دریاچه بسته “کیوو” در شمال غربى بر فراز بلندیهاى آن قرار گرفته به گونه‏اى که از سطح دریاى آزاد 1474 متر بلندتر است و بلندترین دریاچه آفریقا به شمار مى‏رود.3 این دریاچه، منطقه مشترک بین زئیر و روانداست.4 علاوه بر آن دریاچه “لوکا” در مشرق، “باشاشا” در جنوب شرقى و “داماها” در شمال غربى این کشور قرار دارد، در مرز مشترک بین رواندا و بوروندى دریاچه “کتامن” دیده مى‏شود.

 رودهاى کاگرا، نیابارونگو و آکانیارو از منابع آبى این کشورند که به دلیل کوهستانى بودن و مسیر پرپیچ و خم و بستر بسیار ناهموار، قابل کشتیرانى نیستند ولى در تأمین انرژى هیدروالکتریک (برق آبى) سهم بسزایى دارند.

 این کشور به خاطر نزدیکى به خط استوا5 از آب و هواى گرم برخوردار است و با وجود دورى از دریاى آزاد و کمى رطوبت، به دلیل همین پدیده مناطق جنوبى رواندا پوشیده از جنگل است. کوهها، دشتها، تپه‏ها و جنگلها با پوشش گیاهى خودرو، در دامنه ارتفاعات مناظر طبیعى زیبایى را براى این کشور پدید آورده است به گونه‏اى که آن را “سوئیس آفریقا” نامیده‏اند.

 رواندا اولین کشور آفریقا بعد از خط استوا در این منطقه است. مرکز حکومت آن، شهر کیگالى است که در مرکز کشور واقع شده و حدود 150000 نفر سکنه دارد. مهمترین شهر آن پس از پایتخت، “بوتاره” است که سکنه آن به پنجاه هزار نفر بالغ مى‏گردند.

 قانون اساسى آن در سال 1978م تدوین شده و بر اساس آخرین تقسیمات کشورى از ده بخش تشکیل شده که زیر نظر بخشدار انتصابى دولت مرکزى اداره مى‏شود. فعالیت احزاب در آن محدود است و تنها حزب قانونى آن “جنبش انقلابى ملى براى توسعه” مى‏باشد.

 

  مشخصات انسانى

 بر اساس آمارهاى جدید، جمعیت این کشور هفت میلیون نفر است و با توجه به وسعت کم آن، پرجمعیت‏ترین کشور آفریقایى از نظر تراکم نسبى محسوب مى‏شود. 10% مردم در شهرها و 90% در روستاها و مناطق قبیله‏اى سکونت دارند. یکى از مشکلات این کشور، پراکندگى روستاهاى متعدد در بین تپه‏هاى آن است که این پدیده، ارتباطات و حمل و نقل را با مشکل مواجه مى‏کند. از سویى تراکم جمعیت زیاد در مناطق محدود و بعضاً با امکاناتى بسیار ناچیز در آینده دشوارى عمده‏اى را براى این سرزمین ایجاد مى‏کند و شاید تنها راه حل این مشکل، انتقال اصلى آن به کشور پر وسعت و کم جمعیت زئیر (همسایه غربى آن) باشد.

 معضل دیگرى که در سیماى جمعیتى این کشور دیده مى‏شود جوانى جمعیت آن است به گونه‏اى که نیمى از سکنه‏اش را افراد کمتر از چهارده سال تشکیل مى‏دهند، افرادى که مصرف کننده و سربار طبقه مولدند. جنگهاى قبیله‏اى و نزاعهاى قومى عمر متوسط مردان رواندا را به حدود 39 سال رسانده است در حالى که میانگین عمر متوسط زنان حدود 44 سال برآورد شده است.

 متوسط رشد سالانه جمعیت 3/3% است.

 مردم آن از نژاد سیاه پوست دو رگه‏اند که بیشتر به شیوه کهن زندگى مى‏کنند. 89% از تیره “هوتو” بوده که در حدود پنج قرن قبل از حوزه رودخانه کنگو به این سرزمین مهاجرت نموده و در چراگاههاى مرتفع بسیار خرّمى، به سرکردگى رؤساى نیرومند خود اقامت گزیده و رفته رفته اقتدارى به دست6 آورده‏اند. “توتسى‏ها”(خژس‏س‏ت) 10% مردم رواندا را تشکیل مى‏دهند، اینان از اتیوپى به روانداى کنونى آمده و در آن جا سکونت گزیدند. با آمدن این قوم به رواندا درگیریهایى بین هوتوها و توتسى‏ها به وقوع پیوست و با وجود آن که از لحاظ نفرات، کمتر از هوتوها بودند بر آنان تفوّق پیدا کردند. فرمانروایان توتسى که خود را “موامى” مى‏نامیدند بر مردم محلّى هوتو تسلّط داشتند. رقابت هوتوها و توتسى‏ها در طول تاریخ درگیریهاى بسیار خونینى را بین این دو قبیله ایجاد کرده و تقسیمات مرزى استعمارگران به این نزاعها شدت بخشیده است.

 توتسى‏ها غالباً دامدارند در حالى که هوتوها به فعالیتهاى کشاورزى و امور معدنى و خدماتى مبادرت مى‏ورزند. علاوه بر نژاد سیاه، اقلیّت ناچیز اروپایى در رواندا دیده مى‏شود. اولین اروپاییان در سال 1894م توسّط یک کاشف آلمانى بدین سرزمین پاى نهادند.

 زبان مردم آن جا “کینارواندا” و فرانسوى است، زبان سواحیلى نیز در این کشور رواج دارد. اکثر سکنه، مسیحى بوده و از مذاهب کاتولیک و پروتستان پیروى مى‏کنند. 12% مذهب ابتدایى “انیمیست” دارند و حدود 10% در این کشور مسلمانند.

 

  سیرى در مسائل تاریخى

 رواندا همراه با کشور همسایه‏اش “بوروندى” توسط اقوام سیاه پوست مسکونى شد. این بخش از آفریقا جزو قلمرو آفریقاى شرقى بود که یک آلمانى آن را کشف نمود. لازم به توضیح است که در کرانه شرقى آفریقا آلمانیها سرزمین وسیعى را در منطقه تانکانیکا، رواندا و بوروندى به تصرف درآوردند که مرزهاى این مستعمره به موجب قرار دادهاى 1886 و 1890م انگلیس و آلمان مشخص گردید و آفریقاى شرقى آلمان نامیده شد. در این مستعمرات، کار اجبارى بود و زمینهاى کشاورزان را مصادره و مالیاتهاى سنگینى بر مردم تحمیل کردند.7 رواندا بین سالهاى 1899 تا 1917م جزو آفریقاى شرقى آلمان بود.

 بعد از آن که در کنفرانس معروف برلین، که به ابتکار “اتوبیسمارک”، صدر اعظم آلمان در قرن نوزدهم تشکیل شد، سرزمین وسیع کنگو به بلژیک واگذار گردید، همراه با آن سرزمین “رواندا - بوروندى” نیز نصیب بلژیک شد. پس از پایان جنگ اول جهانى، در سال 1918 جامعه ملل، قیمومت رواندا را به بلژیک سپرد و سازمان ملل طى سالهاى 1960 تا 1962 نیز بلژیک را به عنوان قیّم این کشور مى‏شناخت و رواندا همراه با زئیر (کنگو) اداره مى‏شد.8

 در سال 1957م “هوتوها”، که تحت سلطه توتسى‏ها قرار داشتند، اولین عکس العمل سیاسى خود را بروز دادند. آنان در آغاز با انتشار بیانیه‏اى از قبیله حاکم (توتسى) خواستند تا دست از قدرت طلبى برداشته و دو قوم با هم متحد شوند و به رابطه حاکم و محکوم خاتمه دهند. این در حالى بود که هوتوها به بلژیک وابستگى داشتند و سازمان ملل توتسیها را به عنوان مقامات بومى مى‏شناخت و از این جهت مایل بود که قدرت به این قبیله تفویض گردد. آتش نزاع هر لحظه در حال شعله‏ور شدن بود و دو قومى که حتى با هم تضاد زیستى داشتند به سوى یک جدال شدید پیش مى‏رفتند. قامت بلند، چهره ظریف و بینى باریک توتسیها با هیأت خپله و چهره گرد هوتو، یک اختلاف آشکارى حتى در ظاهر نشان مى‏داد. در جو متشنج روزافزون رواندا یک حزب هوادار توتسى (جنبش ملى روانداییها) در 15 اوت 1959 و حزب دیگر هوادار هوتو (جنبش رهایى بخش هوتو) در 19 اکتبر 1959 بنیاد نهاده شد.

 از نخستین روزهاى نوامبر 1959 درگیرى بین طرفداران این دو حزب سربرداشت و شورش نابهنگام، سازمان نیافته و سرشار از خشونت هوتوها به سرعت نواحى غرب و شمال کشور را در بر گرفت.

 در بحبوحه این نبرد داخلى، بلژیک به “رواندا - بروندى” خود مختارى داخلى داد و انتخابات انجمنها را براى ژوئن و ژوئیه 1960 پیش بینى کرد. این تصمیم گیرى به آتش افروزى قبیله‏اى شدت افزونترى داد، چرا که در ژوئن 1960م به هنگام مبارزه انتخاباتىِ انجمنهاى شهر، توتسیها و هوتوها به تحریک و حادثه آفرینى و برادر کشى دست گشودند. در این حال (17 اکتبر 1960م) بلژیک تشکیل یک دولت موقت را در رواندا اعلام کرد و رهبر حزب جنبش رهایى بخش هوتو را به رهبرى فرا خواند اما سازمان ملل مخالف این تصمیم بود و در مه 1961 هیأتى را به سرپرستى دکتر مجید رهنما (نماینده ایران در سازمان ملل متّحد) مأمور انجام رفراندوم در این سرزمین کرد. و روز 25 سپتامبر را براى این کار مشخص نمود. در این زمان درگیرى شدت یافته، خانه‏ها به آتش کشیده شد و کشتار مردم، بازداشتها، زندان و تار و مار کردن خانواده‏ها آغاز گشت. در میان سیل خون و خشونتهاى مرگ زا اکثریت مردم به جمهورى رأى موافق دادند. روز 28 ژوئن 1962م مجمع عمومى سازمان ملل متحد استقلال رواندا را به رسمیت شناخت و در هیجدهم سپتامبر 1962 این کشور به عضویت سازمان ملل درآمد.

 سرانجام پس از کشته شدن حدود صد هزار نفر و برکنارى پادشاه موامى (توتسى) رواندا به جمع کشورهاى مستقل پیوست و هوتوها قدرت را به دست گرفتند.9

 از سال 1962 تا پنجم جولاى 1973م “گریگورى کاى یاباندا” رئیس جمهور قانونى کشور رواندا بود. در این سال ژنرال “هایباریمانا” رئیس جمهور وقت را در کودتایى بدون خونریزى سرنگون کرد و خود با همکاران نظامى‏اش زمام امور را به دست گرفت. و چون رئیس جمهور قبلى با کشورهاى تانزانیا و اوگاندا قطع ارتباط کرده و این روند، توسعه کشور را دچار مخاطرات عظیم نموده بود،10 ژنرال مزبور به جدایى رواندا پایان داد و ارتباط کشور را با تانزانیا و اوگاندا سر و سامان داد. در سال 1974م روابط خود را با زئیر نزدیک کرد و به سازش برادرانه دست زد و بعد از سال 1975 بین توتسى‏ها و هوتوها آشتى برقرار نمود. وى در دسامبر 1978م با برگزارى انتخابات براى مدت پنج سال دیگر به ریاست جمهورى انتخاب گردید و در این تاریخ قانون اساسى جدیدى براى انتخاب اعضاى پارلمان و نحوه تشکیل مجلس تدوین گردید.

 

 اسلام در رواندا

 در دوران اشغال زئیر و سرزمین “رواندى - بروندى” توسط استعمار بلژیک، در این نواحى، بروندى مرکز نشر اسلام به حساب مى‏آمد. اسلام از سال 1870م توسط کارگرانى که براى افسران آلمانى در تانزانیا کار مى‏کردند وارد رواندا شد. گرچه تعداد آنان کم بود ولى گفتار و کردار و شیوه برنامه‏هاى مذهبى آنان سبب شد که مردم رواندا به اسلام علاقه‏مند شوند.

 کم کم بدون آن که مبلغى ورزیده و تشکیلات دینى با حمایتهاى مالى از طرف دولتهاى اسلامى در این سرزمینها به فعالیت بپردازد، اسلام در بسیارى از مناطق رواندا - بروندى انتشار یافت. آرى تنها چند کارگر با آموزش نماز و روزه و برخى احکام دینى مردم این منطقه آفریقایى را با اسلام آشنا نمودند.

 چون در زمان اشغال رواندا و بروندى توسط بلژیکیها، گروهى از مسلمانان در ارتش آلمان کار مى‏کردند، این استعمارگر نسبت به آنان نظر سوء پیدا کرد و دستور داد که مسلمانان این سرزمین‏ها حق ندارند از اردوگاههاى سواحلى دهکده‏ها و روستاهاى خودشان خارج شوند، سپس مدارس کوچکى را که فرزندان مسلمانان در آنها درس مى‏خواندند تعطیل نمودند و به جاى آنها مدارس میسیونهاى مذهبى کاتولیک را دایر کردند و شرط پذیرفتن شاگرد در این مدارس، آن بود که غسل تعمید داده شوند!

 این وضع تأسف بار ادامه داشت تا آن که در سال 1943م مسلمان مبارز و شجاعى به نام “عمرانى بوسا” در راه دفاع از حقوق مسلمانان رواندا - بروندى به دفاع برخاست. این انسان پرتلاش که تحصیلات دینى خود را در کشور اسلامى تانزانیا به پایان رسانیده بود توانست در جهت تقویت مسلمین این سامان به موفقیتهاى خوبى دست یابد. با تلاش وى در سال 1953م یک مدرسه رسمى به نام “مدرسه کودکان مسلمانان” تأسیس گردید.11 همچنین در سال 1958م براى بررسى مشکلات کودکان مسلمان، مجمعى را تشکیل داد. تعداد مسلمانان رواندا در سال 7 ،1982% از 5500000 نفر سکنه آن بود که برابر 380000 نفر مى‏باشد، این رقم در سال 1988م به 585000 نفر یعنى 9% از کل سکنه 6500000 نفرى بالغ گردید.

 30% از مسلمانان در کیگالى (مرکز کشور) که نیمى از جمعیت آن را تشکیل مى‏دهند سکنى گرفته‏اند. قریب پنجاه مسجد در کشور وجود دارد که پنج باب آن در پایتخت است. همه مسلمانان در “اتحادیه مسلمانان رواندا” (تأسیس شده در سال 1964( گرد آمده‏اند و دولت آن را به عنوان نماینده مسلمانان به رسمیت شناخته است.12

 

  امکانات اقتصادى و تولیدى

 رواندا کشورى است با چهره‏اى فقیر و کم درآمد و اساس اقتصاد آن بر کشاورزى، دامدارى و منابع معدنى استوار است. 60% درآمد سرانه آن از راه کشاورزى به دست مى‏آید و مهمترین محصولات کشاورزى آن عبارتند از: سیب زمینى شیرین، قهوه، موز، چاى، پنبه، ذرّت، ادویه، نارگیل، کائوچو و خرما که باید فرآورده‏هاى جنگلى، بویژه چوب، را بدان افزود. از میان این محصولات غالباً چاى، خرما، نارگیل و چوب جنبه صادراتى دارند. به دلیل وجود مراتع فراوان، دامپرورى و بویژه پرورش گوسفند و گاو، در این کشور رونق بسزایى دارد.

 طلا، الماس، نقره، تنگستن، پیریت، قلع، فسفات، بریلیوم، سنگ آهن و گاز مهمترین منابع معدنى روانداست که در میان اینها از نظر تولید قلع در جهان رتبه دهم را دارد. صنایع مهم آن استخراجى و صنایع چوب مى‏باشد. واحد پول آن “فرانک رواندایى” است. طرف داد و ستد این کشور کنیا، آلمان، بلژیک و آمریکاست. تولید نیروى الکتریسته آن در سال به 140 میلیون کیلو وات ساعت مى‏رسد.13

 رواندا داراى یک انرژى قابل ملاحظه از قدرت الکتریسته آبى است.

 

  درگیرى خونین قبیله‏اى در رواندا

 ساختار کشور رواندا قبیله‏اى است، آن هم قبایلى که از قرنها قبل در به دست آوردن قدرت با یکدیگر در نزاع بوده و در جدالهاى خونین آنان هزاران نفر به قتل رسیده‏اند، اولین درگیرى قومى در این کشور که طى سالهاى 1956 تا 1965 به وقوع پیوست 105000 نفر کشته داشت و در نبرد خونین هوتوها و توتسى‏ها در سال 1972م 15000 نفر جان خود را از دست دادند، اما هیچ کدام از این جنگها فجیع‏تر و خونین‏تر از درگیرى ماههاى اخیر نیست. دخالت کشورهاى غربى در امور سیاسى این کشور و جانبدارى از طرفین درگیر، این فاجعه را شدت بخشیده است؛ به عنوان نمونه فرانسه از سال 1990 تا 1993م براى تقویت دولت “هوتو” صدها نفر نیرو به این سرزمین اعزام کرد تا با شورشیان “توتسى” بجنگند.

 از تاریخ 17 فروردین1373 (6 آوریل 1994م) که هواپیماى حامل “هابیار یمانا” (رئیس جمهور قبلى رواندا) و “آنتار یامیرا” (رئیس جمهور اسبق بروندى) سقوط کرد و هر دو کشته شدند رواندا روند ناآرامى را در پیش گرفت و در درگیریهاى خونین قبیله‏اى حداقل 500000 نفر کشته شده‏اند و حدود یک میلیون نفر بى‏خانمان گردیده‏اند. در این جدال سنگین، شورشیان قبیله توتسى با نظامیان و قواى ارتشى (از قبیله هوتو) در حال جنگند.

 دخالت فرانسه در امور داخلى این کشور، جنگ قبایل رواندا را شعله‏ور تر نموده و بیم آن مى‏رود این آشوبها از مرزها گذشته و به کشورهاى زئیر و بروندى سرایت کند. با ورود قواى فرانسوى به این کشور نیروهاى جبهه میهنى در “بوتاره” با آنان درگیر شدند و در اندک مدّتى توتسى‏ها توانستند شهر کیگالى را به تصرف درآورند، این نیروها مناطق دیگرى را نیز به تصرّف خود درآوردند، و شدّت پیروزیهاى آنان به حدّى بود که فرانسه بدان اعتراف نمود.

 اما از عوارض دخالت نظامى فرانسه در امور این کشور آن هم با مجوّز قطعنامه 929 شوراى امنیّت و در قالب به اصطلاح مقاصد بشردوستانه، بزرگترین فاجعه انسانى در این نقطه از آفریقا در حال شکل‏گیرى است. جنگ با بى‏رحمى ادامه یافته و در مرکز حکومت دهها هزار کشته برجاى گذاشته است، تنها رودخانه‏اى که با عبور از خاک تانزانیا به دریاچه ویکتوریا مى‏ریزد هزاران جسد را به دریاچه زیبا و پاک “ویکتوریا” که یکى از سرچشمه‏هاى رودخانه نیل است سرازیر نمود، در “کامپالا” - مرکز حکومت اوگاندا - اعلام شد که این اجساد بالغ بر چهل هزار نفر بودند!

 از مسائل بسیار تأسّف‏بارى که هر وجدانى را به تأثر وامى‏دارد مجروح و کشته و آواره شدن کودکان و نوجوانان این مرز و بوم است. وقتى که مى‏خواستند به دخترک کوچک پنج ساله‏اى که به شدت مجروح شده بود، آب میوه بدهند، با صداى ضعیفى زمزمه کرد: “این سفیدها مى‏خواهند ما را قطعه قطعه کنند”! او از وحشت مى‏لرزید و قادر به اداى کلمات نبود و مى‏گفت پدر و مادرم رو به روى چشم من کشته شدند و اضافه کرد که در مدرسه همه دانش‏آموزان را کشته‏اند. تعداد زیادى از بچه‏ها را در چاه انداخته و بر سر آنان سنگ فرو ریخته‏اند، در یکى از شهرها، شهردار منطقه، مردم زیادى از قبایل توتسى را در کلیسایى جمع کرد و به بهانه این که مى‏خواهد با آنان گفتگو کند دستور داد با نارنجک این جمع را نابود کنند و آنان را که زنده ماندند با چماقهاى میخ‏دار مى‏زدند.

 موج عظیم یک میلیون نفر آواره که به سوى زئیر و تانزانیا روانه شده‏اند و اکثراً در شهر “گوما”ى زئیر اسکان یافته‏اند، هر روز صدها انسان بى‏جان را برجا مى‏گذارد که به خاطر گرسنگى و بیمارى و شدّت جراحات جان باخته‏اند. شیوع وبا کشتار بى‏رحمانه‏اى را آغاز کرده است و کار گروههاى بقیه در صفحه 40

 

 بقیه از رواندا کشور قبایل

 متخاصم هوتو و توتسى را تکمیل مى‏کند.

 تأمّل در کشته شدن هزاران نفر انسان نمایانگر عمق فاجعه‏اى است که قبل از هر چیز از سقوط ارزشهاى انسانى در جامعه ملل حکایت مى‏کند و جامعه جهانى وقیحانه چشم خود را به فجایعى دوخته که مى‏توانست از بروز آن جلوگیرى کند، امّا در این جا کشورهاى اروپایى منافعى نمى‏بینند که اقدامى سریع انجام دهند، اقدامات بموقع مجامع بین‏المللى در سومالى، به اقتضاى منابع مادّى و استراتژیک صورت گرفت ولى رواندا فاقد این منابع است. “ایلین شولینو” در نیویورک تایمز (آوریل 1994م) طى مقاله‏اى نوشت: “رابرت دول” رهبر جمهوریخواهان سناى آمریکا گفته است:

 “من فکر نمى‏کنم که ما در آن جا هیچ منافع ملّى داشته باشیم، امیدواریم که در آن جا درگیر نشویم.” از این جهت است که در حالى که نبرد داخلى رواندا حداقل نیم میلیون نفر را به کام مرگ کشیده در کریدورهاى سازمان ملل چانه‏زنى براى اعزام نیروهاى امدادگر به آن جا ادامه دارد و وقتى هم فرانسه را در قالب اهداف بشر دوستانه به این کشور روانه مى‏کنند بیش از پیش آتش جنگ برافروخته مى‏شود و نظامیان فرانسوى در قالب خاموش کردن شعله جنگ هزاران نفر را به کام مرگ فرستاده‏اند. و اصولاً چه معلوم که این بحران، سرنخهایى در آن سوى قاره نداشته باشد. گرچه اکنون دوران استعمار به پایان رسیده هنوز اغلب دولتهاى آفریقایى پسرخوانده یک کشور غربى‏اند. این پسرخوانده‏ها با اشاره‏اى از آن سوى دریاى مدیترانه به جان هم مى‏افتند و یا مردمان خود را قتل عام مى‏کنند تا جایى که فرانسه طرفدار جدّى حقوق بشر و مرکز رشد تفکّرات نوع دوستانه همه درهاى آشتى را به روى دو قبیله هوتو و توتسى بسته و هر کدام را مجبور به انتخاب یکى از دو راه مى‏کند: نابود شدن و یا نابود کردن. در واقع فرانسه در رواندا ثابت نمود که مى‏تواند هر وقت فرصت کند “تجربه الجزایر” را تکرار کند. با کنترل کامل نیروهاى جبهه میهنى بر رواندا این ماجراى غم‏انگیز و تأسّف‏بار ظاهراً پایان یافته است ولى ضایعات این فاجعه آن هم در کشور فقیرى چون رواندا نه تنها پایان نمى‏پذیرد بلکه آغاز دشواریها و ناگواریهاست.

 

پى‏نوشتها:

 1) حسین الهى، تاریخ آفریقا، ص84 و 141.

 2) حبیب الله شاملویى، جغرافیاى کامل جهان، ص339.

 3) عبدالحسین سعیدیان، کشورهاى جهان، ص424.

 4) وسعت دریاچه کیوو به 2540 کیلومتر مربع بالغ مى‏گردد.

 5) رواندا بین 1 درجه و 2/5 درجه عرض جنوبى و 29 درجه و 30/5 درجه طول شرقى قرار دارد.

 6) بزیل دیویدسن، تاریخ آفریقا، ص281 و 286.

 7) ع. دخانیاتى، تاریخ آفریقا، ص190.

 8) گیتا شناسى کشورها، ص141.

 9) ماریان کورتون، تاریخ معاصر آفریقا (از جنگ دوم جهانى تا امروز) ترجمه ابراهیم صدقیانى، ص250 و 251.

 10) زیرا تجارت کشور از طریق بنادر مومباسا و دارالسلام انجام مى‏گرفت، و براى صادرات و واردات راه دیگرى مقدور نبود.

 11) نبرد اسلام در آفریقا، ج2، ص112 و 113.

 12) على کتانى، اقلیتهاى مسلمان در جهان امروز، ترجمه محمد حسین آریا، ص223.

 13) گیتا شناسى کشورها، ص142.

تعداد مشاهده مقاله: 329