بررسى دیدگاه مشرکان

تفسیر سوره رعد

بررسى  دیدگاه مشرکان 9

ن و القلم و ما یسطرون

آیة اللَّه جوادى آملى

 “أفمن هو قائمٌ على کلّ نفسٍ بما کسبت و جعلوا للَّه شرکاء، قل سمّوهم أم تنبّئونه بما لا یعلم فی‏الأرض أم بظاهرٍ من القول، بل زیّن للذین کفروا مکرهم و صدّوا عن السّبیل و من یضلل اللّه فما له من‌هادٍ”.

 (سوره رعد، آیه 33)

 آیا خدایى که بر تمام نفوس عالم و اعمالشان، مسلّط است را (فراموش کرده‏اند) و براى خدا شریکانى قرار داده‏اند؟ بگو که نام خدایان خود را بگویید یا این که شما مى‏خواهید خدا را به چیزى که در زمین از آن آگاه نیست، باخبر سازید؟ یا آن که به ظاهر سخنى مى‏گویید، بلکه کافران را مکر و کیدشان، برایشان جلوه‏اى دارد و از راه خدا مردم را باز مى‏دارند و همانا کسى را که خدا گمراهش کرده، دیگر هیچ کس نمى‏تواند هدایتش کند.

 × × ×

 خداوند متعال بعد از این که “توحید ربوبى” را از طریق “آیات آفاقى” اثبات فرمود، در این جا از راه “آیات انفسى” به اثبات این مطلب، مى‏پردازد. و این روش را به پیامبر ارائه مى‏دهد تا در برابر مشرکان و بت پرستان، حجّت اقامه کند. دلایلى که در اوایل سوره رعد، ذکر شد، از طریق “آیات آفاقى” بود ولى این جا سخن از “آیات انفسى” است؛ یعنى هر کس خود را بررسى کند مى‏یابد که تحت قیمومیّت یک مبدأ فائق است. این که در آیه فرمود: خدا بر هر نفسى، قائم است، منافات ندارد با این که در جاى دیگر فرمود: “ان کلّ نفس لمّا علیها حافظ.”1 هر کسى حافظى دارد. یا فرمود: “جاءت کل نفس معها سائق و شهید”2 در قیامت که مى‏آید یک سائقى است که او را از پشت مى‏راند و یک شهیدى است که علیه او شهادت مى‏دهد.

 اگر در آن آیه فرمود: “ان کلّ نفس لمّا علیها حافظ” یا در آیه دیگر فرمود: “جاءت کل نفسٍ معها سائق و شهید” این نه به آن معناست که آنها قیّم بالاستقلال هستند، بلکه آنها جزء مدبّرات امرند؛ یعنى خداى سبحان، قیّم بالاستقلال است و آنها مأموران و مدبّرات امر اویند، لذا فرمود: “افمن هو قائم على کل نفسٍ” (یعنى بالاستقلال و بالاصالة).

 این که فرمود: “قائم على کل نفس بما کسبت” برابر با آیه 42 همین سوره رعد است که مى‏فرماید: “یعلم ما تکسب کلّ نفس” خداى سبحان از فرآورده‏هاى هر انسانى باخبر است، مى‏داند که انسان چه کرده است. لذا قیامش عالمانه و قائم به قسط است؛ یعنى هم مى‏داند که افراد چه کرده و چه مى‏کنند و هم در تدبیر امور آنان قائم به قسط است؛ به عبارت دیگر، هم عالم است که چیزى از علم او فوت نمى‏شود و هم در تدبیر امور افراد قائم به قسط است که: “و ما یظلم ربّک احدا”.3

 آن گاه فرمود: با این که آیات آفاقى و انفسى دلالت بر توحید ربوبى مى‏کنند معذلک مشرکین براى خدا شرکایى قرار دادند: “و جعلوا للّه شرکاء”. خداى سبحان با مشرکین از راههاى گوناگون استدلال مى‏کند، چون همه آنها در یک سطح نیستند؛ دسته‏اى از آنها ضِعاف و أَوْساطْ هستند، که خداوند متعال در سطح خود آنان برایشان دلیل مى‏آورد، گروه دیگر محققین مشرکند که دلیل اقامه مى‏کنند و مى‏گویند: ممکن نیست ما خدا را عبادت کنیم، زیرا دسترسى به حقیقتِ نامحدود نداریم و حتماً باید وسایطى در کار باشد. اینان بت‏پرستى را با یک قیاس استثنایى جبرآمیز توجیه مى‏کنند و مى‏گویند: “لو شاء اللّه ما عبدنا من دونه من شى‏ء”4 که خداوند کریم با اینان نیز از راه دیگرى استدلال مى‏کند. اما در این جا خداوند متعال، میان آن روشها را جمع کرده است. فرمود: شما از این مشرکین بخواهید که “آلهه” خود را معرفى کنند. اگر اُلوهیّتى دارند یا باید برهان عقلى، الوهیّت آنها را تثبیت کند یا دلیل نقلى. قرآن کریم در بیشتر موارد، در احتجاج با مشرکین این دو اصل را به عنوان یک منفصله مانعة الخلوّ مطرح مى‏کند، بدین صورت که مى‏فرماید: یا دلیل عقلى اقامه کنید یا وحى سماوى؛ یعنى، این مطلب باید در یک کتاب آسمانى نوشته شده باشد یا برهان عقلى براى آن اقامه گردد. در این کریمه فرمود: “قل سمّوهم” زمخشرى در “کشاف” مى‏گوید: اگر کسى در همین یک آیه قرآن تأمل کند مى‏فهمد که این کتاب، معجزه است، زیرا خداى سبحان در یک عبارت کوتاه و منسجم، همه شبهات مشرکان را کنار هم ذکر کرده و رد نموده است. بدین گونه که فرموده است: اگر بتها و ستارگان و آنچه را که مى‏پرستید آلهه و اربابند، آنها را تعریف کنید، تا معلوم شود آیا صلاحیّت الوهیت دارند یا نه؟ معبود کسى است که از او کارى ساخته باشد؛ یعنى نافع و حافظ باشد، احتمال خطر را دفع کند، شما این اربابان و خدایان خود را توصیف و تسمیه کنید تا ببینیم صفت و سِمَت آنها چیست؟

 اگر در این تسمیه، براى این بتها صفاتى ثابت مى‏شد که در اثر داشتن آن صفات، شایسته ربوبیت بودند، این دلیل عقلى خواهد بود بر این که اینها رَبّ و معبودند، و در صورت عدم این صفات، باید تعبّداً بگویید اینها ربّ هستند؛ بدین معنا که چون در وحى سَماوى دستور داده شده که این بتها را عبادت کنید، عبادت مى‏کنیم. حال آن که در هیچ وحى آسمانى نیامده که بتها را عبادت کنید، زیرا خداى سبحان علم به ربوبیّت اینها ندارد؛ پس رَبّ نیستند چون اگر چیزى درجهان موجود باشد معلومِ حق است، ممکن نیست چیزى در جهان موجودباشد وخداوندبه اوعلم‏نداشته باشد. زیرا اگرموجود هست مخلوق‏است.

 هم برهان عقلى مى‏گوید هر ممکنى محتاج به خالق است و هم مورد قبول بت‏پرستان است چون هرگاه از آنان بپرسى چه کسى زمین و آسمان را خلق کرده است مى‏گویند: خدا: “و لئن سألتهم من خلق السموات و الارض لیقولنّ اللّه”.5 هم برهان اقامه مى‏شود، هم جدال احسن، البته نه جدلى که انسان، حقى را باطل یا باطلى را حق کند. اگر با مقدمه صحیحى که مورد قبول خصم است قیاس تشکیل شود، جدال نام دارد. و از این نمونه (جدال احسن) درقرآن، کم نیست. خداى سبحان هم دستور جدال احسن داده است: “ادع الى سبیل‏ربّک‏بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالّتى هى احسن”.6

 پس فرمود اگر چیزى در جهان موجود باشد یقیناً خدا به او عالِم است، زیرا هم برهان اقامه شده هم شما آن را قبول دارید، و اگر خدا آفرید پس به او عالم است چون: “الا یعلم من خلق و هو اللطیف الخبیر”7 زیرا خدا که خالق اینهاست عالم اینها هم باید باشد. اگر این آلهه، استحقاق الوهیّت داشته باشند خدا باید بداند، چون خدا نمى‏داند پس استحقاق الوهیّت ندارند یعنى اِله نیستند. از آن معنى به این لفظ تعبیر فرمود که: “أم تنبّئونه بما لایعلم فى الأرض” خداوند متعال در روى زمین، اله و ربّى نمى‏شناسد و به او علم ندارد؛ یعنى نیست، اگر مى‏بود معلوم حق بود. پس چون نیست، معدوم محض است و معدوم محض، به علم تعلّق نمى‏گیرد: “ام تنبئونه بما لا یعلم فى الارض” بگویید چیزى هست که ما مى‏دانیم و خدا نمى‏داند این که باطل است چون اگر باشد خدا مى‏داند. یا نه، خودتان هم مى‏دانید که دروغ مى‏گویید. نه دلیل عقلى دارید نه دلیل نقلى “ام بظاهرٍ من القول” فقط حرف مى‏زنید بدون معنى.

 این جدال احسن با این شاخصه‏هاى مهم در آیات دیگرى از قرآن، فراوان به چشم مى‏خورد: براى ربوبیت بتها و دیگر خدایان ساختگى، برهان عقلى و یا نقلى اقامه کنید و اگر این براهین را نداشتید، سخن شما فقط لفظى ظاهرى و بى‏محتواست. این ادلّه عقلى و نقلى که خداوند از آنان خواسته است، هم درباره آن چوبها و سنگهایى که به عنوان ارباب اتخاذ شده جارى است و هم در مورد ملائکه‏اى که به عنوان آلهه اتخاذ کرده‏اند. در سوره زخرف آمده است: “و جعلوا الملائکة الذین هم عباد الرحمن اناثاً اَشَهِدوا خلقهم ستکتب شهادتم و یسئلون و قالوا لو شاء الرحمن ما عبدناهم” یعنى اگر خدا مى‏خواست که ما موحّد باشیم هرگز بت‏پرست نمى‏شدیم، چون بت‏پرستیم معلوم مى‏شود که خدا نخواست که موحّد باشیم، جواب مى‏فرماید: “ما لهم بذلک من علم” این سخنشان عالمانه و محققانه نیست و فقط بر اساس گمان، است: “ان هم الاّ یخرصون” پس آنان در این دعواى ربوبیّت اصنام دلیل عقلى ندارد: “ام آتیناهم کتاباً من قبله فهم به مستمسکون” آیا ما به اینها کتاب آسمانى دادیم و در آن کتاب آسمانى بت پرستى را تجویز کردیم تا بدان تمسک جویند؟ اگر انسان بخواهد سخنى را بپذیرد یا باید ریشه عقلى داشته باشد یا وحى معتبر، و اینان نه برهان عقلى دارند و نه نقلى، تا حرفشان پذیرفتنى باشد.

 در همین سوره زخرف آیه 45 آمده است: “وَسْئَل من ارسلنا من قبلک من رسلنا اجعلنا من دون الرحمن آلهةً یعبدون” تو از انبیاى قبل بپرس که آیا خداى سبحان در کتب آسمانى گذشته، آلهه و بتهایى را به رسمیّت شناخت که مردم آنها را عبادت کنند، تو از انبیاى پیشین بپرس؛ یعنى به کتابهاى پیامبران قبل، مراجعه کن، علماى اینها به کتب آسمانیشان مراجعه کنند ببینند در کتب آسمانیشان آمده است که ما آلهه قرار دادیم. دلیل عقلى هم که نداشتند، زیرا این بتها ضار و نافع و یا خالق و حافظ نیستند، دلیل نقلى هم که نیست. و اگر بر اثبات این دعوا، نه دلیل عقلى است و نه نقلى، پس سخنى بى‏محتواست.

 در سوره فاطر آیه 40 این چنین آمده است: “قل أرایتم شرکاءکم الذین تدعون من دون اللّه اروْنى” در روزگار ما هم بسیارى از مردم جهان در چین، ژاپن، هند و برخى کشورهاى دیگر، گرفتار همین افکار غلط هستند، در آنجا هنوز سخن از بت‏پرستى است. آنان هرچند از نظر صنایع و علوم تجربى - که به حسّ نزدیک است - پیشرفت کرده‏اند اما از نظر ایمان به غیب - که به عقل نزدیک است - عقب افتاده‏اند. در این آیه مى‏خوانیم که: “قل ارأیتم شرکاءکم الذین تدعون من دون الله أرونى ماذا خلقوا من الارض ام لهم شرک فى السموات” این بتها در زمین و یا آسمان، مستقلاً و یا مشترکاً چه کرده‏اند؟ پس دلیل عقلى براى الوهیت این بتها ندارید: “ام آتیناهم کتاباً فهم على بیّنتٍ منه” ما براى اینها وحى و کتاب آسمانى فرستادیم که داراى دلیل روشن باشند. اما ادعایشان نه بر اساس دلیل عقلى است و نه دلیل نقلى، فقط یکدیگر را گول مى‏زنند: “بل ان یعد الظالمون بعضهم بعضاً الاّ غروراً” اینها یکدیگر را مى‏فریبند، زیرا اگر ادعایى نه مبتنى بر برهان عقلى بود و نه وحى الهى، مسلّم فریب و نیرنگ است. این جمله سوم آیه محلّ بحث سوره رعد است که فرمود: “سمّوهم ام تنبّئونه بما لا یعلم فى الارض ام بظاهرٍ من القول”

 این مسأله “لا یعلم فى الارض” را در سوره یونس آیه 18 این چنین بیان مى‏کند: “و یعبدون من دون الله ما لا یضرّهم و لا ینفعهم” اینان موجودى بى‏اثر را عبادت مى‏کنند؛ یعنى عبادتشان بر اساس ربوبیّت معبودشان نیست، معبودشان ربّ نیست کاره‏اى نیست، سود و زیانى ندارد. این دلیل عقلى بر بطلان ربوبیّت آنهاست. اگر بگویند دستورى است که خداى سبحان داده و اینها شفعاء هستند: “و یقولون هؤلاء شفعائناً عنداللّه” اگر این حرف را بزنند! در جواب، خداى سبحان به رسولش مى‏فرماید: “قل اتنبّئون الله بما لا یعلم فى السموات و لا فى الارض” شما چیزى را مى‏گویید که نه در آسمانها وجود دارد و نه در زمین، نه موجودات آسمانى مى‏توانند آلهه و ارباب باشند مثل ستارگان یا فرشتگان، نه موجودات زمینى مانند زمامداران خودسر. (چون چوبها و سنگهایى که مى‏تراشیدند مجسّمه بتها بود نه خودِ آنها، بت‏پرستان نمى‏گفتند این چوب یا این سنگ، ذاتاً محترم است بعداً کم کم حرمت پیدا کردند و الاّ اینها را اول به عنوان مجسّمه معبودشان مى‏تراشیدند.) زیرا اگر این سمت را مى‏داشتند خدا مى‏دانست، پس چون خدا نمى‏داند این سمت را ندارند. و این هم دلیل نقلى است بر بطلان گفتارشان.

 اگر در آیه مورد بحث از سوره رعد فقط سخن از زمین است براى این است که در آن جا محل ابتلا، آلهه ارض بود امّا در آیه سوره یونس سخن از سماوات و ارض است، مخصوص زمین نیست. آن گاه در پایان آیه مى‏فرماید: “سبحانه و تعالى عمّا یشرکون” او منزّه از این شرک است.

 پس روشن شد که شرک نه بر پایه برهان عقلى است و نه برهان نقلى، و اگر ادّعایى نه دلیل عقلى داشت و نه دلیل نقلى، لفظ ظاهرى و سخنى بى‏محتواست: “ظاهرٍ من القول”. این سخن بى‏محتوا را در سوره توبه تصریح فرموده که اینها وقتى برهان عقلى ندارند گفتارشان از دهنشان تجاوز نمى‏کند و به اندیشه‏شان نمى‏رسد. در آیه 30 این سوره آمده است: “و قالت الیهود عزیر ابن اللّه” گروهى از یهود “عزیر” را ابن‏الله دانستند “و قالت النصارى المسیح ابن الله ذلک قولهم بافواههم” یعنى حرفى است که از زبان تجاوز نمى‏کند و به مغز و فکر و دل نمى‏رسد چون معنا را فکر و عقل و قلب مى‏فهمد، کلمات را لفظ مى‏گوید. اگر لفظى معنا داشته باشد، معنا را عقل و قلب مى‏فهمد، کلمات را لفظ ادا مى‏کند اگر الفاظى معنا نداشت فقط زبان است که به عهده مى‏گیرد و لاغیر. فرمود: شرک بت پرستان از زبانشان نمى‏گذرد چون محتوایى ندارد که فکر، او را بفهمد، اگر محتوا مى‏داشت یا باید محتوایش عقلى مى‏بود یا نقلى، هیچ یک از این دو نیست پس فقط سخن لفظى است. این سخن گرچه درباره اهل کتاب است اما فرمود: “ذلک قولهم بافواههم یُضاهِؤنَ قول الذین کفروا من قبل” اینها شبیه کفار و مشرکینى هستند که از پیش مُشابه این کارها را داشتند و این حرفها را مى‏گفتند. پس چه مشرکین، چه اهل کتابى که قائل به تثلیث‏اند سخنشان از لفظ نمى‏گذرد. این، همان تعبیر “ام بظاهرٍ من القول” است که در آیه محلّ بحث سوره رعد بیان شده است که در ادامه‏اش مى‏فرماید: “بل زیّن للّذین کفروا مکرهم” این دسیسه براى اینها زیبا ظهور کرده و خوشایندشان شده است، این دسیسه را پسندیده‏اند و نمى‏دانند که پایان این پسند، هم عذاب شاقّ دنیاست، هم عذاب اشقّ آخرت. چون اینها به دنبال این پسند حتّى بچّه‏هاى خود را در مراسم مهمّشان قربانى مى‏کردند و فداکارى داشته‏اند. در این کریمه دارد که: “و کذلک زیّن لکثیر من المشرکین قتل اولادهم شرکاؤهم”8 به این حدّ هم رسیده‏اند اما سخن آنان بى‏محتواست. کسى که با وَهْم و پندار، به چیزى معتقد مى‏شود همین است، کسى که محبوب دروغى انتخاب کرد، در راه او جان هم نثار مى‏کند. کسى‏که سَراب را دید تمام نیرویش را براى رفتن به سوى او مصرف مى‏کند این شخص‏هم‏همین‏طور،وَهْم‏است‏که‏اوراراه‏انداخته‏است‏پس‏سخنى‏است‏بى‏محتوا.

 سخن بى‏محتوا بودن یک مطلب است و سر سپردگى اینها در مقابل سخن بى‏محتوا، مطلب دیگرى است. “و صدّوا عن السبیل و من یضلل الله فما له من‌هاد” این دسیسه براى اینها زیبا جلوه کرده است. پس این مکتب نیست، این نیرنگ است. مکتب آن است که یا وحى سماوى و یا عقل برهانى آن را تأیید کند. اگر هیچ یک از این دو نبود، ظاهرى بى‏محتواست. پس دسیسه نفس امّاره است که این مطلب را براى اینها زیبا جلوه داد و اینها گرفتار این وهم هستند. آن گاه هم عذاب دنیایى گرفتار اینهاست، هم عذاب اخروى.

 اعاذنا الله من شرور انفسنا

 ادامه دارد

پاورقیها:

  1) طارق (86) آیه4.

 2) ق (50) آیه 21.

 3) کهف (18) آیه 49.

 4) نحل (16) آیه 35.

 5) لقمان (31) آیه 25.

 6) نحل (16) آیه 125.

 7) ملک (67) آیه 14.

 8) انعام (6) آیه 137.