جایگاه پژوهش

جایگاه پژوهش در آموزش و پرورش

 غلامرضا گُلى زواره

 

 ارزش پژوهش

 تحقیق زیربناى اغلب ابتکارات و کلید حل مشکلات انسانى و توسعه همه جانبه است. تحقیق، مطالعه دقیق و منظمى است که پژوهشگر را به هدف مورد نظر خود نزدیک مى‏سازد. فکر انسان محقق به سوى مجهولات و ناشناخته‏ها رهنمون گردیده و در این راستا مى‏کوشد تیرگیهاى جهل را با فجر پژوهش از هم شکافته و خورشید دانش را بر مشتاقان، نوید دهد. قرآن کریم انسانها را به تفکر، تدبر، تعقل و مشاهده در پدیده‏هاى هستى و جهان آفرینش دعوت مى‏نماید و بر تحقیق و کنجکاوى تاکید وافرى دارد. کلام حق و نور وحى با فرمان “اقراء” (بخوان) آغاز مى‏شود. مهمترین معجزه رسول گرامى اسلام(ص) کتاب است و ما پیرو آیینى هستیم که خواندن و نوشتن و دانش‏اندوزى و نیل به کمالات و طى مدارج علمى را ارج مى‏نهد و اهل دانش را مورد توجه و عنایت قرار مى‏دهد. ستارگان درخشان آسمان ولایت وامامت براى دانشوران و اندیشمندان احترام والایى قائل بودند و در احادیث منقول از آنان، پیروان اهل‏بیت به انجام چنین عملى دعوت شده‏اند. ارزش دانش و پژوهش در اسلام به حدى است که دانشمندى که به اصول اسلامى معتقد باشد و مردمان از دانش او بهره‏مند شوند بر هفتاد هزار عابد برترى دارد. در نظرگاه اسلام، انتشار علم در جامعه، زمینه‏اى است براى روشن شدن حقایق، تحقق عدالت و رفع جهالتها و تبعات سوء آن و نیز رسیدن جامعه اسلامى به استقلال واقعى.

 از سویى یکى از عالیترین گرایشهاى فطرى انسان، حقیقت‏جویى است، این انگیزه به رغم موانع و مشکلات، انسان جستجوگر را به سوى درک حقایق، رهنمون مى‏سازد به طورى که کشف حقیقت و نایل گردیدن به قله کمال براى انسان وجد و سرور خاصى دارد. دانشهاى متنوعى که اکنون پدیدار گشته حاصل تکاپوى بى‏وقفه انسانهاى تلاشگرى بوده که چون تشنه‏اى به دنبال چشمه ناب حقایق و حکمتها بود و سرانجام موفق شده‏اند از منبع پرفیض اندیشه بهره‏مند گردند. در تعالیم اسلامى به رشد و پرورش و شکوفایى این میل درونى توجّه خاصّى شده است.

 انقلاب اسلامى که با الهام از تعالیم اسلام و رهبرى حضرت امام خمینى - قدس سره - به پیروزى رسید ارزشهاى معنوى را ارج مى‏نهد و براى دانشوران متعهّد و محققین دلسوز، احترامى زاید الوصف قائل است. نظام آموزش و پرورش؛ بازوى توانمند فکرى و فرهنگى انقلاب اسلامى است و توسعه کشور در گرو تعلیم و تربیت صحیح است. این سازمان وسیع، که هر روز گستره فعالیت آن رو به تزاید است، باید در تعیین خط مشى و برنامه ریزى‏ها از روشهاى منطقى، عاقلانه و عالمانه بهره گیرد. در راستاى تحقق چنین آرمانى باید نظام آموزشى کشور به تحقیق و پژوهش به عنوان زیربناى فعالیتهاى آموزشى ارج نهد و به این نکته توجه داشته باشد که توان فرهنگى این تشکیلات عظیم را پژوهشهاى علمى و فرهنگى افزون مى‏نماید. آنچه آموزش را به نتیجه مى‏رساند و قلمرو آن را توسعه مى‏دهد پژوهش است، اعتلاى دانش در گرو اعتنا به تحقیق است و باید نهادهاى آموزشى و دست اندرکاران تعلیم و تربیت بدین سو روى آورند و معلمان را به این فعالیت علاقه‏مند کنند. مطالعه و تحقیق در محیطى سالم و در جوّى صمیمى براى عرضه افکار ضرورتى اجتناب ناپذیر است و هر چه تعاطى افکار سالمتر و بازار مباحثه و نقّادى و ارزیابى مسائل آموزشى داغتر باشد و تحقیق رونق یابد، کیفیت آموزشى رو به تزاید مى‏رود و ارتقاى فهم و بینش را سبب مى‏شود.

 

  اهمیت تحقیق در نظام آموزش جدید

 نظام جدید آموزشى طرح عظیمى است که پیاده کردن آن بسى عظیمتر مى‏نماید و تنها معلمان دانا و مبتکر و مجهّز به جدیدترین یافته‏هاى علمى مى‏توانند در خصوص اجراى آن اقدام کنند و هر چه توان علمى و کارآیى این قشر امیدبخش افزایش یابد زمینه براى توسعه فرهنگى و رشد ملى بیشتر فراهم مى‏شود. بدیهى است که اجراى این طرح در قالب انجام وظایف روزانه و عمل کردن به چندین بخشنامه ممکن نخواهد شد و به هدف مورد نظر خود نخواهد رسید. باید با تلاشهاى روز مره، معلمان در جهت به کار گرفتن روشها و راههاى ابتکارى و نوآورى‏هاى آموزشى، مطالعه منابع مفید علمى، انجام برخى تحقیقات موردى، ایجاد مراکز، منابع و رسانه‏هاى آموزشى، مشورت و جدال احسن علمى بر سر روشهاى ابتکارى و بدیع سوق داده شوند تا در این میدان مفید و پرثمر فرهنگى کارشناسانى خبره، ورزیده و توانمند به بار آیند چرا که به فرمایش مقام معظم رهبرى حضرت آیت الله خامنه‏اى:

 “تا تحقیق و پژوهش انجام نگیرد کار تدریس به نتیجه نخواهد رسید.”

 مسلّم است که آموزشهاى ضمن خدمت و کوتاه مدت و امتحان دادن چند جزوه و شرکت در کلاسهاى مشخص شده، آن هم توسط بخشنامه‏هاى صورى و تحت رفتارهاى ادارى براى این امر مهم کارساز نخواهد بود و باید براى تحقق هدفهاى نظام آموزشى جدید، تعالى فرهنگ تعلیم و تربیت و شکوفایى استعدادهاى معلمان، مربیان و دست اندرکاران آموزشى یک بسیج فکرى و فرهنگى ایجاد شود و سنگرهاى پژوهش و تحقیق در ادارات و آموزش و پرورش مستقر گردد.

 

 نگرش توأم با پژوهش

 از وظایف مهم فرهنگیان، پرورش و آماده سازى دانش آموزان براى خودآموزى و حرکت به سوى یادگیرى خود انگیخته و تلاش به سوى پویایى است. آنان براى رسیدن به این امر مهم و سرنوشت ساز، باید به موازات تدریس به مطالعه، به عنوان وسیله‏اى حیاتى در جهت ارتقاى فکرى، و یافتن روحیه تحقیق و نگرش توأم با پژوهش اهمیت بدهند. هر معلم در نظام آموزشى برحسب رشته‏اى که تدریس مى‏کند و نیز به دلیل آن که با نوجوانان و جوانان سر و کار دارد و باید با جنبه‏هاى روحى و رفتارى و گرایشهاى شخصیتى این نسل آشنا باشد و از سویى چون با اعتقاد به مبانى اسلامى و در نظام اسلامى به جوانان مسلمان مطالبى را تدریس مى‏کند با سه موضوع برخورد مى‏کند که باید در خصوص آنها مطالعه داشته باشد:

 الف: شناخت ارزشهاى اسلامى، باورهاى دینى و موازین اخلاقى.

 ب: مطالعه درباره مسائل روان شناسى و شخصیتى نسلى که به وى درس مى‏دهد.

 ج : آشنایى و تسلط به رشته‏اى که باید تدریس کند.

 بدیهى است که معلّم به دلیل ضیق وقت و مشکلاتى که دارد نمى‏تواند خود شخصاً منابع مورد مطالعه را شناسایى کند و به دلیل عدم وسع مالى قادر نیست کتابها و نشریه‏هاى گران قیمت را بخرد، البته موارد نادرى وجود دارد که از این امر جداست. بنابراین ادارات آموزش و پرورش باید ترتیبى اتخاذ کنند که همکاران فرهنگى در تهیه متون و منابع مورد تحقیق - که در افزایش راندمان کارى آنان تأثیر بسزایى دارد - اقدامات بایسته‏اى که شایسته این برنامه باشد به عمل آورند. با وجود آن که در برخى مناطق به این امور توجه شده و با وسعت نظر مسؤولین، توسط افرادى کارشناس، علاقه‏مند و پرتلاش و باهمّت به صورت خودجوش، کتابخانه‏هاى پژوهشى و آرشیو مجلات و جراید ایجاد شده امّا متأسفانه باید اعتراف کرد که در تشکیلات آموزش و پرورش در پاره‏اى شهرستانها نه تنها به این امر حیاتى بهایى داده نمى‏شود بلکه اگر حرکتى پویا و مفید و کارساز از سوى فرد یا افراد دلسوزى صورت پذیرد به عنوان کارى زاید و فوق برنامه بدان نگریسته مى‏شود و گاهى حرکات تنگ نظرانه، برخوردهاى منفى ادارى و رفتارهاى توأم با رشک و حسادت، چنین جوشش و کوششى را کم رنگ مى‏سازد.

 ادارات آموزش و پرورش براى تقویت شرکت تعاونى فرهنگیان، خانه معلم و رفاه مادى کارکنان در تشکیلات مشخصى فعالیتهایى را انجام مى‏دهند ولى براى تغذیه فکرى و افزایش توانمندى علمى معلمان، که اساسى‏ترین نیاز دستگاه تعلیم و تربیت است و چون خون در شریان فرهنگ و اندیشه باید جریان داشته باشد، کمتر برنامه‏اى دارند و گاهى حتى یک فضاى کوچکِ چند مترى براى فعالیتهاى فکرى و علمى معلمان و مربیان در نظر گرفته نشده است. راستى اگر معلمى بخواهد با آثار جدید منتشر شده که با رشته‏اش ارتباط دارد و احیاناً منابعى که بدانها نیاز دارد و مقالاتى که در نشریات گوناگون انتشار مى‏یابد، آشنا شود باید چه کند و به کجا مراجعه نماید. مربى پرورشى که با بسیارى از مشکلات و معضلات و گرایشهاى گوناگون روحى و اخلاقى دانش آموزان رو به روست به منظور افزایش بصیرت و بالابردن میزان دانسته‏هاى خود در خصوص دانش آموزان باید از چه کسى کمک بگیرد و به کجا مراجعه کند و در چه مرکزى به مطالعه و تحقیق بپردازد؟ این در حالى است که در برخى کشورهاى پیشرفته نه تنها معلمان در مرکزى خاص که از سوى آموزش و پرورش در نظر گرفته شده، مشغول مطالعه و تحقیق‏اند بلکه با راهنمایى معلمان، دانش آموزان سالهاى آخر دبیرستان در خصوص درسهایى که مى‏خوانند به تهیه مقاله، گزارش و تحقیق مى‏پردازند و افرادى با پست سازمانى مشخص با مدارس ارتباط دارند تا معلمان را براى آشنایى با منابع مورد نیاز و یافتن خوراک فکرى مناسب یارى دهند و یا احیاناً با یکدیگر مشورت کنند و راههاى ترغیب دانش آموزان را به مطالعه پى گیرند.

 

 فرهنگ و پژوهش

 توجه و رویکرد به تبلیغ و ترویج کتابخوانى و بازآورى فرهنگ کتابخوانى بین معلمان، کار ضرورى است که عملاً به آن اعتنا نمى‏شود و یا توجه به آن ناچیز و صورى است. در نظام آموزشى ما کتابخانه و استفاده از منابع آن، جایگاه فعالى ندارد و اصولاً مدار فعالیت آموزشى، کتاب درسى است که محتواى آن هم به صورتى که هدف اصلى آن بوده تدریس نمى‏شود. دانش آموزى که در این نظام تربیت مى‏شود، کمتر پویایى و ابتکار و روحیه کاوش و جوشش دارد و در دانشگاه اغلب دانشجویى است جزوه‏خوان و بیزار و بى‏رغبت نسبت به تلاشهاى فکرى. اگر بافت نظام آموزشى به گونه‏اى بود که براى دست یافتن به مقاصد و اهداف آموزش و پرورش استفاده از کتابخانه به عنوان ابزارى اجتناب ناپذیر مورد توجه بود طبعاً میزان توجه به کتابخانه و منابع تحقیق از سوى دست اندرکاران مسائل آموزشى بالا مى‏رفت. به علاوه چگونگى نگرش معلمان به مثابه الگوهاى رفتارى نسبت به کتاب و کتابخوانى در ایجاد آمادگى ذهنى و انگیزه مطالعه در دانش آموزان اثرى بسیار دارد. برخوردارى هر اداره از کتابخانه‏اى زنده و پویا و برخوردار از منابع پرارزش و معلمانى علاقه‏مند به کتاب و کتابخوانى، مناسبترین بستر براى گرایش دانش آموزان به دانش افزایى است و اگر ما بخواهیم فرمایش مقام معظم رهبرى را مبنى بر آن که: “فرهنگ مطالعه و کتابخوانى باید وارد زندگى مردم شود” تحقق بخشیم باید از مدرسه شروع کنیم، زیرا الگوهاى رفتارى بیشترین نقش را در ایجاد نگرش مثبت و عادتهاى مطلوب فرهنگى دارد.

  وقتى که معلمى بر فرض علاقه به کتاب و کوشش، براى به دست آوردن منابع مورد نیاز مرکزى را در اختیار نداشته باشد که از آن استفاده کند و از سویى خود شخصاً در تهیه منابع و احیاناً خرید آنها توانایى لازم را نداشته باشد چگونه توقع داریم اهداف علمى و آموزشى مندرج در بند یک طرح کلیات نظام آموزشى را که ذیلاً مى‏آید تحقق بخشیم:

 تقویت روحیه حقیقت جویى، تعقل، تفکر، تعمق، تحقیق، ابتکار و نقّادى در تمامى زمینه‏هاى اسلامى، فرهنگى و علمى.(طرح کلیات، ص6)

 و در جاى دیگر این طرح آمده است:

 توجه به تحقیق و پژوهش به عنوان ابزار مؤثر ایجاد زمینه براى نوجویى، خلاقیت و ابتکار.

 (طرح کلیات، ص56)

 وقتى یک معلم، مشتى اطلاعات را که برخى از آنها از نظر علمى هم چندان معتبر نیستند و با یافته‏هاى جدید و شرایط فعلى همخوانى ندارند، تحت حاکمیت کتابهاى درسى و بخشنامه‏هایى که مدام به سوى دفتر مدرسه سرازیر مى‏شود، کسب مى‏کند و همراه با انبوهى از مشکلات رفاهى و اجتماعى، سال تحصیلى را به انتها مى‏رساند قطعاً در تحقق عوامل مذکور موفق نخواهد بود.

 خوشبختانه در طرح جدید نظام آموزشى به هویت واقعى و نقش شایسته معلم در امور آموزشى، توجه خاصى شده و معلم به جاى وسیله انتقال مطالب، به عنوان یک هدایتگر ایفاى نقش مى‏کند. البته مقدمه این کار بازآموزى، تحقیق و پناه بردن به تازه‏هاى دانش و پژوهش است.

 در صفحه 68 طرح کلیات آمده است:

 “هر معلم در کلاس خود باید نقشى فعال و تعیین کننده داشته باشد و کتابهاى درسى تنها به عنوان یک منبع معتبر درسى به کار گرفته مى‏شود و نقشى در حد مشخص ساختن عناوین اصلى مطالب و موضوعات مشترک براى عموم دانش آموزان یک پایه را خواهند داشت. بدین ترتیب محتواى آموزشى هر کلاس با مشارکت دانش آموزان و فرایندى سازنده از میان کلیه منابع مکتوب و متنوع موجود در محیط و فعالیت خلاق ذهنى و عملى معلم و دانش آموزان تولید خواهد شد.”

 در بند یک از اصل 33 آمده است:

 “به طور کلى شیوه آموزش و پرورش در اجراى برنامه‏ها شیوه‏اى فعال مى‏باشد.تربیت معلمان براى آشنایى با این شیوه و تسلّط و چیرگى آنها در کاربرد آن در کلاس و در محیط آموزشى و فراهم نمودن تسهیلات لازم براى به کارگیرى این شیوه همواره مورد توجه خواهد بود.”

 (طرح کلیات، ص94)

 و در صفحه 60 طرح کلیات آمده است:

 “در تدوین و اجراى برنامه‏هاى آموزشى و پرورشى باید از شیوه‏هایى استفاده شود که توان تفکر، تحلیل و نقد، ابتکار و خلاقیت را تقویت کند و زمینه مناسب براى خودآموزى آنان را فراهم کند.”

 بند 4 از اهداف مرحله ارکان و ارشاد براى رسیدن به این منظور مى‏گوید:

 “معلم در این دوره تمام وقت است و بخشى از وقت خود را صرف رسیدگى به دانش آموزان مخصوصاً دانش آموزان مشکلدار، تهیه مواد و منابع آموزشى، مطالعه و تحقیق و ارائه خدمات مشاوره‏اى به دانش آموزان و اولیاء و اجراى طرحهاى ارزشیابى و برنامه‏هاى تجربى مى‏نماید.”

 بنابراین در اکثر بخشهاى طرح کلیات نظام آموزشى به امور تحقیقى، توجه خاصى شده و تقویت روحیه حقیقت جویى از مسائل اساسى در این طرح است. براى تحقق این امرو یارى بخشیدن به معلم جهت عینیّت یافتن موارد ذکر شده، تعیین محتواى آموزشى و انتخاب منابع مناسب با توجه به متغیرهاى گوناگون، کمک به دانش آموز براى یادگیرى عمیق‏تر، فراهم آوردن فرصت بیشتر براى تکمیل مطالعات در زمینه موضوعات محورى کتب درسى، کسب اطلاعات جدید و محدود نشدن به کتب درسى، ضرورت دارد ادارات آموزش و پرورش در شاخه “معاونت پرورشى” کتابخانه پژوهشى را تدارک ببینند تا این مرکز به عنوان خانه علمى معلم بتواند مراجعین را به لحاظ منابع مورد نیاز تغذیه کند و در اطلاع رسانى یار و مددکار معلمان باشد. علاوه بر منابع علمى مورد نیاز معلم باید به این نکته توجه داشت که معلم با انسان رو به روست و علاوه بر تدریس، نقش تربیتى هم به عهده دارد. او باغبان بوستانى است با گلهاى رنگارنگ و رایحه گوناگون. انسانهایى با روحیه‏ها، گرایشها، هیجانات، تربیتهاى اجتماعى و ضد و نقیض خانواده، باورهاى سنّتى و بومى و توقّعات خاص که باید در جهت تعدیل و کنترل و هدایت رفتارهاى دانش آموزانى این گونه از یافته‏هاى تربیتى و روان شناسى و اخلاقى مدد بگیرد و چون به متخصصین این رشته کمتر دسترسى دارد باید حداقل تألیفات و آثار نگاشته شده در این خصوص را، که نتایج تلاش محققان و مؤلفان مجرب است، در اختیار داشته باشد و توسط این منابع، اطلاعات خود را در زمینه‏هاى مزبور غنى سازد.

 البته کتابخانه‏هاى آموزشگاهى، مى‏توانند کارساز باشند ولى وضع فعلى این مراکز چندان مطلوب نیست، چون از کتابها و نشریه‏هاى جدید و متنوع، بى‏بهره‏اند و اصولاً در اغلب شهرستانها به جز موارد نادر این کتابخانه‏ها وضعیت بسیار نامطلوبى دارند و از نظر امکانات و تجهیزات و مکان در تنگنا هستند. نگارنده که در سه استان تهران، اصفهان و چهار محال و بختیارى از دهها کتابخانه دبیرستانها و مدارس راهنمایى بازدید دقیق به عمل آورده در عمل، چنین وضعى را مشاهده نموده است و این به خاطر آن است که کتابخانه در آموزشگاه نه تنها اصل نیست بلکه در مواردى فعالیتى فوق برنامه هم به حساب نمى‏آید. و کتابداران این کتابخانه‏ها اغلب کتابشناس نیستند و علاقه‏اى به کتاب و کتابخانه ندارند و بیشتر آنان افرادى هستند که از حضور در کلاس عاجزند یا به دلیل بیمارى و مشکلات دیگر قادر به انجام کارهاى دیگر نیستند. البته در بین این کتابداران انسانهاى علاقه‏مند، کوشا و کارشناس هم دیده مى‏شود. اگر طالب مراکز آموزشى با محیط پویا هستیم و درصدد آنیم تا در مسائل آموزشى تحرکى حاصل شود و معلم را فردى جستجوگر و عمل تعلیم و تربیت را جستجو بدانیم، به این واقعیت مى‏رسیم که معلم باید در ارتباط با رشد کمى و کیفى فعالیتهاى آموزشى خود در مطالعه و تحقیق باشد و این کار بدون دسترسى به یک مرکز پژوهشى و علمى، که آرشیوى نسبتاً غنى از منابع گوناگون داشته باشد، امکان پذیر نیست.

 تأسیس و گسترش پژوهشگاه معلم و کتابخانه‏اى مرکزى از سوى ادارات آموزش و پرورش، معلمان و مربیان را در جهت کسب دانش بیشتر و سهیم شدن در رشد علمى جامعه مهیا مى‏کند و تحقق این کار منوط به استفاده مؤثر و کارآمد از گنجینه‏اى است که کتابخانه و مرکز اطلاعاتى به فرهنگیان عرضه مى‏دارد. مسؤولین ادارات آموزش و پرورش، نیک مستحضرند که کتاب وسیله خوبى براى ارتباط و ابلاغ پیام و تربیت انسانها و حفظ میراث بشرى است و در شکوفایى استعدادها و رشد خلاقیتها تأثیر بسزا دارد و در یک کلام، کتاب از آثار جاویدانى است که حضورش در مسیر سازندگى سیر تصاعدى دارد و وجود کتابخانه‏اى با منابع ارزشمند، خود مى‏تواند نردبان مفیدى براى رشد و تعالى فکرى معلم باشد و روند منطقى تحقیق و پژوهش را به عنوان ابزارى مهم براى تحرک علمى و کسب آگاهى در مراکز آموزشى برقرار سازد.

 

تعداد مشاهده مقاله: 109