گردآورى قرآن

گردآورى قرآن

قسمت سوم

آیة الله معرفت

 جمع آورى قرآن به وسیله

 زید بن ثابت

 پس از آن که مسؤولین امر، مصحف على(ع) را نپذیرفتند و با خشونت، آن را ردّ کردند، مى‏باید خود به انجام این مهم قیام کنند و با همه مشکلات آن، قرآن را جمع آورند، بخصوص که مردم، ضرورت جمع‏آورى قرآن را احساس کرده بودند و وصیت پیامبرشان(ص) نیز این بود که قرآن را جمع آورند تا مانند تورات یهود، دستخوش تغییر و تحریف نگردد.1 زیرا قرآن، مرجع اوّلیه تشریع اسلامى و بنیان محکم ساخت حیات اجتماعى، در تمام شؤون مختلف آن، در آن زمان به شمار مى‏آمد و معقول نبود که همچنان بر قطعات چوب و استخوان و در سینه‏هاى مردم پراکنده باشد، بخصوص که بسیارى از حافظان آن در همان زمان کشته شدند. به طورى که در حادثه “یمامه”، هفتاد تن و به روایتى، چهارصد تن از این گروه به قتل رسیدند و بیم آن بود که قرآن، با کشته شدن حافظان آن، از بین برود.2

 نخست عمر بن خطّاب، ضرورت این کار را مطرح کرد و به ابوبکر - که در آن زمان در مسند خلافت بود - پیشنهاد کرد تا شرایط انجام این مهم را فراهم آورد پس از آن، توافق کردند که انجام این کار را به “زید بن ثابت” بسپارند. زید گرچه جوان بود، مع الوصف سابقه کتابت وحى را نیز داشت و بالذّات صلاحیّت انجام این کار را دارا بود. از طرف دیگر، مسؤولین امر به خاطر مصالح حکومت نوپاى خود، از او بیمى نداشتند]که این کار موجب شهرتى براى او شود[.

 زید مى‏گوید:

 “ابوبکر مرا نزد خود خواند و با اشاره به عمر که در آن جا بود گفت: او مى‏گوید: "بسیارى از قاریان قرآن، در حادثه “یمامه” کشته شدند و بیم آن است که در موارد دیگرى نیز گروهى دیگر از اینان کشته شوند و قسمت عمده‏اى از قرآن، از میان برود، پس لازم است قرآن را جمع آورى کنیم." من به عمر گفتم: کارى را که پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم انجام نداد چگونه ما انجام دهیم؟ عمر گفت: "قسم به خدا، این کار، خوب و ضرورى است." و تا آن جا با من سخن گفت که خداوند سعه صدرى براى قبول این فکر به من عطا کرد و رأى عمر را پذیرفتم و در این وقت ابوبکر به من گفت: "تو جوان خردمندى هستى که ما تو را متهم نخواهیم کرد، کاتب وحى بوده‏اى، این کار را دنبال کرده و قرآن را جمع آورى کن."گفتم: قسم به خدا اگر حمل و نقل کوهى را به من تکلیف مى‏کردید، برایم آسانتر از این کار بود. شما چگونه مى‏خواهید کارى را انجام دهید که پیامبر انجام نداد؟ ولى عمر و ابوبکر، تا آن جا به من اصرار کردند که خداوند براى انجام این کار به من سعه صدرى عطا فرمود. سپس من به این کار مشغول شدم و قرآن را که بر صفحه‏هایى از سنگ و چوب نوشته شده بود، جمع آوردم.”3

 روش زید در جمع‏آورى قرآن

 زید، به انجام این کار مشغول شد و قرآن را که به قطعاتى از چوب و سنگ و چرم و کاغذ نوشته شده و به طور پراکنده، در دست اصحاب بود و هم با استفاده از حافظان آن جمع‏آورى کرد و در این کار گروهى با او همکارى مى‏کردند.

 اولین اقدام زید، این بود که به مردم اعلام کرد: هر کس، قسمتى از قرآن را که از پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم شنیده است، بیاورد. به طورى که در روایت یعقوبى آمده است: وى کمیته‏اى مرکب از 25 عضو تشکیل داد که زید خود بر آن اشراف داشت. این کمیته، همه روزه در مسجد تشکیل مى‏شد و افرادى که آیه و یا سوره‏اى از قرآن را در اختیار داشتند به این کمیته مراجعه مى‏کردند.4 ]و بدین ترتیب - با استفاده از متقن‏ترین روشها یعنى جمع‏آورى نوشته‏ها و تطبیق آنها با آنچه در سینه حافظان متعدد انباشته بود و آن هم زیر نظر گروهى خبره و قرآن شناس - قرآن جمع آورى شد[.

 البته زید سوره‏هاى قرآن را به عنوان یک مصحف مرتّب نکرد، بلکه قرآن را در صحیفه‏هایى گرد آورد و آیات و سوره‏ها را در صحیفه‏هاى متعدد قرار داد و همه آن را در محفظه‏اى گذاشت تا پراکنده نباشد و از بین نرود، از این رو یک مصحف به شمار نمى‏آید.

 محاسبى مى‏گوید:

 قرآن در قطعاتى از چوب و استخوان، پراکنده بود. ابوبکر به جمع‏آورى آنها در یک جا امر کرد و در واقع قطعات پراکنده را جمع آوردند و آن را با ریسمانى بستند تا چیزى از آن از بین نرود.5

 ابن حَجَر گفته است:

 فرق بین صحیفه‏هایى که زید جمع آورى کرده، با مصحف این است که صحیفه‏ها، صرف اوراقى بودند که در زمان ابوبکر، قرآن در آنها جمع‏آورى شده بود و مشتمل بر سوره‏هاى قرآن، به طور پراکنده بود؛ به این نحو که آیات هر سوره‏اى مرتب شده ولى سوره‏ها به ترتیبى که باید، مرتّب نبوده است و پس از آن که سوره‏ها یکى پس از دیگرى مرتّب شد، به صورت مصحف درآمد.6

 احمد امین مى‏گوید: در زمان خلیفه اوّل، جمع‏آورى قرآن انجام شد، ولى نه در مصحف واحد، بلکه در صحیفه‏هاى مختلفى که آیات و سوره‏ها، در آنها بود و این صحیفه‏هاى متعدد حاوى قرآن، به ابوبکر سپرده شد.7

 زرقانى نیز مى‏گوید:

 این صحیفه‏ها به ابوبکر سپرده شد و تا پایان زندگى وى نزد او بود، سپس در اختیار عمر قرار گرفت و پس از وى در اختیار دخترش “حفصه” و به هنگام یکى کردن مصحفها، عثمان آن را به عاریت گرفت تا نسخه‏هاى دیگر را با آن مقابله کند و سپس آن را به حفصه بازگرداند.8

بنابراین، قرآن از همان قرن اول، گردآورى شد و همان طور که خود قرآن مى‏فرماید: “إنّا نحن نزّلنا الذّکر و إنّا له لحافظون”9، از این که دستخوش تحریف گردد، محفوظ و در امان ماند.

پاورقیها:

 1) تفسیر قمى، ص745.

 2) شرح القسطلانى بر بخارى، ج7، ص427.

 3) صحیح بخارى، ج6، ص225؛ مصاحف السجساتى، ص6؛ الکامل فى التاریخ، ج3، ص56 و ج2، ص247؛ البرهان زرکشى، ج1، ص233.

 4) تاریخ یعقوبى، ج3، ص113.

 5) تفسیر ابن کثیر، ج3، ص261؛ البرهان زرکشى، ج2، ص35؛ الاتقان، ج2، ص26.

 6) الاتقان، ج1، ص59.

 7) فتح البارى، ج9، ص16.

 8) قسطلانى، شرح بخارى ج7، ص449.

 9) حجر (15) آیه9.

 قرآن از همان قرن اول، گردآورى شد و همان طور که خود قرآن مى‏فرماید: “إنّا نحن نزّلنا الذّکر و إنّا له لحافظون”، ازاین‏که‏دستخوش تحریف گردد، محفوظ ودرامان‏ماند.