آگاهیهاى غیبى

 

 آگاهیهاى غیبى

حجة الاسلام والمسلمین سید مرتضى مُهرى

 

  س1 : در قرآن آمده است که فقط خدا مى‏داند بچه در رحم، پسر است یا دختر، در حالى که امروز با سونوگرافى مى‏توان وضعیّت بچه را مشخص نمود؟

  س2 : آیا پیامبران و ائمه‏علیهم السلام غیب مى‏دانند؟ پس چرا در قرآن آمده است که کسى جز خدا غیب نمى‏داند؟

  س3 : چرا غیبگویى فالگیران و امثال آنها معجزه به حساب نمى‏آید ولى غیبگویى معصومین معجزه شمرده مى‏شود؟

 

  ج1: غیب یعنى چیز پوشیده؛ هر چیزى که انسان به صورت طبیعى از آن اطلاع ندارد و براى کشف آن نیاز به تحقیق و تفحّص دارد مادامى که حواس و مشاعر انسان به آن دست نیافته است غیب به حساب مى‏آید؛ مثلاً اطلاع از درون انسانها براى انسانهاى دیگر غیب است ولى براى خود او غیب نیست و از آن واضحتر اگر کسى از حادثه‏اى که پشت یک دیوار اتفاق افتاده خبر دهد یا از درون یک جعبه که با آن به هیچ وجه تماسّى نداشته است اطلاع دهد، خبر غیبى شمرده مى‏شود، در حالى که اطلاع یافتن از آن براى او با باز کردن در جعبه یا رفتن به آن سوى دیوار، ممکن است و این بدون توسّل به اسباب ووسایل ظاهرى وطبیعى براى افراد معمولى ممکن‏نیست ولذا اگرکسى‏از چنین چیزى، بدون وسایل طبیعى و معمولى خبر دهد کار او یک‏کارخلاف معمول‏وخارق‏عادت‏یامعجزه‏وکرامت‏به‏حساب‏مى‏آید.

 اطلاع از وضعیت جنین در رحم، بدون توسّل به اسباب از این قبیل است. این که خداوند علم به آن را خاصّ خود مى‏داند از باب ذکر نمونه است وگرنه اختصاصى به آن ندارد علم به غیب کلاًّ اختصاص به خدا دارد. و امّا کشف از وضعیت جنین به وسیله سونوگرافى مانند رفتن به آن سوى دیوار و کشف از اتفاقى که در آن سو رخ مى‏دهد، موضوع را از غیب بودن خارج مى‏سازد و غیب تبدیل به شهود مى‏شود آن گاه اطلاع یافتن از آن یک امر عادى و معمولى و طبیعى است.

  ج2: در آیات قرآن مکرر بر این مطلب تأکید شده است که هیچ کس جز خداوند متعال، علم به غیب ندارد. در سوره نمل آیه 60 مى‏فرماید: “قل لا یعلم من فى السماوات والأرض الغیب الا اللّه...؛ بگو (اى پیامبر) در آسمانها و زمین کسى جز خدا، غیب جهان را نمى‏داند.” این آیه از همه آیات در نفى علم به غیب از غیر خدا صریحتر و روشنتر و مفهومش گسترده‏تر است. در سوره انعام آیه 59 مى‏فرماید: “و عنده مفاتح الغیب لایعلمها إلاَّ هو...؛ کلیدهاى غیب نزد خداست و فقط او به آنها علم و آگاهى دارد.” در سوره یونس آیه 20 مى‏فرماید: “فقل إنّما الغیب للّه...؛ بگو غیب فقط از آن خداست.

 در بعضى از آیات صریحاً علم به غیب را از پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم و بعضى دیگر از پیامبران نفى مى‏کند. در سوره هود آیه 31 از زبان حضرت نوح علیه السلام آمده است: “و لا أقول لکم عندی خزائن اللّه و لا أعلم الغیب...؛ من ادّعا نمى‏کنم که خزائن و ذخایر خداوند نزد من است و از غیب جهان آگاهى ندارم.” و در سوره انعام آیه 50 به رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم چنین امر فرموده است: “قل لا أقول لکم عندی خزائن اللّه و لا أعلم الغیب...؛ بگو من نمى‏گویم خزائن خداوند نزد من است و از غیب جهان آگاهى ندارم...”

 از آیه 14 سوره سبأ معلوم مى‏شود جنها تصور مى‏کردند که از غیبِ جهان آگاهند، خداوند پس از این که آنها را مسخّر کرد تا در خدمت حضرت سلیمان‏علیه السلام باشند، صحنه‏اى به وجود آورد تا آنها بدانند که علم به غیب ندارند: حضرت سلیمان در حالى که بر عصاى خویش تکیه داده بود مراقب انجام وظایف آنها بود، در همان حال، مرگ او فرا رسید و همچنان که تکیه داده بود جان سپرد ولى مدّتى به همان حال باقى ماند تا این که موریانه عصاى او را خورد و او بر زمین افتاد، آن گاه جنّیانِ دربند، متوجّه شدند که مدتى به این خیال، که آن حضرت، مراقب آنهاست، خدمت اجبارى کرده‏اند: “فلمّا خرّ تبیّنت الجن ان لو کانوا یعلمون الغیب ما لبثوا فى العذاب المهین؛ و چون او بر زمین افتاد جنّیان متوجه شدند که اگر از غیب آگاهى داشتند هرگز گرفتار عذاب خوار کننده (خدمت اجبارى) نمى‏شدند.” ولى از همین آیه و همین داستان معلوم مى‏شود آنها به نحوى بخشى از غیب جهان را متوجه مى‏شدند که منشأ این توهّم آنها شده است. بنابراین همین آیه دلالت مى‏کند که به‏طور کامل روزنه غیب بسته نیست.

 در سوره جن، راهى که جنّیان از آن راه به اخبار غیب دست مى‏یافتند به نحوى بیان شده است؛ در آیه 8 و 9 از زبان آنها مى‏فرماید: “و أنّا لمسنا السماء فوجدناها ملئت حرساً شدیداً و شهباً و أنّا کنّا نقعد منها مقاعد للسمع فمن یستمع الآن یجد له شهاباً رصداً؛ و ما آسمان را دیدیم که پر از نگهبانان نیرومند و شهابهاست و ما پیش از این در جایگاهى از آسمان مى‏نشستیم و (به اخبار آسمان) گوش مى‏دادیم ولى اکنون اگر کسى گوش فرا دهد شهابهایى براى او در کمین است.”

 نظیر این مطلب در آیاتى دیگر نیز آمده است. به هر حال از این آیات، روشن مى‏شود که راههایى براى اطلاع از غیب وجود دارد و جنّیان از بعضى از آن راهها استفاده مى‏کرده‏اند.

 از سوى دیگر در قرآن گرچه علم به غیب از همه کس حتى انبیا نفى شده است ولى در بعضى از آیات تصریح شده است که خداوند پیامبران را به قسمتى از غیب جهان آگاه مى‏سازد و البته طبیعت امر هم چنین اقتضا مى‏کند، زیرا اصولاً پیامبرى مستلزم ارتباط با وحى و عالم ماوراى طبیعت است که از احساس و شعور انسانهاى معمولى به دور است و طبعاً مستوجب آگاهى از حقایق پشت پرده جهان است.

 در سوره آل عمران آیه 179 آمده است: “... و ما کان الله لیطلعکم على الغیب ولکن الله یجتبى من رسله من یشاء...؛ و چنین نیست که خداوند شما را از غیب جهان آگاه سازد بلکه از میان پیامبران خود کسانى را انتخاب مى‏کند (و حقایقى از غیب به آگاهى آنها مى‏رساند).” و در سوره جن آیه 26 و 27 مى‏فرماید: “عالم الغیب فلا یظهر على غیبه أحداً إلاَّ من ارتضى من رسول...؛ خداوند عالم به غیب است و کسى را از غیب خویش آگاه نمى‏سازد مگر پیامبرانى را که انتخاب مى‏کند... .” و شاید منظور، آگاهى از طریق وحى باشد، زیرا بى‏شک ملائکه و ائمه‏علیهم السلام و سایر اولیاى خدا به نحوى از قسمتى از غیب آگاهند ولى آگاهى از طریق وحى اختصاص به انبیاعلیهم السلام دارد. مضافاً بر این، در قرآن به مواردى اشاره شده است که انبیا خبر از غیب مى‏دادند، علاوه بر اصل رسالت که خود نیز اِخبار از غیب است.

 در داستان حضرت یعقوب‏علیه السلام آمده است که چون کاروان از مصر حرکت کرد و پیراهن یوسف را همراه داشتند ایشان فرمودند: “من بوى یوسف به مشامم مى‏رسد”1 و در مورد حضرت یوسف‏علیه السلام آمده است که به دو زندانى همراه خود فرمود: “خوراکى براى شما آورده نمى‏شود مگر این که من شما را از نتیجه آن آگاه مى‏سازم”2 و از آینده آنها طبق خوابى که دیده بودند خبر داد3 و همچنین آینده وضع اقتصادى کشور مصر را بر اساس خواب پادشاه پیش‏بینى کرد.4 گرچه این هر دو، تعبیر خواب بود ولى بیان قطعى آن حضرت - بخصوص در مورد دوم که بسیار مهم و حساس بود - حکایت از آگاهى او از غیب دارد و تعبیر خواب چیزى جز حدس و گمان نیست و حضرت عیسى‏علیه السلام فرمود: و شما را از آنچه مى‏خورید یا در خانه ذخیره مى‏کنید آگاه مى‏سازم.5 و در سوره تحریم اشاره به داستانى از رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم آمده است که آن حضرت به یکى از همسران خود رازى را گفت و او آن را افشا کرد و حضرت وى را ملامت کرد، آن زن گفت: از کجا دانستى که من این راز را فاش کرده‏ام؟ فرمود: خداوند آگاه و دانا مرا مطّلع ساخت.6

 جالب این است که در این موارد اشاره به این مطلب شده است که علم آنان از خداوند است. حضرت یعقوب‏علیه السلام پس از رسیدن کاروان و روشن شدن حقیقت فرمود: “ألم أقل لکم إنّی أعلم من اللّه مالا تعلمون؛7 مگر نگفتم به شما که من از سوى خدا چیزى را مى‏دانم که شما نمى‏دانید.” و حضرت یوسف‏علیه السلام به آن دو زندانى فرمود: “ذلکما مما علّمنی ربّی8؛ آنچه به شما خبر دادم پروردگارم مرا آموخته است.” و حضرت عیسى‏علیه السلام در ابتداى سخن فرمود: “أنّی قد جئتکم بآیةٍ من ربکم..؛9 من نشانه‏اى از پروردگارتان آورده‏ام.” که یکى از نشانه‏ها همان اِخبار از غیب بود. حضرت رسول‏صلى الله علیه وآله وسلم نیز در داستانى که به آن اشاره شد، فرمود: “نبّأنی العلیم الخبیر”10 و علاوه بر اینها روایات در زمینه اِخبار غیبى حضرت رسول‏صلى الله علیه وآله وسلم و ائمه هدى‏علیهم السلام فراوان است که بعضى از آنها متواتر است، مانند خبر دادن آن حضرت(ص) از مصائب اهل‏بیت و بخصوص قضیّه عاشورا و یا خبر دادن از جنگ عایشه با امیرالمؤمنین‏علیه السلام که‏این‏مطلب‏نیز به‏طور متواتر و قطعى نقل شده است.

 اخیراً تلاشى براى جمع‏آورى این روایات تحت عنوان “الاحادیث الغیبیة” از سوى “بنیاد معارف اسلامى قم” به عمل آمده است. بنابراین قابل انکار نیست که آن بزرگواران از غیب آگاه بودند و گاهى هم براى اثبات ارتباط خود با خدا بخشى از آن را براى مردم مى‏گفتند. گذشته از این، راههاى دیگرى - همان گونه که اشاره شد - براى دستیابى به غیب و آینده جهان وجود دارد؛ راههایى که مى‏توان گفت طبیعى و معمولى نیستند مانند اِخبار بعضى از مرتاضان و منجّمان و کاهنان که در زمان انبیا بوده‏اند و اکنون نیز هستند، و بعضى از گفته‏هاى آنها راست مى‏آید.

 حال سخن در این است که این امر با آنچه در قرآن آمده است که: “فقط خداوند، علم به غیب دارد” چگونه با هم جمع مى‏شوند؟

 اما اخبار پیامبران و ائمه و امثال آنها که طبق فرموده قرآن روشن شد که به وحى یا الهام خداوند است و شاید هم راههاى دیگرى جز الهام در میان باشد که ما را از آن رازها آگاهى چندانى نیست.

 و اما اخبار سایر افراد مانند مرتاضان که با ریاضت و تحمّل سختیهاى غیر معمول، نفس و روح خود را قوّت و بصیرت زیادى مى‏بخشند که مى‏توانند از جاهاى دور دست و از آینده خبر دهند، این گونه خبر دادنها مشمول آن آیات نیست، زیرا اینها علم به غیب به حساب نمى‏آید بلکه حدس است که گاهى درست مى‏آید و گاهى نادرست و معمولاً طورى بیان مى‏شود که دو پهلو باشد و به‏طور قطع و جزم گفته نمى‏شود و در بسیارى از اوقات با قدرى اختلاف محقق مى‏شود. حدس، ممکن است براى افراد عادى هم در بعضى موارد، حاصل شود. در موارد زیادى انسان به‏طور مرموزى آینده‏اى را پیش‏بینى مى‏کند و این را فراست مى‏گویند و معمولاً این گونه فراستها هم با قدرى کم و زیاد محقق مى‏شود ولى هیچ کدام از اینها علم به غیب نیست بلکه حدس است. عالِم به غیب که آینده و حال براى او یکسان است فقط خداوند است و اولیاى او هم از راه او بر غیب جهان آگاه مى‏شوند. بنابراین مرتاضان و جادوگران و فال‏بینان و امثال آنها گرچه خبر از غیب مى‏دهند ولى علم به آن ندارند و قرآن علم به غیب را منحصر در خدا دانسته است نه حدس و گمان را.

  ج 3 : معجزه کارى است که بشر به‏طور عادى و معمولى قادر به انجام آن نیست و لذا دلیل ارتباط انسان با خدا و شاهدى محکم بر صحّت ادّعاى نبوّت یا امامت مى‏شود. شکّى نیست که معجزه مانند هر پدیده دیگر نیاز به علّت دارد. قانون علّت و معلول یک قانون عقلى است و قابل استثنا نیست ولى سخن در دو جهت است:

 1- این که فرق بین معجزه و سایر پدیده‏ها چیست؟ آیا علت معجزه یک علت طبیعى ناشناخته براى بشر است یا یک علت غیر طبیعى و خارج از جهان مادّه؟ بعضى از دانشمندان معتقدند که هر معجزه یک علّت طبیعى دارد ولى بشر به آن دست نیافته است. بنابراین پدید آوردن یک معجزه فقط یک عمل غیر عادى و غیر معمول است نه این که خرق طبیعت و قوانین طبیعت باشد. دلیل این سخن را چنین گفته‏اند که هر معلول طبیعى، نیاز به یک علت طبیعى دارد. و ظاهراً مبناى این قانون، یک اصل فلسفى است که سنخیّت میان علت و معلول را لازم مى‏داند، گذشته از اصل این مسأله که جاى بحث است ممکن است گفته شود کل طبیعت یا هسته نخستین جهان مادّه با این که خود یک امر مادّى است مسلّماً نمى‏تواند علت مادى داشته باشد. و قانون عقلى استثنا ندارد نتیجه این که ممکن است یک پدیده مادّى و طبیعى، علت غیر مادى و خارج از جهان طبیعت داشته باشد و ممکن است معجزه عموماً یا در بعضى از موارد از این قبیل باشد.

 شاید بتوان گفت ادّعاى استناد یک پدیده طبیعى به یک علت غیر طبیعى بدون اینکه به عوامل طبیعى و جهان مادّه ارتباط داشته باشد بسیار آسانتر از تصوّر یک علت طبیعى براى بعضى از معجزات است؛ مثلاً تصوّر این که یک علت طبیعى ناشناخته وجود دارد که با یک اراده، عصایى را تبدیل به مارى عظیم مى‏کند که آن همه عصا و ریسمان را مى‏بلعد و با یک اراده دیگر آن مار، تبدیل به عصا مى‏شود و اثرى از آن همه عصا و ریسمان باقى نمى‏ماند - همان گونه که در قضیه حضرت موسى‏علیه السلام با ساحران فرعون بود - بسیار مشکلتر از این ادعاست که یک عامل غیبى و خارج از جهان مادّه در این پدیده مؤثر شده است و هیچ علّت طبیعى ندارد.

 2- چگونه معجزه را از کارهاى مشابه آن که جادوگران و غیبگویان و مرتاضان و امثال آنها انجام مى‏دهند تشخیص دهیم با این که از نظر ظاهرى فرقى با هم ندارند؟ و همین جهت یعنى مشابهت معجزه با سحر و جادو سبب مى‏شود بسیارى از مردم به انبیا ایمان نیاورند و آنها را جادوگر بدانند و تبلیغات سوء دشمنان آنها رواج پیدا کند. و لذا فرعونها و ابوجهلها به همین دستاویز براى خنثى کردن فعالیت انبیا متوسل مى‏شدند. بنابراین لازم است دقّت شود و مرز میان معجزه و سحر و امثال آن مشخص شود.

 علامه طباطبایى‏قدس سره در این باره فرموده است: معجزه این خصوصیت را دارد که هرگاه به مصاف سحر و جادو و هر کار مشابهى آید بر آن غالب مى‏شود؛ مثلاً در مورد ساحرانى که فرعون براى مبارزه با حضرت موسى‏علیه السلام گرد آورده بود با این که آنها، به تعبیر قرآن، جادوى عظیمى نشان دادند ولى آن حضرت با افکندن یک عصا همه آنها را باطل کرد. آن عصا تبدیل به یک اژدهاى سترگ شد که همه آن بافته‏ها را بلعید و سپس با برداشتن آن حضرت، تبدیل به همان عصا شد و آن همه شگفتیها که آنها آفریدند نابود شد، گویى که اصلاً نبوده و همچنین سایر موارد و از آن جمله قرآن کریم، که همه انس و جن را به مبارزه طلبید و هیچ کس را یاراى آوردن مشابهى براى آن - حتى یک سوره - نبود و نیست.

 این سخن کاملاً درست است که معجزه اگر به مصاف هر مخالفى آید آن را شکست مى‏دهد، زیرا معجزه کارى است که از جانب خدا براى اثبات مدّعاى انبیا آورده مى‏شود و هیچ موجودى نمى‏تواند در مقابل اراده خدا عرض اندام کند همچنان که انسان، مجبور و ناچار است در مقابل قوانین قطعى طبیعت سر تسلیم فرود آورد، زیرا آن هم اراده خداوند است.

 ولى گذشته از این، فرق اساسى و ذاتى میان معجزه و کارهاى مشابه وجود دارد و آن، این که معجزه مستند به یک علّت طبیعى نیست. انسان، احساس مى‏کند طبیعت معجزه با سحر و امثال آن فرق دارد. در واقع سحر و جادو، چیزى نیست جز استفاده از یک قانون طبیعى که عامه مردم از آن بى‏خبرند. گفته شده است که ساحران فرعون از خاصیّت جیوه که در حرارت سریعاً امتداد مى‏یابد استفاده کردند و آن را میان آن ریسمانها و عصاها جا دادند که در حرارت آفتاب به حرکت درآمد. آنها در واقع کار بسیار بزرگى در آن زمان کردند و لذا خداوند آن را سحر عظیم دانسته است و تماشاگران همه تحت تأثیر قرار گرفتند، زیرا نمى‏دانستند که آنها از یک فرمول طبیعى استفاده کرده‏اند و اگر امروز کسى از آن مردم زنده شود خواهد دید که همه جاى جهان را سحر فرا گرفته است. بنابراین، سحر چیزى نیست جز استفاده از جهالت و نادانى مردم. کارهایى که شیمیدانان با ترکیبات مختلف مواد و عناصر انجام مى‏دهند براى یک انسان جاهل، سحر و جادو است و همین که انسان راز آن را درک کند یک امر بسیار عادى تلقّى مى‏شود، ولى معجزه چنین نیست و اگر این مطلب درست بود که معجزه یک علت طبیعى ناشناخته دارد سخن دشمنان انبیا که معجزه را سحر مى‏دانستند راست مى‏آمد ولى نه آن درست است و نه این. کارى که پیامبر و امام به عنوان معجزه انجام مى‏دهند با ملاحظه همه شرایط، صدور آن از هیچ بشرى ممکن نیست، زیرا راز طبیعى ندارد.

 و همین جهت موجب شد که ساحران فرعون، ایمان سریع و عمیقى به حضرت موسى‏علیه السلام و رسالت او آورند، به‏طورى که فوراً در برابر کار بزرگ او به سجده افتادند و گفتند: به خداى موسى و‌هارون ایمان آوردیم. این سرعت عمل آنان فرعون را خشمگین کرد و گفت: چرا پیش از اجازه من ایمان آوردید. و ایمان آنان چنان عمیق بود که تهدید فرعون به قطع دست و پا و به دار آویختن آنها ذرّه‏اى تزلزل در دلهاى آنها به وجود نیاورد. گفتند: آنچه خواهى بکن که تو فقط در این جهان قدرت دارى و ما دست از ایمان خود برنخواهیم داشت. این تحوّل عظیم، انسان را شگفت زده مى‏کند. راز این تحول شگرف این است که آنان دانشمند بودند و مى‏دانستند کارى که حضرت موسىعلیه السلام کرد سحر نیست تا از یک دانشمند برآید، این کار خداست که به دست او انجام گرفته است. خود آن حضرت هم چیزى از حقیقت آن کار نمى‏دانست و لذا در اوّلین لحظه که در کوه طور، عصاى او به امر خدا تبدیل به مار عظیم شد ترسید و فرار کرد. به هر حال، ساحران فرعون مى‏دانستند که سحر چیزى جز استفاده از یک قانون طبیعى نیست و هیچ قانونى وجود ندارد که با یک اراده، عصاى واقعى را تبدیل به مار واقعى کند و سپس آن را با یک اراده به عصاى واقعى برگرداند و آن خوراکهاى هضم شده را به کلّى نابود سازد.

 غیبگوییهاى پیامبران و امامان با غیبگویى دیگران هم فرق دارد: پیامبران از هر چه خبر دهند، قطعاً واقع مى‏شود، ولى آنان گاهى خبرشان درست درمى‏آید، انبیا و ائمه، واضح و روشن خبر مى‏دهند و دیگران به صورت مبهم، به‏طورى که قابل توجیه باشد. بنابراین، فرق روشنى میان این دو غیبگویى است؛ پیامبران، واقع و آینده را به اذن خدا مى‏بینند و مى‏گویند و اینان حدس مى‏زنند و از هر چه خبر دهند تردید آمیز و مبهم است. و این فرق را دشمنان انبیا نیز مى‏دانستند و به آن اذعان داشتند و تاریخ شاهد این مطلب است به عنوان نمونه به این داستان توجه کنید:

 “ابىّ بن خلف” یکى از سران مشرکین قریش و دشمنان سرسخت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم بود و در مکه، مکرر آن حضرت را تهدید به قتل مى‏کرد و حضرت در پاسخش مى‏فرمود: “بلکه من تو را مى‏کشم ان شاءالله” در جنگ احد به سوى آن حضرت هجوم آورد و شعار مى‏داد، مسلمانان خواستند به او حمله کنند که حضرت رسول‏صلى الله علیه وآله وسلم فرمود او را رها کنید تا نزدیک بیاید، همین که نزدیک شد حضرت سر نیزه‏اى را به سوى او پرتاب کردند، گردنش خراش مختصرى برداشت و چندان خونى از او خارج نشد، او فرار کرد و چون به جمع یارانش رسید گفت: محمّد مرا کشت، گفتند: دیوانه شده‏اى این یک خراشى بیش نیست، او گفت: محمّد به من گفته است که من تو را مى‏کشم و من مى‏دانم اگر بر من آب دهان مى‏انداخت من مى‏مردم. و همان گونه شد که از آن زخم در راه بازگشت به مکّه مرد.11

 این مطلب که: “هرچه پیامبر خبر داده است، محقق مى‏شود” دشمنان او مکرّر اظهار داشته‏اند.

 فرق دیگرى نیز میان معجزه و سحر و امثال آن است که آن هم به همان خاصیّت ذاتى معجزه برمى‏گردد و آن، این که: آورندگان معجزه راههاى طبیعى و معمولى دست یافتن به چنان قدرتى را نپیموده‏اند بلکه در میان مردم به عنوان افراد عادى از نظر علم و دانش شناخته مى‏شدند. پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم نمى‏خواند و نمى‏نوشت: “و ما کنت تتلوا من قبله من کتاب و لا تخطّه بیمینک اذاً لارتاب المبطلون؛12 اى پیامبر! تو قبل از قرآن نه نوشته‏اى را مى‏خواندى ونه با دست مى‏نگاشتى که اگر چنین بود یاوه‏گویان تردید مى‏کردند.” یعنى اگر تو علم و حکمت و خواندن و نوشتن معهود داشتى، آنان مى‏گفتند دانشمندى است که سرآمد دیگران است و توانسته است چنین کتاب نغز و پرمعنى و شیرین و پر از اخبار غیبى و حکمت و دانشى بیاورد، ولى چون تو هیچ سابقه علم و دانش در میان آنان نداشتى چنین پندارى درباره تو قابل قبول نیست. مردم مى‏دیدند که او به ظاهر، یک انسان بى‏سواد مانند اکثر خود آنهاست و از نظر ادبى هم هرگز شعرى نسروده است، پس مشخّص مى‏شد که آن همه دانش و معرفت و آن همه فصاحت و بلاغت و آن همه اخبار غیبى از جاى دیگر است. شاید ساحران فرعون این نکته را نیز مدّ نظر داشتند. حضرت موسىعلیه السلام شبانى بود که مانند دیگر مردمان مى‏زیست و هرگز در کلاسهاى درس دانشمندان حاضر نشده بود و سحرى نیاموخته بود، این را همه مى‏دیدند و مى‏دانستند پس این تحوّل عظیم از خود او نیست.

 حضرت عیسىعلیه السلام هم که بیماران غیر قابل علاج و کوران مادرزاد را شفا مى‏داد و مرده‏ها را زنده مى‏کرد هیچ سابقه پزشکى نداشت وگرنه گفته مى‏شد پزشکى است که سرآمد پزشکان است. پس در شفاى او هم دو فرق بود: یکى این که از ابزارهاى معمولى استفاده نمى‏کرد، بیمار را با یک دست زدن و یا دعا کردن و حتّى بدون آن بلکه به محض اراده علاج مى‏نمود و این غیر از تأثیر روانى و تلقین است. بیمار اصلاً از وجود او اطلاع نداشت یا کودک بود و چیزى نمى‏دانست بلکه گاهى مرده بود که زنده مى‏شد و این ربطى به تلقین و تأثیر روانى آن ندارد و دوم این که خود او یک انسان دانشمندى که از راه تحصیل علم و حضور کلاس و تجربه و کار چیزى را آموخته باشد نبود. و همچنین سایر پیامبران و امامان که بر سر هیچ کلاسى حاضر نشده و از هیچ کسى علمى نیاموخته‏اند و خود به غمزه مسأله‏آموز صد مدرس شده‏اند.

 بنابراین گرچه ممکن است یک مرتاض کارى مانند کار پیامبر کند یا خبرى از غیب دهد و راست آید ولى این کار طبیعى و استفاده از نیروى عظیم و شگرف روح مجرد انسان است که او با ریاضت و تحمّل سختیها و ورزشهاى روحى آن را تقویت کرده و به آن قدرت عظیم دست یافته است، دقیقاً مانند ورزشکاران که کارهاى جسمى شگرفى انجام مى‏دهند که مردم معمولى از انجام آن عاجزند بلکه مانند هر هنرمند و دانشمندى که در فن و هنر و دانش خود نوآورى دارد و کسى مانند او نمى‏تواند انجام دهد ولى هرگز این گونه کارها شباهتى به معجزه ندارد اولاً: از این جهت که در معجزه از ابزارهاى طبیعى استفاده نمى‏شود و ثانیاً: کسى که به دست او معجزه تحقق مى‏یابد مراحل طبیعى دست یافتن به قدرت روانى خارق العاده را همچون مرتاضان یا دانشمندان نپیموده است علاوه بر این که معجزه در هر مصافى بر کارهاى مشابه غالب مى‏آید.

 این فرقها و شاید فرقهاى دیگر میان معجزه و سحر است که نشان مى‏دهد اعجاز، یک عمل طبیعى نیست بلکه مربوط به غیب این جهان است و کار خداوند است که به دست آنها انجام مى‏گیرد.

 “و قالوا لولا أُنزل علیه آیات من ربّه قُل إنّما الآیات عنداللّه و إنّما أنا نذیرٌ مبین؛13 کافران گفتند چرا بر این پیامبر، معجزه‏ها و نشانه‏هاى پروردگار نازل نمى‏شود، بگو آیات و معجزات نزد خداست و من فقط یک هشدار دهنده روشنگرم.”

 

 پاورقیها:

 1) یوسف (12) آیه 94.

 2) همان، آیه 37.

 3) همان، آیه 41.

 4) همان، آیه 49 - 47.

 5) آل عمران (3) آیه 49.

 6) تحریم (66) آیه 3.

 7) یوسف (12) آیه 96.

 8) همان، آیه 37.

 9) آل عمران (3) آیه 49.

 10) تحریم (66) آیه 3.

 11) بحارالانوار، ج20، ص27 و 95.

 12) عنکبوت (29) آیه 48.

 13) همان، آیه 50.

تعداد مشاهده مقاله: 97