نظریه اتحاد آسیایى

نظریه اتحاد آسیایى

سناریوهاى شکل یابى

آخرین قسمت

دکتر محمد رضا حافظ نیا

 در بحثهاى گذشته به بررسى ضرورت تشکیل اتحاد آسیایى و اهداف و کار کردهاى آن پرداخته شد. اینک این سئوال مطرح است که چگونه مى‏توان انتظار داشت این اتحاد شکل بگیرد؟ و روشهاى احتمالى تشکیل آن کدامند؟

 آنچه مسلم است این است که احساس نیاز به تشکیل این اتحادیه باید در وجود تمام یا تعدادى از کشورهاى آسیایى بویژه آنها که اهمیت ژئوپلیتیکى دارند، به وجود آید. براى شروع مراحل اولیه کار و توضیح و توجیه مسأله، لازم است یک یا چند کشور، پیشگام این حرکت شوند تا فرهنگ اتحاد، تدریجاً استقرار یافته و مقدمات ایجاد و سازماندهى آن فراهم آید. براى شکل دادن به اتحادیه مزبور، سناریوهاى متعددى قابل تصور است که در این جا به چهار مورد آن اشاره مى‏شود:

 1 - سناریوى فرا گیر و یک مرحله‏اى:

 این سناریو از همان آغاز راه، تمام یا اکثر کشورهاى آسیایى را شامل مى‏شود. براى تحقق آن، کشور یا کشورهاى پیشنهاد دهنده مى‏توانند به تشکیل کنفرانس عمومى، با حضور کلیه یا اکثر کشورهاى آسیایى اقدام کنند.1

 این کنفرانس مى‏تواند در سطح سران یا وزراى امور خارجه کشورهاى آسیایى تشکیل شود و براى شروع کار و توجیه و زمینه‏سازى آن مى‏توان اجلاس مشترک سفراى کشورهاى آسیایى را در کشور یا کشورهاى پیشگام تشکیل داد.

 البته این سناریو مستلزم وجودِ باور، نگرش و رفتار هماهنگ دولتهاى آسیایى نسبت به این اتحادیه و نیز نسبت به مسائل و مناسبات بین المللى است که در حال حاضر به دلیل فقدان دو عامل یاد شده به نظر مى‏رسد تحقق سناریوى فراگیر در کوتاه مدت، مقدور نباشد، زیرا کشورهاى آسیایى در موضوعات یاد شده تجانس لازم را ندارند. هر چند نمى‏توان از آن صرف نظر نمود و تلاشهاى مربوطه را بى‏ثمر دانست و آزمایش آن براى امکان سنجى میزان تحقق این سناریو، کارى به صلاح است.

 2 - سناریوى قطبهاى منطقه‏اى:

 در بررسى وضعیت نواحى جغرافیایى و ژئوپلیتیکى آسیا مشخص شد که این قاره به هشت ناحیه تقسیم مى‏شود که در هفت ناحیه آن، امکان پیدایش نظام منطقه‏اى وجود دارد و نیز گفته شد که در هر ناحیه جغرافیایى یکى از کشورها از وزن و منزلت ژئوپلیتیکى بالاترى برخوردار است و به همین اعتبار، قادر است بر نظام منطقه‏اى تأثیر بگذارد. حال خواه این نظام شکل رسمى داشته باشد یا نداشته باشد تفاوت چندانى نمى‏کند، زیرا در هر صورت کشورى که وزن ژئوپلیتیکى بالاترى دارد، خود به خود بر مناسبات و فعل انفعالات منطقه‏اى تأثیر مى‏گذارد و گاهى نقش محورى پیدا کرده و رهبرى مجموعه را به عهده مى‏گیرد.

 این سناریو، تحقق اتحاد را در دو یا چند مرحله مقدور مى‏سازد؛ یعنى در آغاز کار، هسته اولیه اتحاد با حضور کشورهاى قطبى مناطق ژئوپلیتیکى آسیا تشکیل شود و در مرحله دوم تعدادى از کشورهاى هر منطقه به اتحاد وابسته گردند و بالاخره تدریجاً کلیه یا اکثر کشورها به عضویت اتحادیه درآیند.

 بر اساس این سناریو، کشورهاى ژاپن، چین، اندونزى، هند، ایران، ترکیه و قزاقستان، هسته اولیه این تشکل را به وجود خواهند آورد. البته این سناریو نیز بدون مشکل نیست، زیرا روابط هند با چین و چین با ژاپن، چنان حسنه نیست و آنها با یکدیگر اختلافات ارضى و ایدئولوژیک و سیاسى دارند. هر چند این اختلافات شدید نیست ولى مانع قابل توجهى بر سر راه این سناریوست.

 3 - سناریوى گزینشى و چند مرحله‏اى:

 بر اساس این سناریو، هسته اولیه اتحادیه مى‏تواند با حضور چند کشور آسیایى که داراى دیدگاهها و مواضع مشترک در امور قاره‏اى و بین‏المللى هستند به وجود آید. سپس در مراحل بعدى و به طور تدریجى سایر کشورهاى آسیایى جذب آن گردند؛ به عنوان مثال، کشورهایى که در مسائلى نظیر رابطه با آمریکا یا ترکیب اعضاى شوراى امنیت یا استقلال سیاسى و اقتصادى یا امنیت آسیا و نظایر آن دیدگاهها و مواضع و مسائل مشترک دارند مى‏توانند هسته اولیه این اتحاد را تشکیل دهند. سپس با توسعه روابط و نیازهاى متقابل بر تحکیم آن افزوده و با تشویق و ترغیب سایرین آنها را به اتحاد خود بپیوندند. در این سناریو مى‏توان کشورهاى چین، ایران، پاکستان و کره‏شمالى را هسته اولیه اتحادیه در نظر گرفت که ویژگى مشترک آنها داشتن مواضع نسبتاً هماهنگ در مسائل بین‏المللى بویژه در رابطه با سیاستهاى آمریکاست.

 این سناریو نسبت به سناریوهاى دیگر امکان تحقق بیشترى دارد و این کشورها مى‏توانند پیشتاز حرکت تأسیس اتحادیه آسیایى نیز به شمار آیند. از سوى دیگر این چهار کشور با هم پیوستگى ارضى داشته و از غرب تا شرق آسیا امتداد مى‏یابند و به دلیل دسترسى بدون واسطه به آبهاى آزاد جهان قادرند شبکه حمل و نقل دریایى فعّالى را به وجود آورده و با توسعه قدرت دریایى مشترک، نقش فعالى را بین دو اقیانوس کبیر و هند به عهده گیرند؛ به عبارتى قادرند محورهاى ژئواستراتژیک آسیا را از غرب تا شرق، هم در زمین، هم در دریا و هم در هوا در کنترل خود گیرند.

 نکته دیگر این که کلیه مناطق ژئوپلیتیکى آسیا بدون واسطه پیرامون این محور ژئواستراتژیک قرار گرفته‏اند و لذا امکان جذب تدریجى کشورهاى مناطق مزبور به اتحادیه وجود دارد.

 4 - سناریوى ترکیبى:

 این سناریو، ترکیبى از سناریوهاى دوم و سوم است؛ بدین معنا که هسته اولیه اتحادیه را مى‏توان از کشورهاى چهارگانه سناریوى سوم و نیز یک یا چند کشور قدرت درجه دوم و سوم نواحى ژئوپلیتیکى آسیا تشکیل داد. در این سناریو باید چهار کشور چین، ایران، پاکستان و کره شمالى مبناى کار قرار گیرند و از مناطق ژئوپلیتیکى، بسته به میزان تجانس و همگرایى با این مجموعه، کشورهاى داراى وزن ژئوپلیتیکى درجه 2 و 3 و... را جذب اتحادیه نمود و در هسته اولیه آن جاى داد؛ مثلاً اندونزى و مالزى، ترکیه، بنگلادش، سوریه، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان، آذربایجان، سریلانکا و احتمالاً گرجستان و ویتنام را مى‏توان در مرحله اول، جذب شکل‏گیرى هسته اتحادیه آسیا کرد.

 نکته‏اى که باید در شکل دهى به اتحادیه آسیایى مد نظر قرار گیرد این است که کشورهاى هند و ژاپن که از موقعیت قطبى در ناحیه آسیاى جنوبى و آسیاى شرقى بحرى برخوردارند داراى تجانس کمترى با مجموعه آسیا هستند، ضمن این که از وزن ژئوپلیتیکى قابل توجهى در سطح بین المللى نیز برخوردارند. حضور این دو کشور در مراحل آغازین کار و شکل یابى هسته اولیه اتحادیه، مانع از تحقق آن خواهد شد، زیرا اولاً تجانس آنها با بقیه آسیا از درجه بالایى برخوردار نیست. ثانیاً داراى وضعیت ژئوپلیتیکى خاصى نسبت به همسایگان خود هستند؛ مثلاً هندوستان با سه همسایه خود یعنى پاکستان، چین و سریلانکا مسأله دارد و ژاپن نیز به دلیل گرایش به سمت جامعه اقیانوس آرام از هویت آسیایى کمرنگى برخوردار شده است و علاوه بر آن، با چین و کره شمالى مشکل دارد و سابقه سوء استعمارگرى و تجاوز به همسایگان - به ویژه در جنگ جهانى دوم - دارد و به نظر مى‏رسد رفتار آن نسبت به اتحادیه آسیا مشابه رفتار انگلیس نسبت به جامعه اروپا باشد.

 بنابر این در مراحل اولیه کار از درگیر کردن این کشورها باید پرهیز شود در غیر این صورت اتحادیه، سرانجامى نخواهد گرفت. ولى در بلند مدت و پس از آن که اتحادیه پایه‏هاى مستحکمى یافت و توانست اکثر کشورهاى آسیایى را عضو کند امکان جذب ژاپن و هند وجود خواهد داشت، زیرا عدم عضویت آنها به معناى از دست دادن بازار قدرتمند آسیا خواهد بود.

 در خاتمه این بحث، توصیه مى‏شود کلیه تلاشهاى مربوط به تشکیل اتحادیه آسیا متوجه سناریوهاى سوم و چهارم بشود تا پس از شکل‏یابى هسته اولیه بتوان به طور تدریجى و در مراحل بعد سایر کشورهاى علاقه‏مند را از کلیه نواحى جغرافیایى و ژئوپلیتیکى آسیا جذب آن نمود.

 تشکیل اتحادیه آسیا یقیناً دستاوردهاى مفیدى براى کشورهاى آسیایى به همراه خواهد داشت که ایجاد بازار مشترک اقتصادى آسیا براى پاسخگویى به نیازهاى متقابل کشورها، ایجاد نهاد داورى مشترک براى رسیدگى و حل و فصل دعاوى فى مابین، احیاء هویت آسیایى، تأمین امنیت جمعى کشورهاى آسیا، ایجاد شبکه کمربندى حمل و نقل زمینى و هوایى و دریایى، ایجاد شبکه ارتباطى و رسانه‏اى مشترک، کسب قدرت برتر جهان و تأثیرگذارى بر نظام بین‏المللى و از همه مهمتر انقراض سلطه تاریخى اروپا و آمریکا بر آسیا از نمونه‏هاى بارز آن است.

 پایان

 1 ) جمهورى اسلامى ایرا به لحاظ این که اولین کشور مطرح کننده نظریه اتحاد آسیایى است مى‏تواند به عنوان کشور پیشنهاد دهنده، کنفرانس مزبور را تشکیل دهد.