کیفر آخرت

 تفسیر سوره رعد

 کیفر آخرت

 آیة اللَّه جوادى آملى

 

 “بل زیّن للذین کفروا مکرهم و صدّوا عن السّبیل و من یضلل اللّه فما له من‌هادٍ لهم عذاب فى الحیوة الدنیا و لعذاب الآخرة اشقُّ و ما لهم من اللّه من واق.” (سوره رعد، آیه 34)

 بلکه کافران را مکر و کیدشان، برایشان جلوه‏اى دارد و از راه خدا مردم را باز مى‏دارند و همانا کسى را که خدا گمراهش کرده، دیگر هیچ کس نمى‏تواند هدایتش کند و چنین گمراهان هم در زندگانى دنیا (با انواع بلا معذبند) و هم در آخرت به سخت‏ترین عذاب گرفتار، و از عقاب قهر خدا ابداً نگهدارى ندارند.

 

 بعد از این که خداى سبحان شبهات منکران توحید و بى‏دلیل بودن سخنانشان و نیز زیبا جلوه کردن کفر آنان و زینت یافتن مکر و دسیسه‏شان را بیان فرمود، آن گاه فرمود: هیچ عاملى نمى‏تواند آنان را هدایت کند: “و من یضلل الله فما له من‌هاد” اگر کسى با تمام شدن حجّت ظاهر و باطن؛ یعنى عقل و وحى، کتاب خدا را زیر پا گذاشت و خداى سبحان به او مهلت داد که برگردد و برنگشت، توفیق اهتدا را از او سلب مى‏کند. نه این که اگر چیز داشت خدا از او مى‏گیرد بلکه مقصود این است که این فیض را بقاءاً خدا به او نمى‏دهد و درِ رحمت را به روى او باز نمى‏کند.

 آن گاه خداى سبحان، کیفر دنیایى و اخروى آنان را بیان مى‏کند و مى‏فرماید: “لهم عذاب فى الحیوة الدنیا” کفّار در دنیا مُعذّب خواهند شد “و لعذاب الآخرة اشقّ” به عذاب اخروى هم معذّبند، ولى عذاب اخروى مشقّتش از عذاب دنیوى بیشتر است “و مالهم من الله من واقٍ” چیزى، حافظ آنها از عذاب نیست.

 در این آیه دو مطلب است: یکى این که عذاب دنیا شاق است و عذاب آخرت اشق و دوّم این که: هیچ واقى و حافظى براى کفّار نیست نه در عذاب دنیا و نه در عذاب آخرت؛ یعنى براى انسان هیچ کسى ضمانت نمى‏کند مگر خود انسان؛ حافظ انسان، خودِ انسان است وَ لا غیر.

 نحوه تعذیب کفّار را قرآن کریم با چند زبان بیان مى‏کند: گاهى مى‏فرماید آخرت به سود پارسایان است؛ یعنى کافر از این فیض بهره نمى‏برد: “و العاقبة للمتّقین”1 یا در همین سوره رعد - که بحثش قبلاً گذشت - فرمود: براى مؤمنین عُقبىَ الدّار است؛ یعنى پایان این دار به نفع مؤمنین است. این گرچه بشارت به نفع مؤمنین است ولى اِشْعار به یأس کفّار دارد؛ یعنى کافر از این فیض، محروم است.

 بیان تندتر در این مورد در همین سوره رعد است که مى‏فرماید: “وعقبى الکافرین النار”2، پایان کافران آتش است، یا “لهم سوء الدار”3 که قبلاً بحث شد. این، تهدید مستقیم است.

 گاهى مى‏فرماید: عذاب آخرت براى کافران اشقّ است، امّا چرا عذاب آخرت براى آنان اشقّ است؟ قرآن کریم عذاب دنیا را نسبت به عذاب آخرت کوچک و کم مى‏داند. با این که عذاب دنیا گرچه مانند غرق فرعونیان باشد که “فغشیهم من الیمِّ ما غشیهم”4 این را کوچک مى‏داند، یا درباره قوم عاد و ثمود که خداى سبحان آن صاعقه و آن صیحه را بر آنان مسلّط کرد که: “سخّرها علیهم سبع لیالٍ و ثمانیة أیام”5 آن توفان هوایى را بر آنان مسلّط کرد که “فهل ترى لهم من باقیه”،6 چیزى از آنها باقى نگذاشت. این را عذاب کوچک مى‏داند. باز آن عذابى را که فرمود: “فدمّرناهم تدمیراً”7، هم کوچک مى‏داند و عذاب آخرت را بزرگ مى‏شمارد، “عذاب عظیم” و “عذاب الیم” براى آخرت است.

 عذاب آخرت چه چیزى است که قرآن با عظمت از آن یاد مى‏کند؟ مگر سوزاندن، غرق کردن، صاعقه فرستادن و زنده به گور کردن عذاب کمى است که عذاب آخرت از آنها شدیدتر است؟

 تعبیر قرآن کریم گاهى این است که: “و لعذاب الآخرة أشدّ و أبقى”،8 انسانِ مُسرفِ کافر را، خداى سبحان به عذاب آخرت - که شدیدتر و پایدارتر از عذاب دنیاست - معذّب مى‏کند و گاهى مى‏فرماید: گرچه آنها در دنیا معذّبند ولى عذاب دنیا نسبت به عذاب قیامت قابل قیاس نیست، زیرا “والساعة ادهى و اَمَرّ”9 در سوره قمر مثل همین آیه محل بحث از سوره رعد، دو عذاب را براى کفّار مقرّر مى‏فرماید: عذاب دنیا و عذاب آخرت. در سوره رعد، آیه محل بحث مى‏فرماید: عذاب آخرت اشقّ است؛ یعنى عذاب دنیا شاقّ است و عذاب آخرت اشقّ، همین معنا را با تعبیرى دیگر در سوره قمر آیه44 به بعد بیان مى‏کند و مى‏فرماید: “أم یقولون نحن جمیع منتصر”، کفّار مى‏گویند: ما با هم هستیم و جمعمان فراوان است و پیروزیم، ولى “سیهزم الجمع و یُوَلُّونَ الدُّبُر” اینها جمعشان شکست مى‏خورد و ناچار مى‏شوند که عقب نشینى کنند.

 این عذاب دنیایى کافران است که در دنیا شکست مى‏خورند و اما عذاب آخرت: “بل السّاعة موعدهم” قیامت قرارگاه عذاب آنهاست، در این جا، “بل” براى ترقى است نه این که صرف نظر از گذشته باشد؛ ماقبل محفوظ است به عنوان وعده الهى که کُفار یقیناً شکست مى‏خورند، امّا عذاب مهمتر در انتظارشان است و آن این است که: “بل السّاعة موعدهم و السّاعة أدهى وأمّر” قیامت از هر داهیه‏اى داهیه‏تر است، مصیبت جانگدازِ غیر قابل تحمل را “داهیه” مى‏گویند نه هر مصیبتى را، ولى قیامت از هر داهیه‏اى ادهى است و از هر امر تلخى تلختر است، تلخى دنیا از هر تلخى بیشتر و داهیه قیامت هم از هر داهیه‏اى توانفرساتر است. اگر این چنین است که در سوره رعد مى‏فرماید: “و لعذاب الآخرة أشقّ” عذاب آخرت مشقتش بیشتر است، در سوره طه مى‏فرماید: “و لعذاب الآخرة أشدّ و أبقى”، و در سوره قمر مى‏فرماید: “بل السّاعة موعدهم و السّاعة أدهى وأمّر” سرّش چیست که این همه عذاب آخرت را تشدید مى‏کند و در بعضى از موارد هم از او به این که اکبر از دنیاست یاد مى‏کند؟ در این کریمه مى‏فرماید: ما کفّارى را که علیه اسلام به مبارزه برخاسته‏اند قبل از عذاب بزرگتر به عذاب ادنى گرفتار مى‏کنیم تا برگردند: “و لنذیقنّهم من العذاب الأدنى دون العذاب الأکبر لعلّهم یرجعون”10 عذاب دنیا را ادنى مى‏داند و عذاب آخرت را اکبر. مناسب با ادنى ابعد است و مناسب با اکبر، اصغر، از این که فرمود: “و لنذیقنّهم من العذاب الأدنى دون العذاب الأکبر” معلوم مى‏شود که عذاب دنیا نسبت به عذاب آخرت هم اصغر است، چون او اکبر است، هم ادنى است چون او اَبْعَد است؛ یعنى عذاب دنیا نزدیک است و کوچک، عذاب آخرت دور است و بزرگ منتهى این تناسُب در این آیه رعایت نشده است؛ یعنى در برابر عذاب اکبر نفرمود ما عذاب اصغر را به آنان مى‏چشانیم بلکه فرمود عذاب نزدیکتر. همچنین در برابر نزدیکتر، دورتر است باید مى‏فرمود: دون العذاب الأبعد، این تناسب هم رعایت نشده است؛ یعنى نفرمود ما عذاب ادنى را اوّل مى‏چشانیم قبل از عذاب ابعد. درباره دنیا که عذابش دو صفت دارد: یکى اصغر و دیگرى ادنى، ادنى را انتخاب فرمود. درباره آخرت که دو صفت دارد: اکبر و اَبْعد، اکبر را انتخاب فرمود، چون مقام، مقام تهدید است. در مقام اِنذار و تهدید شایسته نیست انسان بگوید عذاب کوچکتر بلکه باید گفت عذاب نزدیکتر، در مقام تهدید نباید گفت عذاب دورتر بلکه باید گفت عذاب بزرگتر.

 بنابراین، دو صفتى که انتخاب شده با بلاغت سازگار است و به گونه‏اى است که مقتضاى حال را تفهیم مى‏کند و شدّت تهدید را مى‏رساند.

 از این معنا روشن مى‏شود که عذاب دنیا نسبت به عذاب آخرت اصغر است، و عذاب آخرت اکبر است. پس عذاب آخرت “اشقّ” است، دنیا “شاقّ”، عذاب آخرت “اشدّ” است، دنیا “شدید”، عذاب آخرت “اکبر” است، دنیا “کبیر”، عذاب آخرت “اَدْهى” است، عذاب دنیا “داهیه”، عذاب آخرت “امرّ” است، عذاب دنیا “مُرّ”. این جا اگر تلخ است آن جا تلختر است.

 چرا خداى سبحان عذاب آخرت را با این عظمت مى‏ستاید؟

 چون در دنیا هر نوع تعذیبى که محقق بشود آن نحوه تعذیب به اذن خدا مقدور دیگران هست اگر سوزاندن است کافر هم مى‏تواند مؤمن را بسوزاند، انسانى هم مى‏تواند انسان دیگر را بسوزاند و مانند آن، اگر غرق کردن است، مقدور دیگران هم هست به اذن الله، ولى در قیامت یک نوع تعذیبى است که خدا مى‏فرماید هیچ عذاب کننده‏اى به این نحوه که من عذاب مى‏کنم نمى‏تواند عذاب کند: “فیومئذٍ لا یعذّب عذابه أحد و لایوثق وثاقه أحد”11. این آیات در آخر سوره فجر است، در آیه قبلش مى‏فرماید: “یقول یا لیتنى قدّمت لحیوتى” معلوم مى‏شود دنیا عالَمِ حیات نبود که حیات مربوط به آخرت است چون مى‏گوید: اى کاش من براى زندگیم پیش فرستى تهیّه مى‏کردم.

 هیچ کسى نمى‏تواند مانند خدا عذاب کند و انسان را در بند قرار دهد. در دنیا هر کس براى خدا گرفتار رنج و عذاب شود، آن امید پاداش، این رنج را براى او تحمّل پذیر مى‏کند، مى‏گوید این رنج موقّت را تحمل مى‏کنم براى آن سعادت ابدى، بنابراین درد، خیلى کم احساس مى‏شود چون عذاب که به معناى قطعه قطعه کردن بدن و مانند آن نیست بلکه یک امر ادراکى است، اگر روح ادراک نکند عذابى در کار نیست، لذا افرادى را که بى‏هوش و جرّاحى مى‏کنند و بدنشان را قطعه قطعه مى‏کنند اینها احساسى ندارند، دردى ندارند و تا انسان درک نداشته باشد رنجى نیست و اگر به امید یک آینده با موفقیت این درد را تحمل کند، رنجش آسان است؛ لذا بین شهدا آنهایى که به مقام شهود کامل رسیدند که اصلاً درد احساس نمى‏کنند آنهایى هم که در بین راهند درد را احساس مى‏کنند اما نه چندان، هیچ دردى براى شهید به آن معنا نیست. و اگر کسى در راه باطل رفت و گرفتار انتقام شد که “زیّن للّذین کفروا مکرهم”12 این هم گرفتار یک واهمه است که تاریخ در آینده براى ما پیروزى قایل است، عدّه‏اى هم به دنبال ما حرکت مى‏کنند همین اوهامى که دامِ کفّار و منافقان بوده و هست نمى‏گذارد که آنها عذاب را درست درک کنند، به این وَهْم که آینده خوب به انتظار آنهاست، این از لحاظ درک. از لحاظ واقعیّت خارج، عذاب براى کافر یا غیر کافر در دنیا بیش از چند لحظه نیست بالاخره مى‏میرد، وقتى مرد درد احساس نمى‏کند، کسى را که مى‏سوزانند در همان لحظات اوّل درد را احساس مى‏کند وقتى حیاتش را از دست داد، دیگر دردى احساس نمى‏کند. این دو چیز در دنیا هست لذا عذاب دنیا را کوچک و شاقّ و مانند آن قرار مى‏دهد.

 اما چرا عذاب آخرت اشّد و اشقّ و ادهى و امرّ و امثال ذلک است؟

 در آخرت کافر و منافق وقتى که معذّب مى‏شوند، برایشان روشن مى‏شود که بیراهه رفته‏اند، از این رو، نه امید آینده دارند نه مى‏توانند با این عملشان کسى را فریب دهند چون تمام حق بر آنان روشن شده است: “ذلک الیوم الحقّ”13 چیزى مخفى نیست. پس وَهْم را در آن روز راهى نیست. پس این گونه اوهام که باعث خفّت درک باشد در آن‏جا نیست و از طرفى هم این عذاب تمام شدنى نیست، مگر مثل عذاب دنیاست که انسان وقتى وارد آتش شد بسوزد و بمیرد و از بین برود: “ثمّ لایموت فیها و لایحیى”14 بنابراین این عذاب قیامت نسبت به عذاب دنیا اصلاً قابل فرض نیست.

 اگر این مسائل براى یک انسان روشن شد و باز هم بیراهه رفت در روایات معصومین - علیهم السلام - مى‏فرمایند: او دیوانه است، آیا تعبیر به جایى است یا نه؟ اگر در سوره اعلى فرمود: “ثم لایموت فیها و لایحیى” یعنى لا یموت فیها لیستریح و لا یحیى حیاةً طیّبة، نه مى‏میرد که راحت بشود، بلکه همواره در حال عذاب است و به همین جهت است که در سوره “طه” فرمود: این قابل زوال نیست. انسانى که مى‏سوزد و نمى‏میرد با انسانى که مى‏سوزد و چند لحظه بعد مى‏میرد یقیناً فرق مى‏کند و اصلاً قابل قیاس نیست. آن عذاب، طورى نیست که انسان بتواند لا اقلّ یک روزش را تحمل بکند، در آتشهاى دنیا انسان وقتى مبتلا شد بعد از چند لحظه مى‏میرد وقتى هم که مرد دیگر احساس و درکى ندارد، درک که نبود دردى هم احساس نمى‏کند، این همه چوبها را مى‏سوزانند مگر چوبها معذّبند، خیر، چون عذاب مربوط به درک است وقتى این رابطه قطع شد دیگر دردى ندارد.

 در آخرت نوع دیگرى از عذاب هست که نمونه‏اش در دنیا نیست و آن، عذاب روحى است؛ یعنى همان “نار اللّه الموقدة الّتى تطّلع على الافئدة”15 این آتش و نارى که در این آیه آمده غیر از آتش جهنّم است، بلکه نارى است که به اللّه و به علّت فاعلى نسبت داده شده و قلب و روح را مى‏سوزاند. ما در دنیا عذابهاى روحى مثل خجالت، غم و اندوه و مانند آن داریم، اما اینها با بسیارى از خاطرات درونى همراه است که نمى‏گذارد انسان درست درک بکند، گاهى که خَجِلْ و یا غمگین مى‏شود این اندوه و انفعال، عذاب روحى است امّا با توجیه‏هاى مختلف ممکن است این عذاب، سرپوش داشته باشد لذا آن طورى که باید و شاید انسان احساس نمى‏کند، ولى در قیامت کاملاً روشن مى‏شود نه آینده‏اى در پشت سر دارد نه مى‏تواند توجیه کند. بنابراین روز ظهور حق است و آن ناراللّه را احدى تاب تحمّلش را ندارد: “لایعذّب عذابه أحد و لایوثق وثاقه أحد” این همان عذاب آخرت است که اشقّ است؛ در برابر عذاب دنیا که شاقّ است.

 در داستان مشهور ملاقات عقیل با على(ع) که حضرت - سلام اللَّه علیه - آن آهن را گُداخت و در دست او نهاد یا برخوردى با دست او داشت و دادِ عقیل در آمد، فرمود: “أتئنّ من الأذى و لا أئنّ من لَظى”16 استدلال حضرت این است که تو آتشى را که انسان افروخت نمى‏توانى تحمّل کنى من چگونه آتشى که جبّار (یعنى خدایى که به اسمِ جبّار ظهور کرد) افروخت، تحمّل کنم، این اصلاً قابل تحمّل نیست. استدلال حضرت این است که این طور نیست که در آخرت یک آهن گداخته باشد مثل آهن گداخته در دنیا، اگر مثل هم بودند که این همه تعبیرات قرآن کریم که مى‏فرماید: عذاب آخرت، ادهى، امّر، اشدّ، اشقّ و ابقى است، که نبود. بنابراین چنین عذابى در دنیا ممکن نیست که با عذاب آخرت، قابل مقایسه باشد، قهراً این چنین خواهد شد که “و لعذاب الآخرة أشقّ” یعنى عذاب آخرت شاقتر از عذاب دنیاست به گونه‏اى که قابل بیان نیست.

 کفّار همیشه گرفتار دو عذابند: یا به جان هم مى‏افتند، یا مقهور مسلمین هستند. در ذیل آیه کریمه “و کذلک نُولّی بعض الظّالمین بعضاً”17 امام باقر - سلام اللَّه علیه - مى‏فرماید: سنّت خدا هم بر این است که از کافر به وسیله کافر انتقام بگیرد، آنها همواره به جان هم افتاده‏اند و همیشه کشته مى‏دهند. بنابراین کافر که بخواهد دست به ستم دراز کند به دو عذاب معذّب است، کافرى که مثل حیوانات زندگى مى‏کند همه چیزش نظیر حیوانات است، چه فرقى است بین کافرى که در لاک خود خزیده است با حیوانى که در آشیانه خود آرمیده است.

 این قسمت از بحث مربوط به قسمت اول آیه که “لهم عذاب فى الحیوة الدّنیا و لعذاب الآخرة أشقّ”.

 و اما این که فرمود: “و ما لهم من اللَّه من واقٍ”، هیچ کسى نمى‏تواند جلوى عذاب الهى را بگیرد، ظاهر این جمله اخیر مطلق است هم نسبت به عذاب دنیا، هم نسبت به عذاب آخرت. اگر گروهى مستحق عذاب دنیا شدند هیچ کسى آنها را حفظ نمى‏کند و اگر سخن از استحقاق عذاب آخرت است، هیچ کسى حافظ آن نیست، تنها تقواى خودِ انسان حافظ اوست. این که اگر خداى سبحان اراده تعذیب کرد نه کسى آنها را از عذاب دنیا حفظ مى‏کند نه از عذاب آخرت.

 آیات قرآن کریم در خصوص عذاب، چند دسته است: بعضى در خصوص عذاب دنیا است که کسى آنها را از عذاب دنیا حفظ نمى‏کند، و برخى در خصوص عذاب آخرت است که در آخرت اینها حافظى ندارند، بعضى مثل این آیه جامع و مطلق بین العذابین است؛ یعنى نه در دنیا اینها حافظى دارند نه در آخرت. در سوره غافر آیه 21 - که مربوط به عذاب دنیاست - این چنین آمده است: “أولم یسیروا فى الأرض فینظروا کیف کان عاقبة الّذین کانوا من قبلهم کانوا هم أشدّ منهم قوةً و آثاراً فى الأرض فأخذهم اللَّه بذنوبهم و ما کان لهم من اللَّه من واقٍ” فرمود: چرا اینان در زمین، سیر نمى‏کنند، نه تنها چرا کتاب تاریخ نمى‏خوانند، کتاب تاریخ یک گوشه‏اى از جریان را حلّ مى‏کند حضور در صحنه و موفقیّت اراده الهى را دیدن، گوشه دیگر را تبیین مى‏کند. مى‏فرماید اینها هم بروند ببینند عنایت خدا چه کرد؟ و چگونه به حیات کفّار خاتمه داد، آنها که قبلاً معذّب شدند و از بین رفتند از کسانى که فعلاً در برابر وحى به مبارزه برخاسته‏اند قدرتمندتر بودند آثارشان هم بیشتر بود، روز خطر هیچ عاملى آنان را از عذاب الهى حفظ نکرد. تحت وقایت و حفظ هیچ کسى قرار نگرفتند، این عذاب دنیا.

 

 × جاودانى عذاب

 درباره عذاب آخرت آیات فراوانى است که مى‏گوید عذاب آخرت هرگز از کفّار دور نخواهد بود. در سوره معارج آیه 2 مى‏فرماید: “سئل سائلٌ بعذابٍ واقع × للکافرین لیس له دافع × من اللّه ذى المعارج”، هیچ دافعى براى عذاب اخروى نیست. آیاتى که دلالت بر غیر قابل دفع بودن عذاب خدا بکند، کم نیست. در سوره طور آیه 8 این چنین آمده است: “انّ عذاب ربّک لواقع × ماله من دافع” چه موقع این عذاب واقع مى‏شود؟ “یوم تمور السماء موراً” اگر این بَعد نبود انسان به اطلاقش تمسّک مى‏کرد امّا بعد، ظرف این عذاب است، چه وقت این عذاب واقع مى‏شود؟ “یوم تمور السّماء موراً”، روزى که آسمانها مى‏لرزد که ناظر به عذاب آخرت است. بنابراین، نه عذاب اخروى الهى و نه عذاب دنیوى الهى هیچ کدام قابل دفع نیست.

 اینها آیاتى در مورد عذاب دنیا و آخرت بوده اما آنچه که جامع هر دو باشد همین آیه سوره رعد است که محل بحث است و فرمود: “لهم عذاب فى الحیوة الدّنیا و لعذاب الآخرة أشقّ و ما لهم من اللَّه من واق” این فراز آخر آیه جامع هر دو است، نه عذاب دنیا و نه عذاب آخرت، هیچ کدام از اینها دفع نمى‏شود و کسى انسان را حفظ نمى‏کند، تنها یک عامل است که انسان را حفظ مى‏کند و آن را در سوره تحریم آیه6 بیان فرموده است: “یا أیّها الّذین آمنوا قُوا أنفسکم و أهلیکم ناراً” خودتان را حفظ کنید و تا آن جایى که میسور است اهلتان را حفظ کنید آن نارى که آتش گیرش مردمند و سنگها، “وقودها النّاس والحجارة” وقود آن آتش‏گیر است، آتش‏گیره آن هیزمهاى بزرگى‏اند که آتششان خاموش نمى‏شود و تا مدّت زیادى مى‏ماند، این هیزمهاى کوچک که پژمرده شدند و خاکستر شدند اگر بخواهند هیزم جدید بیاورند و آتش روشن کنند آن آتش‏گیره که مثلاً تنه یک درخت بزرگى است، آن هنوز داراى آتش است و این هیزمهاى بعدى را با آتش آن روشن مى‏کنند. آن ریشه و آن تنه درختهاى بزرگ را آتش‏گیره مى‏گویند که دیگران را با او مى‏سوزانند.

 این “فقاتلوا أئمة الکفر”18 به خاطر این است که کافران هم در دنیا وَقُودند و هم در آخرت، گاهى انسان خودش مى‏سوزد، دیگران را هم مى‏سوزاند، چنین شخصى در قیامت “وَقوُدْ” مى‏شود و زمانى هم هیزمى است که فقط خودش مى‏سوزد. فرمود: در قیامت، آتشى است که وقودش مردمند، امّا چه دسته از مردم؟ نمونه‏هایش را ذکر فرمود: “کدأب آل فرعون”19 تصریح مى‏کند که آنها وقودند. وقتى که چراغهاى نفتى و وسایل دیگر نبود، مردم هیزم و تنه‏ها و کُنده‏هاى تنومند درختها را به عنوان “وقود” در اجاق مى‏گذاشتند، اینها چند شبانه روز روشن است و هیزمهاى کوچک را با آنها روشن مى‏کنند. در قیامت هم وقودِ جهنّم ائمه کفرند. وقتى قرآن وقود را یک جا معرّفى مى‏کند مى‏فرماید: وقودش مردمند جاى دیگر هم نشانه ذکر مى‏کند، وقتى جریان فراعنه را ذکر مى‏کند، مى‏فرماید: “هُم وقود النّار”20 در چند مورد قرآن فراعنه را وقود النّار مى‏داند.

 بنابراین هیچ واق و نگهدارنده‏اى نیست مگر تقواى خود انسان.

 روشن است که چرا هیچ کسى واقى نیست؟ چون تمام موجودات سپاهیان خدایند، بنابراین کسى نمى‏تواند جلوى اراده خدا را بگیرد لذا فرضى براى واقى نمى‏ماند، چون همه مشغول انجام مأموریّت الهى‏اند و کسى نمى‏تواند جلوى اراده خدا را بگیرد نه خود شخص مُعَذَّبْ و نه دیگران، زیرا خود این شخص معذّب، هم مانند دیگران، جزو مأموران الهى است که: “للَّه جنود السّموات والأرض”21 اگر همه جُنْد الهى‏اند و دستور حق را اجرا مى‏کنند فرض ندارد که کسى در مقابل امر خدا مقاومت کند و جلوى او را بگیرد.اعاذنا الله من شرور انفسنا

 

 پاورقیها:

1) اعراف (7) آیه128

2) رعد (13) آیه 33.

3) رعد (13) آیه35.

4) نبأ (78) آیه 39.

5) همان، آیه 25.

6) اعلى (87) آیه 13.

7) طه (20) آیه 78.

8) همزه (104) آیه 7.

9) الحاقه (69) آیه 7.

10) نهج البلاغه صبحى صالح خطبه 224.

11) همان، 12

12) انعام (6) آیه 129.

13) فرقان (25) آیه 36.

14) فجر (89) آیات 27 - 26.

15) طه (20) آیه 127.

16) آل عمران (3) آیه 11.

17) قمر (54) آیه 46.

18) همان، آیه 10.

19) سجده (32) آیه 21.

20) فتح (48) آیه 4 و 7.

 21) توبه (9) آیه 12.

تعداد مشاهده مقاله: 99