خورشید فقاهت

خورشید فقاهت

ابوالفضل طریقه‏دار

 

 بار دیگر از خیل فقیهان شیعى، دانشورى پارسا و مرجعى عظیم‏القدر، دیده از جهان فرو بست و عالم تشیّع را غرق ماتم ساخت. آرى، فقیه کهنسال، حضرت آیة الله العظمى حاج شیخ محمد على اراکى، پس از یک قرن تلاشِ پربرکت و کارنامه‏اى درخشان از زهد و تقوا و دانش، دامن از عالم خاک برچید و به ملکوت اعلى پیوست. بدین مناسبت مرورى کوتاه بر زندگانى آن عالم ربانى، بایسته است.

 

 تولد

 حضرت آیة الله العظمى اراکى به سال 1312 قمرى در شهر “اراک” (سلطان آباد قدیم) در خانواده علم و تقوا پا به عرصه وجود نهاد. پدرش - آیة الله حاج میرزا آقاى فراهانى - از علماى بزرگ روزگار خود بود. مادرش نیز از فرزندان “آقا سید حسن واقف” - که اکنون در اطراف شهرستان “نطنز” بارگاه وسیعى دارد - بود. خود ایشان در این باره مى‏فرماید:

 پدرم یکى از بزرگترین نعمات الهیّه به بنده بوده است. ایشان، دست‏پرورده مرحوم آخوند ملاّ محمد ابراهیم الانجدانى بود که از اوتاد عصر و دست‏پرورده شیخ اصفهانى و مورد علاقه خاص آن مرحوم بوده است. از پدرم شنیدم که مى‏گفت: آخوند به من مکرر مى‏فرمود که: "تو استوانه مسجد ما هستى"، چون هر وقت که آخوند به مسجد مى‏رفته، پدرم را در آن جا در حال قیام و سجود مى‏دیده است. [در قرآن آیه‏اى هست که خداوند متعال مى‏فرماید:] “أمن هو قانت آناء اللیل ساجداً و قائماً یحذر الآخرة و یرجوا رحمة ربّه قل هل یستوى...؛1 آیا آن کسى که در همه ساعات شب به عبادت پرداخته یا در سجود است یا در قیام و از آخرت بیمناک است و به رحمت پروردگارش امیدوار است، با آن که چنین نیست، یکسان است... .”، من مصداق این آیه را در پدرم مى‏دیدم.

 امّا مادرم از اولاد “سید حسن واقف” مى‏باشد که اکنون در اطراف نظنز، بارگاهى دارد بسیار مجلل.

 پدرِ مادرم [که “سید عقیل” نام داشته نیز داراى کراماتى بوده است، به طورى که] مى‏گویند: [در بیابانى با پلنگى رو به رو مى‏شود ]فاصله او با پلنگ، یک ذرع و نیم بوده است، امّا یک قدم نه پلنگ نزدیکتر مى‏شده و نه سید عقیل، [آن دو با رعایت همین فاصله جاده بیابانى را طى مى‏کردند] هر زمان که سید عقیل مى‏نشسته، پلنگ هم مى‏نشسته و هر زمان که راه مى‏رفته او هم همراه مى‏شده، هیچ کدام تعرّض نمى‏کرده‏اند، همین طور مى‏آیند تا به نزدیکى ده مى‏رسند [در آن جا دو راهى بوده که] یک راه به ده مى‏رفته و راه دیگر به کوهستان. این جا سیّد عقیل رو به پلنگ مى‏کند و مى‏گوید: حیوان، این راه به ده مى‏رود و در ده، جاى تو نیست، موجب اذیّت نشو، باید از این راه کوهستانى بروى، برو. پلنگ هم مى‏شنود و مستقیم مى‏رود.2

 

 دوران تحصیل

 یازده سال از عمر شریفش مى‏گذشت که به تحصیل علوم دینى همّت گماشت. کتابهاى صمدیه، سیوطى، معالم، رسائل و مکاسب را نزد “آقا سید جعفر” خواند. پس از اتمام سطح به محضر، مرحوم آیةاللّه العظمى آقا شیخ محمّد سلطان العلما (صاحب حاشیه معروف کفایه) حاضر شد و همزمان با آن به درس آیة اللّه العظمى حاج شیخ عبدالکریم حائرى راه یافت و از خرمن دانش او خوشه‏ها چید.

 آن مرحوم از آغاز تحصیلات خود، این چنین یاد مى‏کند:

 “شوهر همشیره‏اى داشتم به نام آقاى “عمادى”، ایشان مرا در سن یازده یا دوازده سالگى به درس و تحصیل علوم الهیه واداشت. شاید از همان اوان کودکى بود که شوق عجیبى به کتاب و نوشتن داشتم. یادم مى‏آید که پدرم [کتابى به نام] پنج الحمد3 [داشت] و من در حالى که چیزى از خواندن و نوشتن نمى‏دانستم و نمى‏فهمیدم مرتّب این کتاب دستم بود و ورق مى‏زدم و براى خودم چیزهایى مى‏خواندم... .”4

 

 رمز پیشرفت علمى

 این فقیه پارسا، مراتب علمى را یکى پس از دیگرى با موفقیّت پیمود. رمز این پیشرفت آن بود که به تقیدات دنیوى و تشریفات دست و پا گیر، بى‏اعتنا بود و جز تحصیل و تدریس علم و تهذیب روح، اندیشه‏اى نداشت، خود ایشان در این باره مى‏فرماید:

 “حاج شیخ [عبدالکریم حائرى یزدى] مى‏فرمودند: طلبه باید “اعمى مذهب” [بى‏قید و ساده زیست] باشد. اگر [طلبه] مى‏خواهد ملاّ بشود باید تقیدات را ول کند، عالم طلبگى این طور نیست که از در و دیوار، ملایمات پیدا شود و زندگانى و امرار معاش به خوشى اداره شود. یک وقت هم هست که زندگى، سخت و تنگ مى‏شود. باید بر سختیها مقاومت کند و تقیدات را از بین ببرد و “اعمى مذهب” باشد.”5

 

 انس با قرآن

 قرآن، منبع اصلى معارف الهى است. در مبانى اجتهاد فقه شیعه، این کتاب عظیم، نخستین دلیل استنباط احکام است، ولى متأسفانه در برهه‏اى از زمان، نفوذ اندیشه اخباریگرى و تحجّر و خشک فکرى آنان از یک سو و مقابله افراطى با این مشرب و در نتیجه، فربهى علم اصول از سوى دیگر، مانع از آن شد تا علوم قرآنى و از جمله تفسیر، مورد بحث و بررسى قرار گیرد. چندى به همین منوال گذشت تا این که فقیهانى آگاه با دلیرى و ستبر اندیشگى آن فضا را شکستند و راه جدیدى را براى رسیدن به آستان قرآن گشودند؛ درسهاى تفسیرى مراجع تقلید بزرگ - که قبلاً خلاف شأن آنان شمرده مى‏شد! - برپا گردید و کتابهاى گوناگونى در این باره پدید آمد و بدین سان، یک بار دیگر، نسیم روح انگیز قرآن بر جسم و جان فقه، وزیدن گرفت.

 آیة اللّه العظمى اراکى از جمله فقیهانى است که مى‏کوشید تا در حوزه‏هاى علمیه، فضاى فراختر و مناسبترى براى تأمّلات قرآنى باز شود، از این رو دائماً طلاّب را به انس با قرآن توصیه مى‏فرمود:

 “ [طلاب باید] به خواندن قرآن با فکر و تأمل [اهتمام ورزند، چون ]این، کلامِ خالق آسمان و زمین و خالق بشر، خالق انبیا و مسلمین، خالق محمّد، سیّد المرسلین، خالق امیرالمؤمنین، خالق یک یک ائمه، خالق حضرت حجّت - سلام اللّه علیهم - و خالق همه است. این کلام، مال اوست، ببینید چه کلامى است! کلامى که خالق تمام انس و جن و شمس و قمر و مایرى و ما لایرى است. او این کلام را ترتیل کرده. این کلام، چقدر جامع است، مثل جامعیت خودش. اگر کسى فکر و تدبّر در او بکند، حالش منقلب مى‏شود و از کسالت و بى‏توفیقىِ روحى، نجات پیدا مى‏کند.”6

 اخلاق عملى

 برخى از مدّعیان سیر و سلوک، در هنگام تبیین مراحل شریعت، طریقت و حقیقت، بر فقیهان، طعن زده‏اند که آنان معلم و نگهبانِ پوسته و ظاهر دین (یعنى شریعت) هستند و با مغز و باطن احکام، کارى ندارند. این سخن، نشان بى‏خبرى آنان از جریان عرفان واقعى در حوزه‏هاست، چون در میان مرزداران شریعت، فقیهان بسیارى را مى‏بینیم که عرفان واقعى را بر اساس احکام شریعت پى افکنده‏اند، از این رو، قلبهایشان صیقلى گردیده و چشمانشان به سوى غیب گشوده شده است. اشعار نغز و پر رمز و راز برخى از مراجع تقلید، انس با شب، مأنوس بودن با ادعیه و مناجاتهاى عرفانى ائمّه‏معصومان‏علیهم السلام، معراج در نماز و ناله‏هاى العفو، العفو آنان در دل شب، هر سالکى را به غبطه وامى‏دارد.

 اگر فقیهان، صوفیه را طرد کرده‏اند، بیشتر خود آنان مقصّر بوده‏اند، چون بى‏محابا بر احکام تاختند، شطحیات بافتند و یافته‏هاى درونى و تجربه‏هاى شخصى خود را یقینى پنداشتند و به عنوان اصل مسلّمِ در سیر و سلوک انگاشتند و با این کار خود، متشرعان و فقیهان را سخت ترساندند.

 شیخ الفقها آیة اللّه العظمى اراکى، فقیه توانایى بود که با دورى از زینتهاى دنیوى و مبارزه با هواهاى نفسانى، گردنه‏هاى صعب‏العبور اخلاق و عرفان عملى را پیروزمندانه پشت سرگذاشت؛ در این جا به چند نمونه از ویژگیهاى اخلاقى ایشان، اشاره مى‏کنیم:

 × دورى از مقام و شهوت:

 وى با این که سالیان سال، صلاحیّت افتا و مرجعیّت داشت، ولى همواره از آن دورى مى‏جست و از مطرح کردن خود، پرهیز مى‏کرد. رفتارهایش هم به گونه‏اى بود که نشانه کوچکى از گرایش به مرجعیّت در آنها دیده نمى‏شد، نقل است که روزى کسى به او گفته بود: شما با این وضع ساده‏اى که رفت و آمد مى‏کنید، هیچ گاه مرجع نخواهید شد. ایشان در پاسخ فرموده بودند: “من عباى خود را همیشه از گَرد مرجعیّت تکانده‏ام.”

 امّا از آن جا که تمامى کردارهاى این قله‏سانان معرفت و فقاهت از سر تکلیف بود، هنگامى که وظیفه تشخیص داد در کهنسالى بار سنگین مرجعیّت را پذیرفت.

 × تواضع و فروتنى:

 این فقیه پارسا بسیار فروتن بود، به طورى که در درس داماد و هم مباحثه‏اى خود؛ یعنى مرحوم آیةاللّه العظمى سید محمد تقى خوانسارى حاضر مى‏شد و تا وقتى که ایشان زنده بود، حلقه درسى تشکیل نداد و همیشه در هنگام راه رفتن، یک قدم عقب‏تر از ایشان حرکت مى‏کرد، چون به سادات بسیار احترام مى‏گذاشت و حرمت اساتید خود را پاس مى‏داشت.

 با این که ده سال از امام خمینى قدس سره بزرگتر بودند، ولى پیوسته با تکریم از ایشان یاد مى‏کردند و وقتى به دیدن امام در جماران رفته بودند، خطاب به معظّم‏له مى‏گویند: “السّلام علیک یابن رسول اللّه”.7

 × توجه و خشوع در نماز:

 ایشان حدود چهل سال در مدرسه فیضیّه و حرم مطهّر حضرت معصومه‏علیها السلام، اقامه جماعت مى‏کردند و سالیان درازى نیز نمازجمعه را در قم برگزار مى‏نمودند و دانشمندان و طلاّب حوزه با شور و اشتیاق در نمازشان شرکت مى‏کردند. در هنگام اقامه جماعت، نماز را بسیار طول مى‏داد، تازه این نماز مختصر ایشان بوده امّا در خانه، نمازهاى طولانى داشتند که انجامش واقعاً براى دیگران، قابل تحمّل نبود.

 

 بینش سیاسى

 آن مرجع فقید، در طول سالیان قبل و بعد از انقلاب، با حمایتهاى صریح و قاطع خود از امام خمینى‏قدس سره و نهضت اسلامى، آرزوهاى دشمنان را به یأس مبدّل ساخت؛ این پشتیبانیهاى ایشان براى هر مسلمان دلسوز و متعهّدى، شوق‏انگیز و دلگرم کننده بود، چنان که خود ایشان در روزهاى اوج جنگ تحمیلى فرمودند:

 “امروز [دوران جنگ تحمیلى عراق علیه ایران] روز موتِ احمر است، جوانان بریز [به جبهه] مى‏روند. جماعت دنیا - که رئیسشان آمریکا و شوروى است - و سایرین هم که دست بسته آنان هستند، همگى در یک طرف هستند و آقاى خمینى تنها، چه مى‏شود کرد؟ امتحان بزرگى است. آقاى خمینى، شخص نیک نفسى است، جاى شک نیست، قسم مى‏شود خورد بواللّه که این مرد، نیک نفس آدمى است و هیچ غرضى در او جز ترویج دین نیست.”8

 پس از رحلت امام خمینى‏قدس سره ، از رهبریهاى حضرت آیة اللّه خامنه‏اى قاطعانه حمایت کرد و در مقاطع حسّاس با پیامهاى هدایتگرانه خویش، مردم مسلمان کشور را به صحنه فرا مى‏خواندند. سه پیام مهم ایشان از رهبرى حضرت آیة اللّه خامنه‏اى و شرکت در انتخابات ریاست‏جمهورى و همه‏پرسى اصلاح قانون اساسى در سال 1368 و نیز شرکت در انتخابات مجلس شوراى اسلامى در سال 1371 از آن جمله است.

 

 تدریس و تألیف

 شیخ الفقها در تدریس و تألیف، بسیار کوشا بود، به طورى که شاگردان زیادى تربیت کرد و آثار گرانبهایى از خود به جاى گذاشت. در درس، متواضعانه برخورد مى‏کرد و همواره جانب انصاف را نگه مى‏داشت، از اطناب مى‏پرهیخت و شیوه گزیده‏گویى داشت.

 وى در طول 75 سال تحصیل و تدریس، این آثار را از خود به یادگار گذاشت:

1 7 - تقریرات بحث مرحوم آیةاللّه سلطان العلماء.

 2 - تقریرات فقه آیةاللّه العظمى حائرى، شامل طهارت و ارث،

 3 - تقریرات اصول آیةاللّه العظمى حائرى (سه دوره).

 4 - رسالة فى الإجتهاد و التّقلید؛ تقریر بحث مرحوم آقاى حائرى که در ضمن “درر الفوائد” استادش به چاپ رسیده است.

 5 - رسالة فى الولایه.

 6 - رساله استفتائات.

 7 - حاشیه بر عروة الوثقى.

 8 - توضیح المسائل.

 9 - مناسک حج.

 10 - المکاسب المحرّمه.

 11 - کتاب الخیارات.

 12 - رسالتان فى الإرث و نفقة الزّوجه.

 13 - کتاب النّکاح و الطّلاق.

 14 - کتاب البیع.

 15 - شرح مفصّل عروة الوثقى، باب طهارت.

 16 - کتاب الطّهاره، تقریرات آیةاللّه العظمى سیّد محمّد تقى خوانسارى.

 

 رحلت

 سرانجام این اسوه تقوا و فقاهت، پس از یک قرن تلاش برکت‏خیز، در سه‏شنبه هشتم آذر 1373، در بیمارستان شهیدرجایى تهران، دیده از جهان فرو بست. در سوگ این عزیز، شیعیان جهان، یکپارچه به ماتم نشستند و پیکر پاکش با حضور مقام معظّم ولایت، در تهران و قم، با عظمت فراوان، تشییع گردید و در جوار مرقد حضرت‏معصومه‏علیها السلام به خاک سپرده شد. روحش شاد و سلوکش جاودان باد.

 

پی‌نوشت‌ها:

 1 ) زمر (39) آیه9.

 2 ) روزنامه کیهان، چهارشنبه، 9 آذر 1373.

 3 ) عم جزء را در اطراف اراک پنج الحمد مى‏گویند.

 4 ) روزنامه کیهان، همان.

 5 ) مصاحبه با آیة اللّه اراکى، مجله حوزه، شماره12، دى 1364.

 6 ) همان.

 7 ) رک: روزنامه رسالت، پنج شنبه، 10 آذر 1373، گفت و گو با آقاى مصلحى فرزند ارشد آیةالله العظمى اراکى.

 8 ) مصاحبه با آیة الله اراکى، مجله حوزه، همان.

تعداد مشاهده مقاله: 90