بازنگرى در سیاست تولید و مصرف

بازنگرى در سیاست تولید و مصرف

حجةالاسلام و المسلمین محمد تقى رهبر

 در زمینه سیاست تعدیل اقتصادى و مبارزه با تورّم و گرانفروشى سخن بسیار گفته شده و مى‏شود. اگر بر آن باشیم تا مسأله را به شیوه بنیادین بررسى کنیم و به نتیجه پایدار برسیم و از گذرگاه تحرکات مقطعى عبور کرده به راه حل اساسى دست یابیم مى‏بایست مسائل ریشه‏اى را مورد توجه قرار دهیم.

 اگر از آغاز، طرح اقتصادى پخته و سنجیده و متناسب با اوضاع انقلاب و توان بالفعل و بالقوه کشور داشتیم و خامى‏ها و بى‏احتیاطى‏ها و ولخرجى‏ها در حیات اقتصادى‏مان رخنه نمى‏کرد و سیاست بازار آزاد با آشفته بازارش حاکم نمى‏شد امروز با معضل هرج و مرج اقتصادى و خود کامگى سودجویان و محتکران و گرانى بى‏مهار و کمبودها روبرو نمى‏شدیم اینک در برخورد با این معضل با دید کارشناسانه و واقع بینانه دو طرح کوتاه مدت و بلند مدت وجود دارد. از یک سو مى‏بایست با تورّم و هیولاى گرانى و عوامل مخفى و آشکار آن به هر شکل و در هر قالب مبارزه شود. همان کارى که دولت ضرورت آن را لمس کرده و دست به کار آن شده و باید ادامه یابد. و از این نکته نیز غفلت نشود که مسأله تنظیم و تعدیل باید از چند قلم کالاى معدود فراتر رفته و شامل همه نیازمندیهاى مردم باشد وگرنه تکیه بر چند مورد محدود بار تورّم و گرانى را از دوش مردم فرونخواهد نهاد. مسأله اساسى‏تر طرح اصولى و دیرپاى است که فکر و سرمایه و طرح گسترده و مآل اندیشانه بیشترى را مى‏طلبد و باید در زمره رئوس برنامه دولت باشد. در اینجا مسائل قابل طرح بسیارند؛ اما در این مقال تنها به دو اصل اساسى اشاره مى‏کنیم. یعنى “تولید” و “مصرف” که در حقیقت مى‏توان تمام مسائل اقتصاد و معیشت را بر آن پى افکند.

 1 - مسأله تولید

 بدیهى است که بیشترین سرمایه‏گذارى باید در اینجا باشد تا جامعه از مصرفى بودن و چشم به راه گمرکات نشستن که ثمره آن وابستگى است رهایى یابد و بر توان خود تکیه کند و به استقلال فرهنگى و سیاسى خود نگران نباشد اهم مسائل در این خصوص احیاى کشاورزى است که شاهرگ حیات یک ملت است. وارد کردن گوشت‏هاى منجمد خارجى یا کره و پنیر بیگانه و امثال آن هرگز براى کشورى که آب و خاک و هوا و نیروى انسانى دارد مایه سرفرازى نیست و بلکه یک نقطه منفى و غیر قابل اغماض است.

 على علیه السلام مى‏فرماید:

 “من کان له ماء و تراب ثم افتقر ابعده الله؛1 کسى که آب و خاک دارد و با این حال فقیر و نیازمند دیگران است از رحمت خداوند دورافتاده است.”

 احیاى استعدادهاى طبیعى و انسانى و مبارزه با رکود و تنبلى و مصرفى بارآمدن و هزار درد بى درمان فردى و اجتماعى دیگر تا حدود زیادى به امر تولید و احیاى اراضى و مهار آبها و بکارگیرى استعدادهاى انسانى بستگى دارد. طبیعى است که در این حرکت حیاتى به ابزار روز نیاز است و باید به ازاى آن ارز پرداخت که این از اولویت‏هاست نه پرداخت ارز به آزادى اتومبیل‏هاى مدرن خارجى و وارد کردن کالاى غیر ضرورى.

 اگر ما واقعاً چنان که ادعا داریم، مى‏خواهیم چهره سالمى از اسلام و اقتصاد اسلامى ارائه دهیم باید به سیره رهبران دین و برنامه‏هاى معیشتى و اخلاقى آنان بنگریم که کار و تولید یکى از شاخصه‏هاى بارز آن بوده است.

 یکى از یاران موسى بن جعفرعلیه السلام آن حضرت را دید که در مزرعه سرگرم کار است و عرق از تمام بدنش مى‏ریزد با شگفتى پرسید: چرا شما کار مى‏کنید! مگر کسى نیست که شما را کفایت کند؟ امام در پاسخ فرمود: پیش از من کسى با دست خود کار مى‏کرد که بهتر از من و پدر من بود. آن مرد گفت: مقصودتان کیست؟ فرمود: پیامبرخداصلى الله علیه وآله وسلم و امیرمؤمنان، پدران من همه با دست خود کار مى‏کردند و این خصلت پیامبران خدا و صالحین است.2 روایات از این دست در گفتار و سیره امامان فراوان است که باید براى آحاد مردم و نیز برنامه‏ریزان اقتصادى و مسؤولین امر کشاورزى الهام بخش باشد.

 بعلاوه سیاست تولید مى‏تواند نیروهاى مولّد اما بیکار و عاطل را به کار وا دارد و از کوچ و مهاجرت به شهرها و پلاس شدن در خیابان‏ها و سیگارفروشى و غیره و شغل‏هاى کاذب و مصرفى بارآمدن باز دارد. اگر روستاها و شهرستانهاى ما محیط اشتغال بود و مهاجران مجبور به بازگشت مى‏شدند هم به امر تولید یارى مى‏رساندند و هم از سرگردانى در مرکز و مشکل زندگى در شهرهاى بزرگ رهائى مى‏یافتند و شهرها نیز نفس راحتى مى‏کشید و روستاهاى کشور ویران نمى‏شد و با کمبود مواد اولیه روبرو نبودند و به همین قیاس در سایر زمینه‏هاى تولید... .

 2- فرهنگ مصرف

 مسأله دوم، سیاست مصرف و فرهنگ صرفه‏جوئى است، اصل دیگرى در امر معیشت که آثار آن به اخلاق و سیاست فردى و اجتماعى نیز گسترش مى‏یابد. در این خصوص منابع اسلامى مشحون از توصیه‏هاى هدایت‏گر است و سیره مبارکه اهلبیت‏علیهم السلام الگوئى است از ساده زیستى و پرهیز از اسراف و تجمل...، امیرالمؤمنین‏علیه السلام مى‏فرماید: “اذا رغبت فى صلاح نفسک فعلیک بالاقتصاد والقنوع و التقلل؛3 اگر به اصلاح نفس خویشتن علاقه‏دارى میانه‏روى، قناعت و کم خرج کردن را پیشه ساز”.

 و نیز: “إذا أراد اللّه بعبد خیراً الهمه الاقتصاد و حسن التّدبیر و جنبه الإسراف و سوء التدبیر؛4 هر گاه خداوند خیر و سعادت بنده‏اى را بخواهد، اقتصاد در معیشت و حُسن تدبیر را بدو الهام مى‏کند و از سوء تدبیر و اسراف‏بر کنارش مى‏دارد”.

 و نیز: “مى‏فرماید: “سوء التدبیر سبب التدمیر؛5 سوء تدبیر انسان را به ورطه هلاک مى‏افکند”.

 و در مقام نکوهش از اسراف و تبذیر و لجام گسیختگى در امر معاش و آثار زیانبار آن مى‏فرماید: “من افتخر بالتبذیر احتقر بالافلاس؛6 آن کس که به اسرافکارى فخر و مباهات مى‏کند باید خود را براى حقارت ورشکستگى آماده کند”.

 و نیز مى‏فرماید: “ألإسراف مذمومٌ فى کل شى‏ء إلاّ فی أعمال البرّ؛ اسراف در همه چیز ناپسند است جز در کارهاى نیک.” و نیز مى‏فرماید: “لیس فى سرف شرف؛ شرافت در اسرافکارى نیست.”7

 روایات در این زمینه بیرون از شمار است و ما در زندگى فردى و جمعى از آن غفلت داریم و بر این باوریم که ریخت و پاش و اتلاف‏نعم افتخار است! و این انحرافى است که افراد بسیارى را به دام انداخته و مع‏الأسف سیاستهاى اقتصادى از این آفت مصون نمانده است، بارها گفته‏ایم اگر یک کشور، یک جامعه، یا یک فرد بخواهد مستقل و سربلند زندگى کند باید با کم بسازد و از افزون طلبى و تجمّل و مصرف و اسراف پرهیز و درآمد و مخارج خود را هماهنگ کند و مصرف آن بیش از تولید نباشد که روح اقتصاد در این است و این یک اصل عقلائى است که مصرفى بودن مساوى با ورشکستگى اقتصادى است.

 به گفته سعدى:

 چو دخلت نیست خرج آهسته ترکن

که خوش گفتند مداحان سرودى

 اگر باران به کوهستان نبارد

به سالى دجله گردد خشک رودى

 علاوه بر این جامعه‏هاى صنعتى که سطح تولید مطلوب دارند از صرفه‏جوئى ناگزیرند وگرنه نمى‏توانند با صدور کالاى خود بازار جهانى را قبضه کنند. على رغم این واقعیت چهره جامعه ما بویژه در سالهاى اخیر نمایشگر یک جامعه مصرفى تمام عیار است.

 سیل اتومبیلهاى خارجى، انبوه کالاهاى مصرفى گران قیمت لوکس خانگى و غیره و انواع سیگارهاى خارجى و لباس و پوشاک غربى یا ابزار آرایش و آدامس و شکلات حتى با آرم‏هاى ضد اخلاقى و ارقام سرسام‏آورى که به ازاى آن پرداخته مى‏شود براى یک کشور که تازه از زیر بار جنگ شانه خالى کرده و هم اینک در جبهه جنگ اقتصادى است متناسب نیست.

 و مع الأسف بخواهیم یا نخواهیم این فرهنگ حاکم شده و اختلاف طبقاتى را که منافى با عدل و قسط اسلامى است عمیق‏تر کرده و اگر این روند ادامه یابد عواقب نامطلوبى حتى در معتقدات و ارزشها بر جاى خواهد نهاد و آنچه عنصر اصلى این نهضت و انقلاب مقدس بود بدست فراموشى سپرده خواهد شد و انگیزه پاسدارى از ارزشها محو خواهد گردید. حال مسؤولیت دولت و نهادهاى تبلیغى است که الگوى مصرف را اصلاح کنند و به مردم بیاموزند و حتى در روشن کردن یک لامپ اضافى و ریختن یک لیوان آب و طول دادن مکالمات تلفنى و پرهیز از دور ریختن اضافه غذاى خود تا برسد به مسائل کلان، و انتظارات را پائین بیاورند و توقعات را کم کنند و از سوى دیگر ثروت‏اندوزان و اغنیا را که بفرموده پیامبر: “شرارامت”اند مهار کنند و ثروتهاى بادآورده را زیر سؤال برند و دست قشرهاى محروم را بگیرند و در این رابطه نهادهاى دولتى و طلایه‏دار اندیشه و اعتقاد و عمل اسلامى بویژه روحانیت مسؤول باید پیشرو باشند، بیت‏المال را چون امیرمؤمنان‏علیه السلام پاس دارند و خرج و برجهاى اضافى را بر مردم تحمیل نکنند، هتلها و تالارهاى وابسته، به مرفهین در ضیافت‏ها و عروسیها مجال اسراف و مانور تجمّل ندهند. و اگر جز این باشد دولت نخواهد توانست با سوبسید دادن و استقراض و امثال آن به جنگ مشکلات برود و آینده‏اى روشن براى اقتصاد کشور و معیشت ملت تأمین کند و بار مشکلات کمر دولت و ملت را خم خواهد کرد. زیرا مشکلات یکى و دو تا نیست که بتوان به این آسانى به حل آن پرداخت و بالاخره این معضل را تنها با اتکال به خدا و تلاش و تعقل و همکارى آحاد ملت و مراقبت لازم در تولید و مصرف مى‏توان حل کرد و بس. به امید موفقیت در این جهاد و پیکار مقدس.

 پى‏نوشتها:

 1 ) بحار الانوار ج23 ص65.

 2 ) الحمیات ج5 ص324.

 3 ) تصنیف غرر الحکم ص237.

 4 ) همان، ص354.

 5 ) همان.

 6 ) همان، ص360.

 7 ) همان، ص359.

 8 ) همان.