اصول کلى شناخت قرآن

اصول کلى شناخت قرآن

آیة اللَّه جوادى آملى

 

براى ورود در مباحث تفسیرى و بهره جستن از قرآن، شناخت معیارها و اصول کلیى لازم است که در این مقال بدانها پرداخته شده است:

 1- خداى سبحان - که متکلّم قرآن و نازل کننده آن است - از هر موجود دیگرى قرآن را بهتر مى‏شناسد و در تعریف او شایسته‏تر از هر صاحب نظر دیگر است، بلکه سزاوار بودن ذات اقدس الهى قابل سنجش با صلاحیت دیگران نیست، زیرا آنان یا اصلاً قرآن شناس نیستند و یا در پرتو معرفى خداوند آن را شناخته و مى‏شناسند. بنابراین برجسته‏ترین تعریف همانا تعریفى است که خداوند درباره این کتاب عظیم آسمانى نموده است.

 2- خداى سبحان، قرآن کریم را به عنوان نور به جهانیان شناسانده و چنین فرمود: “یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرهانٌ مِنْ رَبِّکُم وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نوُرَاً مُبیناً”1 “قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللّه نُورٌ وَ کِتابٌ مُبین.”2

 خاصیت نورانى بودن قرآن، آن است که هم معارف آن روشن و مصون از ابهام و تیرگى است، و هم جوامع بشرى را از هرگونه تاریکى اعتقادى یا تیرگى اخلاقى یا ابهام در شناخت یا سرگردانى در انتخاب راه یا تحیّر در ترجیح هدف و مانند آن مى‏رهاند و به شبستان روشن صراط مستقیم و هدف راستین بهشت عدن مى‏رساند: “کِتابٌ أَنْزَلناهُ إِلَیکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلماتِ إِلَى النُّور.”3

 تناسب تجلّى خداى سبحان در قرآن کریم، اقتضاى چنین سمتى را براى این کتاب آسمانى دارد، زیرا کلام مبدأیى که “نُور السَّمواتِ وَ الأرض” است، حتماً باید روشن و روشنگر باشد.

 3- خداى سبحان، قرآن کریم را به عنوان تبیان همه چیز به انسانها شناسانده و چنین فرموده است: “وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیانَاً لِکُلِّ شَىْ‏ءٍ وَ هُدَىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرىً لِلْمُسْلِمینَ”4 یعنى هر چیزى که در تأمین سعادت انسان سهم مؤثّر دارد، در این کتاب الهى بیان شده است و اگر انجام کارى عامل فراهم نمودن سعادت بشر است، در آن آمده، و اگر ارتکاب عملى مایه شقاوت بشرى مى‏گردد، پرهیز از آن به صورت یک دستور لازم در آن تعبیه شده است.

 اشتمال قرآن بر همه معارف و اخلاق و اعمال الهى و انسانى به طور رمز یا ابهام یا معما و مانند آنها، که از قانون محاوره و اسلوب تعلیم و تربیت جداست، نمى‏باشد، بلکه به طور روشن است، زیرا خداى سبحان از جامعیّت قرآن نسبت به همه اصول اسلامى به عنوان “تبیان” یاد کرده است.

 پس هیچ گونه کمبودى در این کتاب نیست تا از خارج جبران شود نه کمبود قانون و دستورهاى انسانى و نه کمبود شناخت و معارف اسلامى، و نه قصور در تبیین آنها؛ یعنى هم از لحاظ محتوا و مضمون بى‏نیاز از مطالب بیگانه است، و هم در تعلیم و تفهیم آنها بیانى رسا و لسانى گویا دارد که از زبان دیگران بى‏نیاز و از قلم بیگانگان مستغنى است، زیرا خاصیت “تبیان کل شى‏ء” بودن همین است.

 4- خداى سبحان، خود را معلّم بالذّات و بالإصالة این کتاب آسمانى مى‏داند: “أَلرَّحْمن × عَلَّمَ القُرآنَ × خَلَقَ الإِنْسانَ × عَلَّمَهُ البَیانَ”5 و در اهمیت علوم قرآنى مى‏توان به این نکته استشهاد کرد که خداى سبحان سرآغاز همه نعمتهاى مادّى و مجرّد، ظاهرى و باطنى را - که در سوره “الرّحمن” یادآور شده و همه مکلّفان را به اعتراف فرا خوانده، و راه هرگونه تکذیب منکران را مسدود کرده - نعمت تعلیم قرآن و نیز تعلیم بیان انسان، که محصول آموزش قرآن کریم است، مى‏شمارد.

 و اسم شریف رحمان که حاکى از جامعیّت همه شؤون رحمت است و در مشهد بعضى از ارباب شهود، این نام همانند نام مبارک “اللّه” از عظمت خاصّ برخوردار است و جامع همه اسماى حسناى دیگر مى‏باشد مبدأ تعلیم قرآن قرار گرفت، تا انسانها در مکتب خداى رحمان درس رحمت مطلقه بیاموزند و از قید انتقام آزاد شوند، و از بند غضب رها گردند، و از دام سخط پرواز کنند، و از زندان ستم بیرون آیند و همچون آورنده این کتاب “بالْمُؤمِنینَ رَؤفٌ رَحیمٌ”6 شوند و همچون همراهان و اصحاب راستین او “رُحَماءُ بَیْنَهُمْ”7 گردند، و قبل از رحمت به دیگران بر جان خویش ترحّم نمایند و بر بدن ناتوان خود رحم کنند که نه جان را طاقت “نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَة × أَلّتى تَطَّلِعُ عَلَى الأفْئِدَة”8 است و نه جسم را توان تحمّل “کُلّما نَضِجَت جُلُودهُم بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرها لِیَذُوقوا الْعَذابَ”9 مى‏باشد.

 5- خداى سبحان این کتاب عظیم الهى را از مبدأ تنزّل تا پایان نزول در کسوت حق و در صحبت حقیقت قرار داد تا به جایگاه اصیل خود که قلب انسان کامل و محقق در آن و متحقّق به آن فرود آید، “وَ بِالْحَقّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ”10 “نَزَلَ بِه الّرُوحُ الأَمین عَلى قَلْبِک لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرین.”11

 و قبل از آن که به قلب مبارک انسان کامل نزول کند و از آن جایگاه پاک به دیگران منتقل شود، ادراک معارف آن بلاواسطه میسور انسانهاى عادى نیست، چون هر قلبى ظرفیّت خاصّ به خود دارد و هرگز نمى‏تواند قرآن را که به تعبیر الهى قول سنگین و وزین است “إنَّا سَنُلقى عَلَیْک قَوْلاً ثقیلاً”12 تحمل نماید.

 از این جهت پیامبر گرامى‏صلى الله علیه وآله وسلم که مظهر تام خداوند است، سمت تعلیم قرآن و تبیین معارف آن را به عهده دارد، لذا حضرت حق‏تعالى رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم را به عنوان معلّم کتاب و حکمت و مبیّن قرآن کریم معرّفى نمود: “کَما أَرْسَلْنا فیکُم رَسوُلاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکّیکُم وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکونوُا تَعْلَمُون”.13

 و از این که فرمود پیامبر گرامى که حامل قرآن است به شما انسانها چیزى مى‏آموزد که شما نمى‏توانید آن را از نزد خود یاد بگیرید، استفاده مى‏شود که عقل بشر براى تشخیص راه گرچه نورافکن نیرومندى است ولى هرگز به تنهایى کافى نیست، زیرا براى تأمین سعادت انسان چیزهایى لازم است که هیچ انسانى به فکر بشرى خود به آن راه نمى‏یابد.

 و این آیه همانند آیه “رُسُلاً مُبَشّرینَ وَ مُنْذِرینَ لئلاَّ یَکُونَ للنّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزیزاً حَکیماً”14 از ادلّه ضرورت نبوّت عامّه است، زیرا اگر عقل انسانها به تنهایى کافى بود نیازى به پیام‏آوران الهى نبود، و حجّت خدا بر انسانها با عقل آنها تمام بود، در حالى که خداى سبحان مى‏فرماید: اگر پیامبران فرستاده نمى‏شدند انسانها مى‏توانستند احتجاج کنند و به خداوند بگویند ما اگر گمراه شدیم براى آن بود که تو براى ما راهنما نفرستادى: “وَ لَوْ أنّا أهْلَکْناهُم بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِه لَقالُوا رَبُّنا لَولا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسوُلاً فَنَتّبعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى.”15

 خلاصه آن که پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم چیزهایى به جوامع انسانى مى‏آموزد که هرگز به فکر آنان نخواهد رسید، و چون آن حضرت همه علوم الهى را از قرآن بدون واسطه فرا مى‏گیرد و دست دیگران به آنها نمى‏رسد لذا وظیفه تفسیر و تبیین این کتاب عظیم نیز به عهده آن حضرت قرار گرفت: “وَ أَنْزَلْنا إلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّروُن.”16

 و انسانهاى هر عصرى مأمورند که از سنّت و سیرت آموزنده آن حضرت در همه شؤون - مخصوصاً در بحثهاى تفسیرى - استفاده نمایند: “... وَ ما آتاکُم الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّه إنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقاب.”17

 و این سمت پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم که تبیین قرآن کریم است با نور بودن قرآن و با تبیان او منافات ندارد، چون همین کتاب نورانى و مبین در کمال ظهور، رسول گرامى را مفسّر و بیانگر خود مى‏داند و بسیارى از معارف روشن قرآن است که فقط دیده بینا و باصره نیرومند و درون‏بین پیامبراکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم مى‏بیند نه دیگران.

 بنابراین در عین حال که قرآن کریم نور و تبیان است، بهره‏بردارى مردم از همه احکام و معارف آن نیازمند به تبیین رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم و همچنین ائمه اطهارعلیهم السلام که جانشینان رسول گرامى اسلامند، مى‏باشد.

 و مرجع تفسیرهاى معصومین‏علیهم السلام به این است که از مخزن بیکران قرآن و از باطن عمیق آن استنباط مى‏کنند، و براى دیگران بیان مى‏نمایند نه این که مطالب بیگانه و خارج از قرآن را به حساب قرآن مى‏آورند. گذشته از آن که بسیارى از روایاتى که در زمینه تفسیر آیات قرآن رسیده است ناظر به تطبیق محتواى آنها بر مصادیق خارجى است که جداى از تبیین معنا و تفسیر مفهوم آنهاست.

 و چون آراى مفسّران دیگر - که معصوم نیستند - حجّت نمى‏باشد از این جهت محذورى در پذیرش یا نفى آنها نیست البته به عنوان یک نظر علمى و رأى فنّى مورد احترام خواهند بود و از این حیث نیز با نورانى بودن قرآن و تبیان بودن او منافاتى ندارد.

 6- خداى سبحان این کتاب عظیم الهى را شایسته بقا و لایق خلود و جاودانگى معرّفى کرد و او را از گزند هر مانعى مصون دانست و چنین فرمود که: “... لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِه.”18

 

 × نسخ قوانین

 ممکن است توهّم شود که نسخ بعضى از احکام با دوام و ابدیّت مطالب قرآن مناسب نیست، زیرا نسخ یک حکم و از بین بردن یک قانون همان ابطال آن است و چون نسخ در بعضى از احکام قرآن راه دارد، پس بطلان به حریم قرآن راه مى‏یابد، در حالى که چنین ادّعا شده است که هرگز بطلان به حریم قرآن راه ندارد.

 پاسخ این شبهه آن است که گرچه نسخ قانون یا حکم از طرف بعضى از قانونگذاران یا حکّام، همراه با ابطال آن است، لیکن این از خصوصیّت مورد است نه لازمه حقیقت نسخ.

 توضیح آن که گاهى در اثر جهل یا فراموشى قانونگذار، قانون باطل و ناروایى جعل مى‏شود و در حین عمل به جهل یا اشتباه آن پى برده مى‏شود، آن گاه نسخ و زوال آن قانون اعلام مى‏گردد و به جاى آن، قانون دیگرى جعل مى‏شود.

 و گاهى در اثر اقتضاى زمینه و مناسب بودن شرایط، قانون خاصّى جعل مى‏شود تا شرایط عوض شود، با علم به این که این قانون محدود است و براى شرایط مخصوص است و هنگامى که شرایط دگرگون شد، همان‏طورى که قانونگذار مى‏دانست و پیش‏بینى مى‏کرد نسخ قانون قبلى اعلام مى‏شود و قانون جدیدى به جاى آن جعل مى‏گردد و روح نسخ به این معنا همان تخصیص زمانى قانون است، لیکن چون ظاهر آن قانون، دوام و گسترش بود این چنین پنداشته مى‏شود که آن قانون نسخ شد، در حالى که عصاره آن این است که آن قانون، تخصیص زمانى یافت نه نسخ شد.

 بنابراین در حقیقتِ نسخ، این چنین اخذ نشده است که امر باطلى در اثر جهل یا نسیان قانونگذار به عنوان قانون، جعل و اعلام شد و سپس بطلان آن آشکار شد، بلکه تمام نسخهایى که در قوانین الهى یافت مى‏شود از قبیل تخصیص زمانى خواهد بود، زیرا قانونگذار آنها خداى سبحان است که چون ذات اقدسش عین علم و شهود به ذات خود و به حقایق تمام اشیاست نه جهل در او راه دارد: “وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فىِ الأرْضِ وَ لا فِى السَّماء”19 و نه فراموشى را به حرم امن آن ذات اقدس راهى است: “وَ ما کانَ رَبُّک نَسیّاً.”20

 و همین معنا که روح نسخ در قوانین الهى همان تخصیص زمانى است گاهى در متن قانون قبلى یادآورى مى‏شود؛ یعنى در هنگام وضع قانون اول گفته مى‏شود که این قانون تا اطّلاع ثانوى قابل اجراست و بعداً عوض مى‏شود، نظیر آنچه یک طبیب حاذق و آگاه از همه خصوصیّات بیمار و مطلع بر کیفیت درمان تدریجى او اعلام مى‏دارد که این داروى معین تا اعلام نتیجه آن مورد استفاده قرار مى‏گیرد، و گاهى هم ممکن است که به بیمار اطلاع ندهد که بهره‏بردارى از این داروى مشخّص، موقّت است.

 غرض آن که در حقیقتِ نسخ، اخذ نشده است که قانونگذار باید جاهل یا ناسى باشد و در نتیجه قانون اوّلى باطل بوده و در اثر جهل یا فراموشى وضع شده است؛ بلکه ممکن است قانونگذار آگاه باشد و مصلحت واقعى ایجاب کند که یک قانون موقّت وضع گردد تا با دگرگونى شرایط، قانون جدید دیگرى جعل شود. حتّى ممکن است همین توقیت هم در متن قانون قبلى اعلام شود مثل این که خداى سبحان در جریان بزهکارى بعضى از زنان چنین فرمود: “فَأَمْسِکُوهُنَّ فِى الْبُیُوت... أَوْ یَجْعَل اللَّه لَهُنَّ سَبیلاً”21 یعنى حدّ خطاى آنان حبس ابد است، تا این که راه دیگرى و قانون جداگانه‏اى وضع گردد، و این تعبیر مثل آن است که در حین جعل قانون اولى اعلام شود که ارزش این قانون تا اطلاع ثانوى است، چه این که درباره حدّ گناه، قانون دیگرى جعل شد که مشروح آن در کتاب حدود آمده است.

 7- خداى سبحان ادراک معارف این کتاب عظیم الهى را مخصوص کسانى دانست که داراى قلبند، و آن را مرکز علم حقیقى مى‏داند، و گروهى که قلب خود را از دست داده‏اند یا آن را بیمار کرده‏اند از فهم اسرار قرآنى محرومند، و منظور از قلب در تعبیرهاى عربى یا عنوان دل در تعبیرهاى فارسى همان روح مجرد و لطیف الهى است که خداوند به انسانها مرحمت نموده، و استعداد دریافت هرگونه کمالى را داراست و تعلق به دنیا و هرگونه تبهکارى او را از اوج کمال یا لیاقت تکامل اسقاط مى‏کند و پرده ضخیمى جلوى آن مى‏آویزاند که حقایق را نبیند و فقط به خاطرات نفسانى و آرمانهاى شیطانى که از قواى درونى یا وسوسه‏هاى شیطان سر بر مى‏آورند مى‏نگرد و به تحقّق بخشیدن آنها مى‏کوشد.

 و چون اندیشه و علم یک وجود مجرد است، نیل به آن نه در اختیار مغز مادّى است و نه در عهده قلب مادّى که در تمام حیوانها وجود دارد، بلکه مخصوص روح مجرّد انسانى است که دستگاه مادّى مغز و مانند آن کارهاى فیزیکى و مقدمات مادّى آن را به عهده دارند، و وجود متافیزیکى آن فقط به عهده روح مجرّد است.

 گرچه بحث تفصیلى تجرّد روح و این که قلب - که در قرآن و حدیث استعمال مى‏شود - همان روح مجرّد انسانى است به محل مناسب خود موکول مى‏شود ولى برخى از شواهدى که دلالت مى‏کند بر این که منظور از قلب همان روح مجرّد است نقل مى‏شود.

 

 × قلب و روح

  الف: قرآن بر قلب پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم نازل شده است: “نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمینُ عَلى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرین”22 یعنى فرشته وحى که از هر جهت امین از تعدّى و دگرگون کردن است، قرآن را بر قلب تو اى پیامبر فرود آورد. شک نیست که هم معارف و علم و اخبار غیبى - که قرآن حاوى آنهاست - مجرد از طبیعت و مادّه‏اند و هم حضرت‏جبرئیل‏علیه السلام و ممکن نیست این امور مجرّد از مادّه و منزّه از تنگناى طبیعت بر قلب صنوبرى یا بر مغز مادّى فرود آیند و گاهى در هنگام نزول بعضى از سوره‏ها هزاران فرشته آن را بدرقه نموده تا در جایگاه اصیل خود که قلب مطهّر رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم است مستقر شود، و هرگز نمى‏توان این نزول را امر مادّى دانست و آن همه نازل شوندگان را مادّى پنداشت پس قلب که محل تجلّى آن علوم و حاملان آن معارف است یقیناً مجرد است.

  ب: کتمان شهادت در محکمه عدل، گناه دل است: “وَ لاتَکْتُمُوا الشَّهادَة وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُه؛23 یعنى از اداى شهادت حق در حضور حاکم عادل خوددارى نکنید و آن را کتمان ننمایید، زیرا هر کس شهادت حق را مستور کند قلب او گناهکار است”.

 تردیدى نیست که اطاعت و عصیان، مخصوص روح آدمى است نه اعضا و جوارح او که ابزار امتثال اوامر یا تمرّد از آنها هستند و شک نیست که قلب طبیعى و مادّى، که عهده‏دار پالایش خون و سایر کارهاى طبیعى است، اطاعت و عصیان تشریعى ندارد، پس مراد از قلب در این‏گونه از موارد همان روح انسانى است که حقیقت انسان به اوست.

 دل هواپرست از یاد خداوند غافل است: “وَلاتُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَاتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً”24 یعنى از کسى که ما قلب او را از یاد خودمان در اثر تداوم تبهکارى و استمرار هواپرستى غافل نمودیم پیروى نکن، و او تابع هواى خویش است و کار او تجاوز از مرز بندگى و تعدّى از حدّ عدل است.

 اشکالى در این جهت نیست که یاد حق، امر مادّى نیست و غفلت از آن هم امر طبیعى و محسوس نخواهد بود، اگرچه ریشه آن تعلّق به عالم طبیعت دارد، و چون خداى سبحان مجرّد از هر قید مادى است یاد خداوند که همان توجّه به سوى او و گرایش به سمت اوست یقیناً منزّه از مادّه است، و قلبى که به یاد اوست حتماً مجرد است و قلبى که از یاد او غافل است از تجرد خود بهره نمى‏برد. و بر چهره جانِ مجردِ انسان غافل، پرده پندار باطل آویخته است، چه اینکه رخسار جان انسان متذکر از پوشش پرده وهم و حجاب خیال مصون است: “وَاذْکُر رَبَّکَ فى نَفْسِکَ تَضَرُّعَاً وَخیفَةٍ وَ دوُنَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَولِ بِالْغُدُوِّ وَالآصال وَلاتَکُنْ مِنَ الْغافِلین”25 و در این کریمه یاد خداوند را به نفس نسبت داده است که همان نفس ناطقه انسانى است و همان در حقیقت عهده‏دار یاد خدا و مسؤول غفلت از یاد حق تعالى است.

  ج: براى دل در فرهنگ قرآن کریم سلامت و مرضى است که هیچ ارتباطى به قلب مادّى ندارد و خداوند سبحان بعضى از امور را مرض قلب مى‏داند و برخى از دلها را بیمار مى‏شمارد. گاهى عقیده تباه و جهان‏بینى باطل و ایمان ناصواب را مرض قلب مى‏داند و گاهى اخلاق آلوده و رابطه‏هاى زشت اجتماعى را مرض دل مى‏شمارد، و گاهى روابط سیاسى و برخوردهاى سوء آن را مرض قلب مى‏داند؛ مثلاً نفاق را مرض مى‏داند: “فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّه مَرَضاً”26

 و همچنین گرایش مرد به آهنگ زن نامحرم و اجنبى را مرض مى‏شمارد و به همسران پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم دستور مى‏دهد که در هنگام سخن گفتن صدایتان را رقیق نکنید تا مردى که قلب او مریض است طمع نکند: “فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذى فى قَلْبِه مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً”27 و همین طور گرایش سیاستمداران کاذب را به بیگانگان، مرض دل مى‏شمارد و به آنان که رابطه مرموزى با بیگانگان دارند اعلام مى‏نماید که این گرایش سیاسى، مرض دل است، و هشدار مى‏دهد که همین مایه رسوایى آنها خواهد شد:

 “فَتَرَى الَّذینَ فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشى أَنْ تُصیبَنا دائِرَةٌ فَعَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِىَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمَرٍ مِنْ عِنْدَه فَیُصْبِحُوا عَلى ما أَسَرُّوا فى أَنْفُسِهِمْ نادِمین”28 یعنى مى‏بینى تو اى پیامبر کسانى را که در دلهاى آنان مرض است به سمت کفّار و بیگانگان شتابزده گرایش دارند، و بهانه آنان که به عنوان منطق سوء آنها مطرح است این است که مى‏گویند ما مى‏ترسیم برگشت وضع سیاسى به ما اصابت کند و ما را آسیب برساند. (احتمالاً وضع سیاسى دگرگون مى‏شود و مشرکان پیروز مى‏گردند و مسلمین شکست مى‏خورند).

 خداوند در ابطال این پندار و از بین بردن این بیمارى سیاسى فرمود: امید آن مى‏رود که پروردگار، فتح مهمّى نصیب مسلمین کند یا کار دیگرى پیش آورد و این گروه بیمار دل بر آنچه در نهادشان مستور داشتند پشیمان گردند.

 در موارد یاد شده و مشابه آن - که فراوان است - منظور از قلب، همان روح انسانى است وگرنه هیچ متخصّص قلبى اثر مرض را در دل منافق نمى‏یابد و هیچ قلب شناس حاذقى اثر بیمارى را در دل مردى که به زن نامحرم طمع دارد مشاهده نمى‏کند، و هیچ طبیب محقّقى که سالیان متمادى در شناخت امراض گوناگون قلب کار کرده است، و راههاى درمان آن را مى‏شناسد، اثر مرض را در قلب سیاستمدارى که به بیگانگان گرایش سوء دارد احساس نمى‏کند، بلکه گاهى همه این گروههاى یاد شده یا در عنفوان شبابند و از سلامتى کامل قلب برخوردارند و یا اگر به دوره کهولت رسیده‏اند ازگزندمرضهاى‏مادّى قلب و از آسیب بیماریهاى قلب مادّى، مصون مانده‏اند.

 معلوم مى‏شود که منظور از قلب در این موارد که گاهى به مرض و زمانى به سلامت متّصف مى‏شود، مانند: “إذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلیم”29، “إِلاَّ مَنْ أَتَىَ اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیم”30 همانا نفس ناطقه آدمى است، چه این که در ذیل آیه‏اى که گرایش سوء سیاسى را مرض قلب مى‏داند، مى‏فرماید: “فَیُصْبِحُوا عَلى ما أَسَرُّوا فى أَنْفُسِهِمْ نادِمین” یعنى، بر آنچه را که در نفوسشان نهان کرده‏اند پشیمان مى‏شوند، پس مراد از قلب، همان روح مجرّد انسانى است.

 8- خداى سبحان، قرآن کریم را تبیان همه چیز دانست. گرچه ممکن است منظور از “تِبْیانَاً لِکُلِّ شَىْ‏ء” این باشد که هرچه در جهان تکوین و عالم خارج وجود دارد، قرآن کریم از لحاظ علمى حاوى آنهاست، زیرا این کتاب عظیم الهى از مبدأ أعلى تنزیل یافت و در آن مقام همه حقایق وجود جمعى دارند: “اِنْ مِنْ شَىْ‏ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُه”31 و براى قرآن همان طورى که ظاهر أنیق است، باطن عمیق مى‏باشد و برخى از روایات نیز همین اشتمال قرآن بر همه علوم جهان هستى را تأیید مى‏کند، لیکن محور اساسى قرآن، همان تعلیم و تزکیه انسانها در راه عقیده و اخلاق و اعمال شایسته است، تا از این رهگذر، سعادت خود را تحصیل نموده به هدف نهایى که لقاى خداوند سبحان است نایل گردند.

 و اما سایر دانشهاى مادّى و علوم و صنایع تجربى و حرفه‏هاى هنرى و آداب و سنن اعتبارى و مانند آن، دور از هدف اصیل آن است. لذا آنچه بیش از هر چیز مورد عنایت این کتاب عظیم الهى است، تشریح اصل شناخت و تعلیل معیارهاى اساسى آن و اعلام طرز تعقّل و کیفیّت استنتاج از مقدّمات عقلى و پرهیز از تقلید جاهلى، و نیز اجتناب از مغالطه در تفکّر و مانند آن است که به عنوان شرط درست اندیشیدن یا مانع آن خواهند بود.

 آن گاه به اصیل‏ترین معلوم و مهمترین معروف، که خداى سبحان و اسماى حسناى آن حضرت و تعریف جمال و جلال آن ذات اقدس و تبیین صفات ذات و اوصاف فعل آن حضرت و تعلیل توحید ذاتى و صفاتى و فعلى و نیز تشریح توحید ربوبى و عبادى و مانند آن مى‏باشد، مى‏پردازد، و همچنین به کیفیت تدبّر خداى سبحان نسبت به جهان آفرینش توسّط قضا و قدر و لوح و قلم و محو و اثبات و امّ الکتاب و فرشتگانى که مدبّر امورند و نظایر آن پرداخته و از آنها بحث مى‏کند.

 و نیز درباره آفرینش انسان و ترکب وى از روح مجرّد و جسم مادّى و تطور او در عوالم متعدّد از آنچه قبل از دنیا داشت و آنچه هم اکنون در نشأه طبیعت دارد، و آنچه بعد از ارتحال از دنیا پیدا مى‏کند، و این که انسان گرچه از علوم مادّى و تجربى تهى بود، ولى از دانش فطرى برخوردار بود و با همان سرمایه آگاهى از فجور و تقوا به جهان مادّه دیده گشود و در انتخاب راه آزاد است، و نه جبر در کار است و نه تفویض، و مسائل فراوان دیگرى که بخش مهم از تعالیم قرآن را تشکیل مى‏دهد.

 و همچنین درباره وحى و نبوّت و رسالت و سیره پیامبران و سنّت مردان الهى در مبارزه با نفس در جبهه جهاد اکبر و جنگ با ظالم در صحنه نبرد اصغر و کیفیّت پیروزى صابران و علّت انحطاط ظالمان و مترفین و مسرفین و کیفیت ولایت تکوینى و کرامت و اعجاز انبیاى عظام و اولیاى کرام و نیز ولایت تشریعى مردان الهى در اداره امور امتهاى اسلامى و تشکیل حکومتهاى دینى و مانند آن مبسوطاً گفتگو مى‏کند.

 9- خداى سبحان، قرآن کریم را به عنوان نور و هدایت و اوصاف کمالى دیگر معرّفى نمود، و لازمه این توصیف آن است که قرآن حاوى همه معارف و قوانین سعادت بخش بشرى است، و در روشن نمودن آنها نیز همانند نورافکن نیرومند، قوى و غنى است؛ یعنى هم در محتوا بى‏نیاز از علوم دیگران است و هم در دلالت بر آنها مستغنى از چاره‏جویى اغیار.

 لذا کسى نمى‏تواند مطلبى از خود بر مطالب قرآن کریم بیفزاید، و یا از آن بکاهد، و نیز نمى‏تواند روش تبیین و دلالت خاصّى را بر او تحمیل کند.

 لیکن این معنا مستلزم آن نیست که انسان با قرآن کریم برخورد جاهلانه نماید، و آنچه از علوم و معارف که اندوخته است آنها را نادیده بگیرد و همانند یک فرد بسیط تحصیل نکرده، در حضور این کتاب عظیم الهى قرار گیرد، زیرا بین تحمیل کردن و بین تحمل نمودن فرق است. آنچه صحیح است آن است که کسى حق ندارد چیزى از یافته‏هاى بشرى را بر آن وحى الهى تحمیل نماید، و در نتیجه قرآن را بر هوى و میل خود معطوف دارد و بر رأى خاص‏خویش‏تفسیرکند،ولى‏تحصیل‏علوم،ظرفیّت‏دل را گسترش مى‏دهد و مایه تحمل‏صحیح‏وقابل‏توجّه معارف قرآن مى‏سازد و مایه شرح صدر خواهد بود.

 “إنَّ هذه الْقُلُوب أوعیة فخیرها أَوْعاها”32 هر قلبى که از اندیشه‏هاى مستدل برخوردار است آمادگى آن قلب براى تحمّل و دریافت علوم قرآنى بیشتر است، و هرچه انسان در مدرسه جهان آفرینش از آیات کتاب تکوینى خداوند بهره مى‏برد و آگاه مى‏شود، قدرت تحمّل او نسبت به آیات کتاب تدوینى افزونتر مى‏گردد، زیرا با صدر مشروح، قرآن را تلاوت و آن را استماع و به سوى او انصات و همچنین گرایش پیدا مى‏کند.

 خلاصه آن که تحمیل فرضیه علوم تجربى و مانند آن که در طى اعصار دگرگون مى‏گردد، بر علوم قرآنى که معصوم از تحوّل و مصون از بطلان است صحیح نیست، ولى تحمل علوم قرآنى در پرتو علوم و معارف انسانى رواست.

 10- خداى سبحان، خود را معلّم قرآن کریم معرفى نمود و تقواى انسانها را شرط فراگیرى علوم حقیقى قرار داد و چنین فرمود: “اِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقانَاً”33 یعنى اگر با تقوا بودید و با پرهیز از تمرّد دستورات الهى را همواره رعایت کردید، خداوند نورى که با آن فرق بین حق و باطل میسور است، به شما مى‏دهد و مهمترین عاملى که فارق بین صواب و ناصواب است، همانا قرآن کریم مى‏باشد، و از جمع این دو مطلب، نصاب آشنایى با قرآن کامل مى‏گردد، زیرا از یک طرف مبدأ فیض یاب، قلب انسان پارساست که در استفاضه معارف از هر گزندى مصون است.

 و چون انسان همانند موجودات دیگر ذاتاً نیازمند به خداى سبحان است، و این نیازمندى مقوّم ذات هستى اوست، همان طورى که بى‏نیازى عین ذات خداوند است، بنابراین انسان وقتى مى‏تواند از خداى سبحان فیض دریافت دارد که همواره وارسته از گناه و پیراسته به پرهیزکارى باشد؛ یعنى شرط مذکور هم در حدوث دخیل است و هم در بقا و اگر لحظه‏اى خود را بى‏نیاز از پروردگار پنداشت، همین پندار شرک‏آلود زمینه هبوط او را فراهم مى‏کند و از پیک سخط خداوند، فرمان “فَأهبِط مِنْها”34 فرا مى‏رسد.

 زیرا تنها شرط بهره‏بردارى از باطن قرآن و آشنایى با آن نور مخصوص همان پرهیز از گناه است، و کسى که در ابتداى امر، خود را نیازمند مشاهده کرد و با فراگیرى پاره‏اى از علوم و آیات حق، خود را مستغنى بپندارد، و از کسوت زرّین آیات الهى به درآید “فَانْسَلَخ مِنْها”،35 و اخلاد به زمین و گرایش به عالم طبیعت پیدا کند “اَخْلَدَ إِلَى الأرْضِ”36 هرگز صلاحیّت شاگردى خداوند را نخواهد داشت، چون طبق همان آیه یاد شده وقتى خداوند فرقان عطا مى‏کند که انسان باتقوا باشد، پس اگر تقوا اصلاً حاصل نشد یا دوام نداشت فیض خداوند قطع مى‏گردد.

 نتیجه آن که: گرچه فاعل تامّ الافاضه است، ولى قابلیّت قابل هم لازم است، زیرا قرآن کریم، همان طورى که تقوا و سرسپردگى را شرط لازم براى فیض‏یابى انسانها از خداوند دانست، طغیان و سرکشى از دستورهاى الهى را مانع هرگونه بهره‏بردارى از فیض الهى دانست، و در قبال “هُدَىً لِلْمُتَّقین”37 چنین فرمود: “أَفَلا یتدبّرونَ الْقُرآن أَمْ عَلى قُلُوب أقفالها”38 یعنى تقوا مایه اهتداى متّقیان است، و طغیان و تمرّد، مایه محرومیّت طاغیان.

 زیرا پرهیز از گناه مایه شرح صدر و گسترش دل است، و تمرّد از دستورهاى الهى پایه ضیق صدر و بستن درب دل و قفل شدن آن مى‏باشد. لذا فرمود: “لاتَطْغَوا فیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبى وَ من یَحْلِلْ عَلَیهِ غَضبى فَقَدْ هَوى”39 یعنى درباره حکم طغیان نورزید، زیرا طغیان مایه غضب خداست و کسى که مغضوب خدا شد سقوط مى‏کند.

 این مطلب عمیق به صورت قیاس منطقى چنین تبیین مى‏شود: “کُلُّ مَنْ طغى، یحلل علیه غَضَبَ اللَّه، وَ کُلُّ مَن یحلل علیه غَضَب اللَّه فَقَدْ هَوى” پس اگر تقوا، شرط صعود به سوى کمال است، طغیان مایه سقوط از آن خواهد بود، و چگونه کسى که اصلاً واجد تقوا نبود یا قبلاً واجد آن بود، ولى بعداً به دام خیال افتاد و خود را بى‏نیاز پنداشت و در اثر این پندار سرابى، خود را ساقط کرده است، توان بهره‏مندى از قرآن را دارد؟

 و تأثیر سوء طغیان به قدرى زیاد است که در آیه یاد شده از سقوط قطعى طاغیان به فعل ماضى یاد شده است، پس قرآن که حبل خداست، تنها با تقوا مى‏توان به آن اعتصام نمود و در نتیجه رفعت یافت، چنانچه وعده الهى به ترفیع مؤمنان مخصوصاً عالمان از اهل ایمان در قرآن تثبیت شده است “یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُم وَالَّذینَ اوتُوا الْعِلْم دَرَجات”40 و طغیان عبارت از رهایى آن حبل الهى است، و چون تمام نعمتها و قدرتها از ناحیه خداوند است کسى که با ترک طناب تقوا و رها کردن ریسمان الهى ارتباط خود را از مبدأ کمال و هستى برید، یقیناً سقوط کرده هلاک مى‏شود.

 امیدواریم خداى سبحان به همگان قلب سلیم و تقواى کامل اعطا فرماید، تا از معارف قرآن و سخنان اهل بیت عصمت و طهارت‏علیهم السلام بهره‏مند گردند.

 

 پاورقیها:

 1) نساء (4) آیه 174.

 2) مائده (5) آیه 15.

 3) ابراهیم (14) آیه1.

 4) نحل (16) آیه 89.

 5) الرّحمن (55) آیات 1 تا 4.

 6) توبه (9) آیه 128.

 7) فتح (48) آیه 29.

 8) همزه (104) آیات 6 و 7.

 9) نساء (4) آیه 56.

 10) اسراء (17) آیه 105.

 11) شعراء (26) آیات 194 ،193.

 12) مزّمل (73) آیه 5.

 13) بقره (2) آیه 151.

 14) نساء (4) آیه 165.

 15) طه (20) آیه 134.

 16) نحل (16) آیه 44.

 17) حشر (59) آیه 7.

 18) فصلت (41) آیه 42.

 19) یونس (10) آیه 61.

 20) مریم (19) آیه 64.

 21) نساء (4) آیه 15.

 22) شعراء (26) آیات 193 و 194.

 23) بقره (2) آیه 283.

 24) کهف (18) آیه 28.

 25) اعراف (7) آیه 205.

 26) بقره (2) آیه 10.

 27) احزاب (33) آیه 32.

 28) مائده (5) آیه 52.

 29) صافات (37) آیه 84.

 30) شعراء (26) آیه 89.

 31) حجر (15) آیه 21.

 32) نهج البلاغه صبحى صالح، حکمت 147.

 33) انفال (8) آیه 29.

 34) اعراف (7) آیه 13.

 35) همان، آیه 175.

 36) همان، آیه 176.

 37) بقره (2) آیه 2.

 38) محمد (47) آیه 24.

 39) طه (20) آیه 81.

 40) مجادله (58) آیه11.

تعداد مشاهده مقاله: 115