آغاز نزول قرآن

آغاز نزول قرآن

آیة الله محمد‌هادى معرفت

 

 تردیدى نیست که قرآن در ماه رمضان و در شب قدر، بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده است، زیرا در قرآن آمده است:

 “شَهْرُ رَمَضانَ الَّذى أُنْزِلَ فیهِ الْقُرآنُ”.1 “إنَّا أَنْزَلْناهُ فى لَیْلَةٍ مُبارَکةٍ”.2 “إنَّا أَنْزَلْناهُ فى لَیْلَةِ الْقَدْرِ”.3

 به نظر ما شب قدر، در دهه آخر ماه مبارک رمضان قرار گرفته و یکى از دو شب بیست و یکم و بیست و سوّم است که به موجب حدیث جهنى، بیست و سوّم رمضان بر بیست و یکم ترجیح دارد4 و صدوق‏رحمه الله گفته است: بزرگان ما اتّفاق نظر دارند که شب بیست و سوّم، شب قدر است.5

 در حال حاضر تعیین شب قدر، مورد بحث ما نیست، بلکه مى‏کوشیم که زمان نزول قرآن را که در شب قدر رخ داده مشخص نماییم، دراین باره سه نکته مبهم وجود دارد:

 1- نزول قرآن، در ماه رمضان با آنچه گفته شده منافات دارد؛ زیرا به اتفاق شیعه و به موجب برخى از روایات اهل سنّت، بعثت پیامبر،صلى الله علیه وآله وسلم در ماه رجب اتفاق افتاده است و تردیدى نیست که در هنگام بعثت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم آیاتى چند از قرآن (پنج آیه اوّل سوره علق) نازل شده است؛ بنابراین چگونه ممکن است این امر با نزول تمامى قرآن و یا آغاز نزول قرآن در رمضان سازگارى داشته باشد؟

 2- مقصود از نزول قرآن در یک شب، یعنى شب قدر چیست؟ آیا با توجه به این که قرآن کریم در طول بیست یا بیست و سه سال و در مناسبتهاى گونه‏گون نازل شده و سبب نزول هر آیه نیز معلوم است باز هم مى‏توان عقیده داشت که قرآن در یک شب نازل شده است توجیه مسأله چگونه است؟

 3- اوّلین آیه و یا سوره‏اى که نازل شده کدام است؟ اگر سوره علق و یا آیاتى از آن نخستین بار نازل شده است، چرا سوره حمد را “فاتحة الکتاب” مى‏نامند؟ بدیهى است این توجیه نیز که قرآن پس از درگذشت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و یا در اواخر عمر آن حضرت مرتّب شده، معقول و قابل قبول به نظر نمى‏رسد؛ زیرا این سوره از وقت نزول، به “فاتحة الکتاب” نامگذارى شده و پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم خود فرموده است: “لا صلاةَ إِلاّ بفاتحة الکِتاب؛6 نماز جز با فاتحة الکتاب (سوره حمد) ]پذیرفته[ نیست.”

 در پاسخ به سؤالات سه گانه بالا به طور اجمال باید گفت: آغاز بعثت با آغاز نزول قرآن به عنوان یک کتاب آسمانى، همزمان نبوده است. پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم پس از آن که به پیامبرى برگزیده شد تا سه سال مخفیانه و غیرعلنى مردم را به اسلام دعوت مى‏کرد تا این که آیه “فَاصْدَعْ بِما تُؤمَر وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ؛7 آنچه را که به آن مأمور شده‏اى آشکار ساز و از مشرکان روى بگردان” نازل شد و از آن پس، قرآن، به عنوان یک کتاب آسمانى، بتدریج نازل گردید و در طول مدّت طولانى نزول آن، شمار اندکى از اصحاب که قادر به نوشتن بودند آن را ثبت و ضبط کردند.

 آغاز نزول قرآن - پس از دوره سه ساله مذکور - در ماه مبارک رمضان و شب قدر بوده، بر این اساس مى‏توان نزول قرآن را در شب قدر دانست. هرچند مجموع قرآن بتدریج و در طول بیست سال نازل شده است، زیرا آغاز هر حادثه بزرگى که مستمرّ و ادامه‏دار است تاریخ وقوع آن حادثه به حساب مى‏آید.

 امّا اوّلین آیاتى که از قرآن نازل شده، پنج آیه اوّل سوره علق است و آیات دیگر آن، در زمانى دیگر نازل شده است و اوّلین سوره کاملى که نازل گردیده، سوره حمد است و به همین جهت “فاتحة الکتاب” نامیده شده است.

 اینک پس از پاسخ اجمالى به این سه شبهه، به پاسخ تفصیلى آنها مى‏پردازیم:

 

 × دوره سه ساله

 فرض کنیم که به موجب روایات امامان شیعه‏علیهم السلام و گروهى از اهل سنّت، بعثت پیامبر در ماه رجب رخ داده است، امّا قرآن، به صورت یک کتاب آسمانى و دستور همیشگى الهى، پس از گذشت سه سال، نازل شده است. در طىّ این دوره سه ساله، پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نبوت خود را از عامّه مردم، مخفى مى‏نمود و پنهانى به سوى خدا دعوت مى‏کرد، از این رو مشرکان نیز متعرّض او نمى‏شدند و چون از جانب او خطرى نسبت به آیین خود، احساس نمى‏کردند به طعنه‏هاى زبانى اکتفا مى‏کردند. در این مدت، رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم با چهار تن که عبارت بودند از: على‏علیه السلام، جعفر، زید و خدیجه‏علیها السلام نماز مى‏خواند و هرگاه افرادى از قریش به آنان برخورد مى‏کردند، آنان را به مسخره مى‏گرفتند.

 علىّ بن ابراهیم قمى مى‏گوید: چون سه سال از بعثت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم گذشت، خداوند خطاب به او فرمود:

 “فَاصْدَعْ بِما تُؤمَر وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ إنَّا کَفَیْنکَ الْمُسْتَهْزئینَ؛ مأموریتهاى خویش را آشکار ساز و از مشرکان روى گردان که ما تو را از ]شرّ[ استهزا کنندگان نگاه مى‏داریم.”8

 یعقوبى نیز مى‏گوید: “پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در مکّه، سه سال نبوت خود را مکتوم نگاه داشت.”9

 محمّد بن اسحاق هم گفته است: “پس از گذشت سه سال از بعثت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، آیه “فَاصْدَعْ بِما تُؤمَر” بر وى نازل شد و خداوند او را امر کرد که آشکارا دعوت کند و همگان را از کجرویها بیم دهد.”10

 امام صادق‏علیه السلام فرموده است: “پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم، پس از بعثت، سیزده سال در مکّه بود که سه سال از این مدّت را، مخفیانه و همراه با ترس، بسر برد و از مأموریّت خود آشکارا سخنى نگفت. تا این که خداوند او را امر کرد که مأموریت خود را آشکار کند، پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نیز از این هنگام مردم را آشکارا به آنچه مأمور بود، دعوت کرد.”11

 با توجّه به مفهوم سخنان مذکور و با توجّه به روایاتى که بیانگر آن است که قرآن در طول بیست سال بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده است، نتیجه مى‏گیریم که آغاز نزول قرآن پس از گذشت سه سال از بعثت بوده است، زیرا تردیدى نیست که نزول قرآن، تا سال وفات پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم ادامه داشته است نیز بر این اساس صحّت اعتقاد به نزول قرآن در ماه مبارک و در شب قدر ثابت مى‏گردد. چنان که در قرآن نیز به این حقیقت تصریح شده است.

 مطابق روایت مرحوم کلینى،12 عیاشى،13 صدوق14 و مجلسى15 امام صادق‏علیه السلام نیز فرموده است: “قرآن در مدّت بیست سال نازل شد.” علاوه بر اینها، نصوص متعدّد دیگرى نیز بیانگر این حقیقت است که قرآن کریم در یک دوره بیست ساله نازل گشته است.16

 

 × نظریه‏ها و تأویلات

 از طرفى قرآن در مدّت بیست یا بیست و سه سال و به صورت پراکنده و در مناسبتها و موقعیتهاى مختلف که “شأن نزول” نام گرفته‏اند نازل شد. از طرف دیگر مطابق برخى روایات و تصریح قرآن کریم، در ماه مبارک رمضان و در شب قدر نازل گشته است، چگونه این امر قابل توجیه و تأویل است؟

 دانشمندان در این مورد عقایدى اظهار داشته‏اند که بدین شرح است:

 1- آغاز نزول قرآن در ماه رمضان و در شب قدر بوده است.

 محمّد بن اسحاق و شعبى همین عقیده را دارند. امام فخر رازى نیز مى‏گوید: “عرف مردم و حکومتها نیز همین است که زمان آغاز هر کارى را، تاریخ آن کار مى‏دانند. براى این که نسبت به انجام آن کار، زمان آن کار بهترین زمانهاست و زمانى است که ضبط شده است و معلوم و معیّن است”17 زمخشرى نیز، نزول قرآن را در شب قدر، به معناى آغاز نزول آن تفسیر مى‏کند.18

 این نظرى است که قابل قبول است، زیرا هر حادثه مهمى که از نظر زمان، ادامه داشته باشد، وقت شروع و آغاز آن، تاریخ آن حادثه به حساب مى‏آید. چنان که روز تأسیس یک دولت و یا یک مؤسسه و یا حزب، به عنوان تاریخ به وجود آمدن آنها ضبط مى‏شود و نیز اگر از تاریخ درس خواندن دانشجو سؤال شود؛ پاسخ آن، روز آغاز درس است.

 اصولاً نزول آیات قرآن، به مناسبتهاى مختلف و به علل و اسباب گونه‏گون خود بزرگترین دلیل است که قرآن به طور پراکنده و تدریجى و در مواقع مختلف نازل شده است. بخصوص که آیات قرآن هر یک به مناسبت واقعه‏اى که در زمان معیّنى رخ داده، نازل شده و هدف از آن حلّ اشکالى بوده که از آن واقعه ناشى شده است.

 اگر قرآن یکباره نازل شده بود، موردى براى اعتراض مشرکان نبود و در مقام نفى قرآن به عنوان یک کتاب آسمانى نمى‏گفتند: “چرا تمامى قرآن در یک دفعه نازل نشده است” و خداوند در ردّ این اعتراض نمى‏گفت: “از این رو قرآن را پیاپى فرستادیم که اى پیامبر! بدین وسیله قلب تو را تثبیت و استوار کنیم.”19 یعنى نزول قرآن به طور تدریجى و به مناسبتهاى مختلف براى اطمینان قلب تو و براى آن است که در هر وقت و هر مناسبتى به عنایت خدا امیدوار باشى.20

 ابن شهر آشوب نیز همین عقیده را اختیار کرده و در “مناقب” مى‏گوید: “نزول قرآن در ماه رمضان، که قرآن خود بدان تصریح مى‏کند به معناى آغاز نزول آن است”21 و در “متشابهات قرآن” گفته است: “صحیح این است که “قرآن” در این مورد (در موردى که مى‏گوید: قرآن در ماه رمضان نازل شده) مفیدِ عموم نیست، بلکه مفید جنس است و لذا به قسمتى از قرآن نیز که در ماه رمضان نازل شده، “قرآن” اطلاق مى‏شود.

 شیخ مفید نیز در پاسخ به شیخ صدوق، مطلبى دارد که از آن برمى‏آید که همین نظر را، اختیار کرده است، وى مى‏گوید: “در مورد خبرى که ناظر به نزول دفعى قرآن در شب قدر است، مى‏توان گفت که قسمتى از قرآن، در شب قدر نازل شده و سپس بتدریج در طول حیات پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بر وى خوانده شده است، امّا این که تمام قرآن در شب قدر نازل شده باشد، بعید به نظر مى‏رسد و با ظاهر قرآن و اخبار متواتر و اجماع علما - با اختلافى که در آراى آنها هست - منافات دارد.”22

 2- هر سال، در شب قدر، قسمتى از قرآن که در همان سال بدان نیاز بود، بر پیامبر نازل مى‏شده است و سپس جبرئیل بر حسب مورد و در موقع نیاز به موجب امر خداى متعال، آیه مربوطه را بر پیامبر نازل مى‏کرده است و مقصود از ماه رمضان که گفته شده است: “قرآن در آن ماه نازل شده است”، رمضان سال معیّنى نیست. امام فخر رازى نیز همین گونه احتمال داده است.23

 ابن جریح24 و سُدى نیز همین عقیده را اختیار کرده‏اند. سدى، این اعتقاد را به ابن‏عباس نیز نسبت داده است.25 قرطبى هم چنین نظریه‏اى را از مقاتل بن حیّان نقل کرده و حلیمى و ماوردى و دیگران نیز موافق او هستند.26

 امّا این عقیده با ظاهر قرآن مخالف است؛ زیرا خداى متعال گفته است: “أنزلناه؛ ما قرآن را نازل کردیم.”

 و یا این که: “أنزل فیه؛ قرآن در ماه رمضان نازل شده است.”

 اگر این اعتقاد صحیح بود باید خداى متعال مى‏گفت: “ننزّله؛ ما آن را نازل مى‏کنیم.”

 و به جاى صیغه ماضى، صیغه حال را به کار مى‏برد.

 از طرف دیگر، همان طور که بیان خواهد شد، پیش از نیاز به قرآن کریم چه فایده‏اى بر نزول آن مترتّب است؟ بخصوص سیاق عبارات قرآن نشان مى‏دهد که هر آیه و سوره در موقع مناسب نازل شده است و قبل از آن، موردى براى نزول آن وجود نداشته است.

 3- برخى گفته‏اند: منظور از: “شهر رمضان الّذى أنزل فیه القرآن” این است که : “شَهْرُ رَمَضانَ أُنْزِلَ فى شَأْنِهِ الْقُرآنُ؛ ماه رمضانى که قرآن در شأن آن نازل شده است.” چنان که اگر گفته مى‏شود که قرآن در شأن فلانى نازل شده مقصود یک آیه یا چند آیه است.27

 ضحّاک معتقد است: منظور از این آیه، این است که روزه ماه رمضان در قرآن نازل شده است28 و سفیان بن عیینه گفته است: معناى این آیه این است که قرآن در فضل ماه رمضان نازل شده است (شَهْرُ رَمَضانَ ألّذی أُنْزِلَ فى فَضْلِهِ الْقُرآنُ) حسین بن فضل و ابن انبارى نیز همین توجیه را پذیرا شده‏اند.29

 درباره این توجیه باید گفت: فقط آیه مورد بحث را شامل مى‏شود و دو آیه زیر را در بر نمى‏گیرد: “إنَّا أَنْزَلْناهُ فى لَیْلَةٍ مُبارَکةٍ” و “إنَّا أَنْزَلْناهُ فى لَیْلَةِ الْقَدْرِ”.

 وانگهى ما دلیلى بر این تأویلات و توجیهات لفظى نداریم.

 4- قسمت اعظم قرآن، در ماههاى رمضان نازل شده، از این جهت مى‏توان گفت که قرآن، در این ماه نازل شده است. این یکى از دو احتمالى است که سیّد قطب داده و گفته است:

 “این گفته که قرآن در ماه رمضان نازل شده یا به این معناست که آغاز نزول آن در رمضان بوده و یا آن که قسمت اعظم آن، در هر سال، در ماههاى رمضان نازل شده است.”30

 در این جا نیز مى‏گوییم: دلیلى ندارد که قسمت اعظم آیات قرآن، در ماههاى رمضان نازل شده باشد، بلکه دلایل موجود بر خلاف این نظر است.

 5- تمام قرآن در یک شب که شب قدر است، به “بیت العزّة” و یا “ بیت المعمور” نازل گردیده است، آن گاه در طول بیست و یا بیست و سه سال در مواقع و مناسبتهاى مختلف، بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده است.

 گروهى از محدّثان، با توجه به ظاهر احادیثى که در این زمینه وارد شده، این نظر را پذیرفته‏اند که نظر آنان را نقل مى‏کنیم.

 شیخ صدوق‏رحمه الله گفته است:

 تمام قرآن کریم در شب قدر از ماه رمضان به بیت‏المعمور در آسمان چهارم نازل شد، سپس در طول بیست سال، از بیت‏المعمور فرود آمد. خداوند به یکباره علم آن را به پیامبرش عطا کرد، آن گاه به او فرمود:

 “وَ لا تَعْجَل بِالْقُرآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى إِلَیْکَ وَحْیُهُ.”31

 علاّمه مجلسى نیز مى‏گوید:

 “آیات قرآن دلالت دارد بر نزول تمامى قرآن در شب قدر و احادیث و اخبار دالّ بر آن است که قرآن در طول بیست32 یا بیست و سه سال33 نازل شده است.

 طبق بعضى از روایات قرآن در اوّلین شب ماه رمضان، نازل شده34 و برخى دلالت دارد که آغاز نزول آن در روز مبعث بوده است.35

 جمع بین این اقوال به این است: تمام قرآن در شب قدر از لوح محفوظ، به آسمان چهارم (بیت‏المعمور) نازل شده تا از آن جا بتدریج، به زمین فرود آید. در اوّلین شب از ماه رمضان، قرآن به طور کامل بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل گردیده تا خود به آن آگاه گردد؛ ولى مردم را مطّلع نکند و آن گاه بتدریج، در مناسبتهاى مختلف نازل گردید، تا مردم نیز از آنها آگاه شوند.”36

 طبرانى و دیگران، از ابن عباس نقل کرده‏اند: “قرآن به تمامى در شب قدر به سوى آسمان دنیا نازل شده و در بیت‏العزّه محفوظ بوده تا این که بتدریج در طول بیست سال بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده است.”

 جلال الدّین سیوطى معتقد است این نظر، صحیحترین و مشهورترین عقیده‏اى است که در این زمینه اظهار شده است. او در تأیید این اعتقاد روایات زیادى را از حاکم، طبرانى، بیهقى، نسائى و جز اینها نقل کرده است.37

 از طریق امامیّه هم عیاشى از ابراهیم نقل کرده که او با توجه به آیه “شَهْرُ رَمَضانَ الَّذى أُنْزِلَ فیهِ الْقُرآنُ” از امام صادق سؤال کرده است: با آن که قرآن در طول بیست سال نازل شده با مفهوم این آیه چگونه سازگار است؟ امام در پاسخ او فرموده است: “قرآن در ماه رمضان یکجا به بیت‏المعمور فرو فرستاده شد و از آن جا در طول بیست سال نازل گردید”. امام اضافه مى‏کند: “پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم فرمود: صحف ابراهیم، در شب اول ماه رمضان، و تورات در ششم ماه رمضان و انجیل در سیزدهم و زبور در هیجدهم و سرانجام قرآن در بیست و چهارم رمضان نازل شد.”38

 این حدیث در کافى نیز آمده است با این تفاوت که نزول قرآن را در بیست و سوم رمضان دانسته است.39

 در “تهذیب” نیز، قسمتى از این حدیث به روایت ابوبصیر آمده، با این تفاوت که در آخر حدیث، نزول قرآن را در شب قدر دانسته است.40

 این برخى از روایاتى است که نزول یکجاى قرآن را به این نحو، تفسیر کرده که در یک شب به بیت‏المعمور، در آسمان چهارم - آن طور که در روایات شیعه آمده - یا به بیت‏العزة - آن طور که در روایات اهل سنّت آمده - فرو فرستاده شده، سپس آیات آن، به‏طور پراکنده و بر حسب مناسبات گونه‏گون بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده است.

 برخى ظاهرگرایان و اهل حدیث تعبّداً ظواهر این احادیث را پذیرفته خیال خود را آسوده کرده‏اند. امّا دانشمندان و پژوهشگران چیزى را که با عقل آنان نساخته نپذیرفته‏اند و تعبّد را در امورى که مربوط به اصول عبادیّات نیست، قبول نکرده‏اند، از این رو به نقد علمى این احادیث دست زده‏اند و مى‏پرسند: فایده نزول دفعى و جملگى قرآن به یکى از آسمانها و سپس نزول تدریجى آن بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم چیست؟

 در پاسخ این سؤال، فخر رازى گفته است:

 “احتمال دارد که این امر به منظور آسانتر شدن کار براى جبرئیل بوده و یا مصلحتى براى پیامبر در بر داشته که متوقّع بوده از نزدیکترین جهت بر وى وحى مى‏شود.”41

 این جواب در نهایت سستى و بى‏پایگى است، علاوه بر آن که نوعى غیبگویى است که بیان آن از دانشمند محقّقى چون فخر رازى بسیار عجیب است!

 فیض کاشانى در توجیه این موضوع گفته است:

 “گویا منظور از نزول یکجاى قرآن این باشد که معانى قرآن به یکباره بر قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده است، چنان که در قرآن آمده است: “نَزَلَ بِه الرُّوحُ الأَمینُ على قَلْبِکَ” سپس در طول بیست سال از باطن قلب آن حضرت‏صلى الله علیه وآله وسلم بر زبان و ظاهرش، نازل گردیده، آن گاه که جبرئیل براى وحى فرود مى‏آمده، الفاظ آن را براى وى مى‏خوانده است.”42

 مرحوم فیض در گفته خود، بیت المعمور را به قلب پیامبر تأویل کرده و شاید مرحوم شیخ صدوق نیز از گفته خود: “وَ أَعْطى نبیَّهُ الْعِلْمَ جُمْلَةً واحِدَةً” همین معنى را اراده کرده است.

 عقیده شیخ ابوعبداللّه زنجانى نیز، در تأویل و توجیه این روایت همین است. او مى‏گوید:

 “مى‏توان گفت: روح قرآن و مقصود کلّى آن، در آن شب بر قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده: “نزل به الرّوح الأَمین على قلبک” و سپس در طول سالها و به طور پراکنده بر زبانش ظاهر شده است: “وَ قُرْآناً فَرَّقْناهُ لِتَقْرَأهُ عَلىَ النَّاسِ عَلى مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً.”43

 علاَّمه طباطبایى نیز همین تأویل را پذیرفته و فرموده‏اند:

 قرآن گذشته از برداشت و فهم ما از آن، داراى حقیقت دیگرى است. آن حقیقت، بسیط است و تفرّق و تفصیل در آن راه ندارد این عدم تجزیه، به علّت بازگشت آن به معنا و مفهوم واحدى است که نه داراى اجزا و نه داراى فصولى است. این اجزا و تفاصیل که در قرآن دیده مى‏شود، چیزى است که بعداً عارض آن شده است. خداى متعال فرموده است:

 “کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبیرٍ؛ این کتابى است که آیات آن محکم و به هم پیوسته است، سپس از جانب خداوند حکیم و آگاه از یکدیگر جدا شده.”44

 “إنّهُ لَقرآنٌ کریمٌ فى کتابٍ مکنون لایمسّه الاّ المطهّرون؛ هر آینه این قرآنى است گرامى قدر، در کتابى پوشیده، که جز پاکان دست بر آن نزنند.”45

 “و لقد جئناهم بکتابٍ فَصّلناه على علمٍ؛ کتابى از روى علم براى آنان نازل و آن را جدا جدا کردیم.”46

 منظور از نازل کردن قرآن، در شب قدر، نازل کردن جملگى و دفعى حقیقت قرآن بر قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم است؛ همچنان که قرآن جدا جدا و در زمانها و موقعیتهاى مختلف در طول دعوت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم تدریجاً بر وى نازل شده است.”47

 عقیده ما بر این است که تأویل کردن، آسانترین راهها براى رهایى از تنگناى بحثهاى نظرى است و چون ما با این تأویلهاى غیر مستند و بدون برهان موافق نیستیم از این بزرگان مى‏پرسیم:

 به چه دلیل “بیت المعمور” در آسمان چهارم را که در روایات شیعه آمده و “بیت‏العزة” را که در روایات اهل سنت، وارد شده به معناى قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم مى‏دانند؟ و به چه مناسبت چنین معنایى را از چنین لفظى اراده مى‏کنند؟

 × تحقیق

 علاَّمه محقّق شیخ مفید مى‏گوید:

 “آنچه که ابوجعفر48 در این باره (درباره نزول تمامى قرآن در یک مرتبه) پذیرفته، مبتنى بر خبر واحد است (یعنى متواتر نیست و به صحّت آن یقین حاصل نمى‏شود) و خبر واحد موجب علم و عمل نیست. بر خلاف مفهوم این حدیث، نزول قرآن به مناسبت حوادث و پیشامدهاى گوناگون و در اوقات متفاوت انجام پذیرفته است قرآن، حکم حوادثى را بیان مى‏کند و سرگذشتهایى را توضیح مى‏دهد که به مناسبت همان رخدادها نازل شده بود و نزول آنها پیش از وقوع آن رخدادها حقیقت و صحّت نداشته زیرا هنوز حادثه‏اى پدید نیامده بوده است.

 مثلاً آیه “قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الّتى تُجادلُکَ فى زَوجِها و تَشْتَکى إِلىَ اللّهِ وَاللّهُ یَسْمَعُ تَحاورکُما”49 درباره “خوله” دختر خویلد نازل شده که از شوهر خود “اوس بن الصامت” شکایت داشت که او را به نحوه‏اى که در جاهلیت رسم بوده طلاق داده است.50 و یا آیه “وَ إذا رَأَوْا تجارَةً أو لَهْواً انْفَضُّوا إلَیْها و تَرَکُوکَ قائماً”51 که از همین قبیل است.

 با نگاهى گذرا به قرآن کریم درمى‏یابیم که در آن به طور گسترده از افعال ماضى؛ چون: “قال”، “قالوا”، “جاء” و “جاؤو” استفاده شده، نیز تردیدى در وجود ناسخ و منسوخ در قرآن وجود ندارد، پیداست که هیچ کدام از این موردها با نزول یکبارگى و دفعى قرآن کریم پیش از وقوع این موارد سازگارى ندارد.

 شیخ مفیدرحمه الله مى‏گوید: اگر ما در داستانهاى قرآن دقّت کنیم، از قبیل مطالبى که ذکر شد، زیاد مى‏یابیم که نقل همه آنها به درازا مى‏کشد. حدیث مورد بحث خیلى به مذهب مشبّهه نزدیک است، معتقدان این مذهب کلامى گمان مى‏کردند خداوند به قرآن تکلم نکرده (اعتقاد به قدیم بودن قرآن) و فقط از آنچه که بوده خبر داده است که اهل توحید، پاسخ آن را داده‏اند.

 علاّمه محقق، اضافه مى‏کند: “در مورد نزول قرآن در شب قدر مى‏توان گفت: قسمتى از آن در شب قدر نازل شده و بقیه آن متناوباً تا هنگام رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بر وى نازل شده است. اما این که قرآن به تمامى، در شب قدر نازل شده باشد، با ظواهر قرآن و اخبار متواتر و اجماع علما سازش ندارد.”52

 

 پاورقیها:

 1 ) بقره )2) آیه 185.

 2 ) دخان )44) آیه 3.

 3 ) قدر (97) آیه 1.

 4 ) ر. ک: وسائل الشّیعه، ج7، ص262، حدیث 16، باب 32 از ابواب احکام ماه رمضان.

 5 ) خصال، ج2، ص102.

 6 ) صحیح مسلم، ج2، ص9؛ منتخب کنزالعمال در حاشیه مسند، ج3، ص180.

 7 ) حجر (15) آیات 95 - 94.

 8 ) تفسیر قمى، ص353؛ بحارالانوار، ج18، ص53 و 179.

 9 ) تاریخ یعقوبى، ج12، ص19.

 10 ) سیره ابن هشام، ج1، ص280؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج1، ص40.

 11 ) الغیبه، شیخ طوسى، ص217؛ کمال الدّین، شیخ صدوق، ص197؛ بحارالانوار، ج18، ص177.

 12 ) اصول کافى، ج2، ص629.

 13 ) تفسیر عیاشى، ج1، ص80.

 14 ) الإعتقادات، ص101.

 15 ) بحارالانوار، ج18، ص250 و 253.

 16 ) رجوع کنید: الإتقان، ج1، ص40؛ تفسیر شبّر ص350، ذیل آیه 32 از سوره فرقان.

 17 ) تفسیر کبیر، ج5، ص85.

 18 ) الکشّاف، ج1، ص227.

 19 ) “وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِه فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً” (فرقان (25) آیه32)

 20 ) رجوع کنید: الإتقان، ج1، ص41.

 21 ) مناقب آل ابى طالب، ج1، ص150.

 22 ) شرح عقائد الصدوق، ص58.

 23 ) تفسیر کبیر، ج5، ص85.

 24 ) الدّر المنثور، ج1، ص189.

 25 ) مجمع البیان، ج2، ص276.

 26 ) الإتقان، ج1، ص40.

 27 ) مجمع البیان، ج1، ص276؛ الکشّاف، ج1، ص227.

 28 ) الدّر المنثور، ج1، ص190.

 29 ) تفسیر کبیر، ج5، ص80.

 30 ) فى ضلال القرآن، ج2، ص79.

 31 ) الإعتقادات، ص101.

 32 ) اصول کافى، کتاب فضل القرآن، ج2، ص629.

 33 ) مدت نبوّت پیامبر است و به این اعتبار که نزول قرآن از روز مبعث آغاز شده و به وفات آن حضرت‏صلى الله علیه وآله وسلم پایان یافته است.

 34 ) فروع کافى، کتاب الصیام، باب فضل شهر رمضان، ج4، ص66.

 35 ) به موجب روایاتى که دلالت دارد: اولین سوره‏اى که نازل شده سوره “علق” است و آن در آغاز بعثت یعنى 27 رجب نازل گردیده است، رجوع کنید به: بحارالانوار، ج92، ص29؛ ج8، ص206.

 36 ) بحارالانوار، ج18، ص253 - 254.

 37 ) الإتقان فی علوم القرآن، ج1، ص39 - 40.

 38 ) تفسیر عیاشى، ج1، ص80.

 39 ) اصول کافى، ج2، ص629.

 40 ) تهذیب الأحکام، ج4، ص114.

 41 ) تفسیر فخر رازى، ج5، ص85.

 42 ) تفسیر صافى، ج1، مقدمه نهم، ص42.

 43 ) تاریخ القرآن، ص10.

 44 ) هود (11) آیه2.

 45 ) واقعه (56) آیات 78 تا 80.

 46 ) اعراف (7) آیه 52.

 47 ) المیزان، ج2، ص15 - 16.

 48 ) منظور، شیخ صدوق است که گفته او قبلاً نقل شد.

 49 ) مجادله (58) آیه 1.

 50 ) مجمع البیان، ج9، ص246.

 51 ) به اتفاق روایات شیعه و سنّى این آیه وقتى نازل شد که پیامبر(ص) به ایراد خطبه نماز جمعه مشغول بود که آواى طبل و شیپور ورود یک قافله تجارتى ا اعلام مى‏کرد و مردم براى خرید، مسجد را ترک کردند، ر ک: المیزان، ج19، ص274.

 52 ) شرح عقائد الصّدوق (تصحیح الإعتقاد)، ص58.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 114