فلسفه روزه

فلسفه روزه

سید موسى میرمدرس

 

 اشاره:

 برنامه مشخص سالیانه‏اى که اسلام به عنوان “روزه‏دارى” براى پیروانش، مقرّر داشته، برخلاف آنچه که قشریون مى‏پندارند، یک عبادت صورى و یا یک رژیم ساده غذایى نیست، بل برنامه‏اى است سازمان یافته و اصولى که از ابعاد گوناگون براى تأمین سلامت جسم و روح بشر، مفید و ضرورى است و آثار فردى و اجتماعى و دنیوى و اخروى آن قابل انکار نیست. در این مقاله به گوشه‏هایى از آنها پرداخته مى‏شود ولى پیش از شروع بحث، تبیین دو مقدمه، بایسته است؛ نخست: جایگاه فلسفه روزه و این که چه علمى، عهده‏دار تبیین آن است و دوم: نگاهى به فلسفه احکام.

 

 جایگاه فلسفه روزه

 گزاره‏هاى دینى و مذهبى بر دو گونه‏اند:

  1- گزاره‏هاى اِنشایى.

  2- گزاره‏هاى اِخبارى.

 گزاره‏هاى اِخبارى که از “هستها و نیستها” سخن مى‏گویند، در قلمرو علم کلامند و گزاره‏هاى انشایى که از “بایدها و نبایدها”، بحث مى‏کنند، بر دو قسمند، زیرا یا ناظر به درون آدمى‏اند که در حوزه علم اخلاق قرار مى‏گیرند یا به مسائل بیرون از نفس مى‏پردازند که در عرصه علم فقه به شمار مى‏روند.

 عهده‏دار بحث از فلسفه احکام، نه علم فقه است و نه علم اخلاق، بل علم کلام است؛ زیرا علم کلام، از یک جهت کل گزاره‏هاى دینى و مذهبى را در بر مى‏گیرد، بنابراین دفاع اندیشمندانه از فقه و اخلاق و بطور کلى دین و کارایى احکام آن و بیان انتظارات از دین، همگى در حوزه علم کلام جاى دارند. پس فلسفه روزه - به عنوان بخشى از فلسفه احکام - در قلمرو علم کلام است، از این جهت، فلسفه روزه ماهیتاً یک بحث کلامى است، گرچه از اخلاق و فقه نیز گفت‏وگو شود.

 فلسفه احکام

 این حقیقت به اثبات رسیده که احکام الهى بر پایه مصالح و مفاسد واقعى، جعل شده‏اند؛ یعنى در شریعت اسلامى، هیچ حکمى (تکلیفى یا وضعى) بدون علت و انگیزه واقعى صادر نشده است، اما این سخن بدین مفهوم نیست که آدمى، مى‏تواند علت قطعى همه احکام دینى را با عقل خود، دریافت کند، چرا که دانشهاى بشرى، در عرصه نیازهاى مادى و شناخت ساختار وجودى آدمى، اندکند و به شهادت کاوشها و پژوهشهاى دانشمندان معارف بشرى، مجهولات انسان در مقایسه با دانستنیهایش، بسیار فراوانند و فاصله ژرفى میان این دو حکمفرماست. از این رو مى‏بینیم، پیوسته در قوانین موضوعه خویش و روش نظامهاى سیاسى - حقوقى و ... تجدید نظر مى‏کند.

 بنابراین دور نیست، اگر این موجود بسیار بغرنج و توبرتو - که با ابزارهاى مدرن در نیل به شناخت خویش دچار ناتوانى گشته - از درک علت قطعى احکام و قوانینى که براى او، توسط آفریننده‏اش جعل شده، ناتوان باشد. البته این گفتار، بدان معنا نیست که دریافت حکمتها هم از دسترس دور باشد؛ بویژه این که عمده این علتها در آیه‏هاى قرآن و روایتهاى معصومان‏علیهم السلام بیان شده است و روزه از زمره این موارد است، که آیات و روایات توأمان درباره فلسفه آن سخن گفته‏اند و علم و تجربه نیز اهمیّت و لزوم آن را مورد تأیید قرار داده‏اند.

 

 پیشینه تاریخى روزه

 قرآن شریف، از مکلّف بودن امّتهاى پیشین به روزه‏دارى خبر داده است.1 آثار و شواهد موجود نیز نشان مى‏دهند که روزه در میان ادیان و مذاهب باستانى، داراى اهمیت بوده است. بت‏پرستان، ستاره‏پرستان (صابئیها)، توتمیستها، مجوسیان، مانویها، بوداییها برهماییها، پرستندگان حیوانات و نباتات و همه مسلکهاى عرفانى، هر کدام به کیفیت ویژه‏اى، روزه‏دار بوده‏اند.

 “صابئیها” براى احترام به کره ماه، سى روز، امساک مى‏نمودند و “وثنیها” نیز براى تقرّب و ارضاى آلهه خود یا برآوردن حاجتهایشان و در هنگامى که مرتکب جرمى مى‏گشتند، به منظور خاموش کردن خشم خدایان، روزه مى‏گرفتند. جیمزهاکس در این باره مى‏نویسد:

 “روزه کلیةً در تمام اوقات، در میان هر طایفه و هر ملّت و مذهب، در موقع ورود اندوه و زحمت غیر مترقّبه، معمول بوده است”.2

 از تورات و انجیل کنونى نیز به دست مى‏آید که روزه در میان یهود و نصارا وجود داشته و تورات از قول حضرت موسى‏علیه السلام نقل مى‏کند که چهل روز، روزه‏دار بوده است.3 و همچنین درباره حضرت یعقوب‏نبىّ‏علیه السلام آمده که خداوند وى را خاضع و روزه‏دار، ساخته است. جیمزهاکس معتقد است که قوم یهود، هنگام توبه و طلب رضایت خداوند به روزه پناه مى‏بردند.4

 حضرت عیسى‏علیه السلام نیز چهل روز، روزه داشته و حواریون پس از آن حضرت نیز روزه‏دار بوده‏اند.5 امام فخر رازى از پاره‏اى از مفسّران نقل مى‏کند که مى‏گویند: روزه مسیحیان به پنجاه روز رسیده است.6 و اکنون نیز روزه‏هاى مخصوصى در میان یهودیان و فرقه‏هاى گوناگون مسیحى رواج دارد.

 فواید و آثار روزه

 روزه از فواید و آثار گوناگون جسمانى و روحانیى برخوردار است که به اهم آنها اشاره مى‏شود:

  1- تربیتى - روانى

 از مرتاضان و مهذّبان نفوس، که از راههاى مخصوص به خود به تطهیر روح مى‏پردازند، گرفته - که معتقدند: آنچه نفس را ناخوش آید، باید بدان پرداخت و روزه چنین است - تا صوفیان، که چله نشینند و از اصولشان امساک است، و عارفان - که مى‏گویند: اندرون از طعام خالى دار تا در او نور معرفت بینى - همگى نقش محورى روزه در خودسازى و تهذیب نفس را باور دارند. زیرا روزه تمرین مقاومت و آمادگى روحى در خودسازى است. براى این که اخلاق و تهذیب نفس بر دو پایه استوار است:

 الف: تخلیه؛ یعنى پاکسازى و تصفیه روح از عادات نکوهیده و آلودگیهاى مادّى که مقدمه آن شناخت صفات پسندیده و ناپسند (رذایل و فضایل انسانى) است.

 ب: تحلیه؛ یعنى آراستن نفس به صفات پسندیده و مطلوب انسانى مانند تقوا که از حکمتهاى روزه است (لعلّکم تتّقون).

 کسانى که سالیانه، دوره یک ماهه‏اى براى شرکت در این پیکار درونى مى‏گذرانند، از آمادگى رزمى بیشترى نسبت به دیگران برخوردارند. براى این که پیامبر عظیم الشأن اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم شکم‏پرستى و شهوت جنسى را از جمله سه امرى برشمرد که پس از خویش، براى امّتش نسبت به آنها بیمناک بود.7 و نیز مى‏فرماید: اولین چیزهایى که موجب گرفتارى انسان در آتش جهنم است، دهان [ابزار گناههاى فراوان] و فرج [ابزار شهوت جنسى] است.8 در ماه مبارک رمضان، از جمله امورى که روزه‏دار از آنان پرهیز مى‏کند، خورد و خوراک و مسائل جنسى است. بنابراین کسانى که با تمرینهاى پیگیر و خستگى‏ناپذیر از رقبه‏هاى دشوار شکم و شهوت‏پرستى گذشته‏اند، در برابر سایر کششهاى نفسانى، از مقاومت بیشترى برخوردار خواهند بود و براى همین است که آمار جرایم و کارهاى خلاف در ماه مبارک رمضان، سیر نزولى را نشان مى‏دهد.

  2- اجتماعى - اخلاقى

  نظام طبقاتى و فاصله ژرف میان تهیدستان و توانمندان، یکى از عوامل تنش‏زا و نارضایتى در هر نظامى است و به هر میزان فاصله اختلاف طبقاتى، عمیقتر گردد، ناهنجاریهاى اجتماعى و مفاسد اخلاقى افزونتر مى‏گردند و پیوسته آتش کینه و انتقام گروه تهیدست - به واسطه فشارهاى اقتصادى و محرومیتهاى اجتماعى - نسبت به توانگران شعله‏ورتر مى‏شود تا آن گاه که به مرحله انفجار و ناآرامیهاى اجتماعى، فرجام مى‏یابد.

 اسلام با تکیه بر اصل عدالت اجتماعى، نهایت کوشش را در تنظیم روابط جامعه به کار برده و از آن جا که طبیعت بشر - به واسطه استعدادها و توانمندیهاى فردى - بر اختلاف است، ساعى بوده تا با جعل احکام و دستورهاى گونه‏گون، آن اختلاف طبیعى را هم، به حداقل برساند. از جمله این احکام، روزه است که به سبب آن، اولاً: میان همه افراد جامعه برابرى ایجاد مى‏کند و ثانیاً: شرایطى را پدید مى‏آورد تا ثروتمندان با درک موقعیت محرومان، فشارهاى اقتصادى و رنجهاى اجتماعى آنان را کاهش دهند و ثالثاً: با این اقدام، جامعه را از پریشانى و نارضایتى، پیراسته مى‏سازد و روحیه برادرى و دیگر گرایى را در میان آنان به وجود مى‏آورد. از این رو هنگامى که هشام بن حکم از امام صادق‏علیه السلام درباره فلسفه روزه مى‏پرسد، مى‏فرماید:

 “انّما فرض اللّه الصّیام لیستوى به الغنىّ و الفقیر و ذلک ان الغنى لم یکن لیجد مسّ الجوع فیرحم الفقیر لانّ الغنىّ کلما اراد شیئاً قدر علیه، فاراد اللّه تعالى ان یسوّى بین خلقه و ان یذیق الغنىّ مسّ الجوع و الالم لیرقّ على الضعیف و یرحم الجائع؛9 براستى خداوند روزه را واجب کرد تا - به وسیله آن - میان تهیدستان و ثروتمندان برابرى ایجاد کند و این براى آن است که ثروتمندان که هرگز درد گرسنگى و فقر را احساس نکرده‏اند، به فقیران رحم آورند، زیرا اغنیا، هرگاه هوس انجام کارى نمایند، به علت توانمندى مالى، بر انجام آن توانایند، پس پروردگار با وجوب روزه بر همگان، اراده نمود تا بین بندگانش مساوات به وجود آورد و سرمایه‏داران [نیز] گرسنگى و درد فقیران را لمس کنند تا بر آنان شفقت ورزند و ترحّم نمایند”

 3- بهداشتى - درمانى

 روزه‏دارى براى تعویض و تجدید چربیهاى ذخیره‏مانده و سفت‏شده بدن و کاهش ذخایر چربى و گلیکوژنى اعضاى مختلف بدن، روش منحصر به فردى است. گو این که ارزش جنبه‏هاى معنوى و وظیفه روزه از لحاظ روان‏شناسى و بهداشت روانى و اثرات تربیتى و فواید اجتماعى آن به مراتب از جنبه‏هاى بهداشت جسمى بیشتر است.10

 روزه‏دارى که امروزه آن را در پزشکى به نام “رژیم”، در موارد مختلفى از بیماریها تجویز مى‏کنند، سبب مى‏شود که ذخایر مخصوص گلیکوژن یا چربى بدن از نقاط مختلف برداشته شوند و به مصرف احتراق داخلى یا انرژى خارجى و سوخت و ساز آن برسند و مسلّم است که بدن در حال روزه ابتدا چربیهاى زیرجلدى را به مصرف رسانده و بتدریج نوبت به چربیهاى داخلى احشا مى‏رسد ولى در هیچ صورتى، روزه‏دارى، صدمه‏اى به نسوج عضلانى و استخوانى بدن وارد نمى‏سازد، مگر این که انسان مدتها گرسنه بماند و تمام ذخایر بدن از بین بروند، آن گاه نسوج عضلانى مورد استفاده خود بدن واقع مى‏شوند.11

 امروزه در علم پزشکى به اثبات رسیده که عامل بسیارى از بیماریها، زیاده‏روى در خوردن و عدم رعایت بهداشت تغذیه است. پیام‏آور بزرگ اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم قرنها پیش، این مطلب را در کلام ژرفى چنین بیان مى‏کند: “المعدة بیت کلّ داء و الحمیة رأس کلّ دواءٍ؛ معده، خانه تمام دردهاست و امساک بالاترین داروها.”12

 تصور مى‏شود آنچه که مى‏خوریم صرف سوختن و تهیّه انرژى براى بدن مى‏شود و دفع مى‏گردد، ولى این تصوّر نادرستى است. زیرا بدن به مانند حوضى است که غذا از طرفى وارد و از طرف دیگرش خارج مى‏شود؛ مثلاً مواد قندى از جانبى وارد شده و از جانب دیگر به مصرف سوخت رسیده، دفع مى‏گردند، آنچه وارد مى‏شود تازه است و آنچه خارج مى‏گردد، مانده و کهنه. مسلمانى که یازده ماه تمام بدون وقفه، نوها به بدنش وارد شده‏اند، ورود تازه‏ها از روى قاعده علمى و نظم بهداشتى نیست و برعکس خروج کهنه‏ها که به وسیله ریه، کلیه، کبد، پوست و... انجام مى‏گیرد، با حساب و نظم است، ریه‏ها سموم را با نظم خارج مى‏سازند و کلیه‏ها زهرها را با حساب دفع مى‏کنند و کبد با ترتیب مخصوص، آنها را دور مى‏نماید، لاجرم انبارهاى ذخیره‏اى، درست و مرتّب نشده‏اند و متابولیسم بطور سوخته و نیم سوخته درمى‏آید و ایجاد بیماریهاى تغذیه‏اى گاه از این نیم سوخته‏هاست که اگر به وسیله روزه گرفتن نظم و حسابى در کار ذخایر بدنى به وجود نیاید، سبب پیدایش پیشامدهاى ناگوارى مى‏گردد و حتّى در پایه‏هاى منابع ذخیره‏اى شکافى به وجود مى‏آید.13

 این جاست که معناى سخن پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم فهمیده مى‏شود که فرمود: “صوموا تصحّوا؛14 روزه بگیرید تا سالم شوید.”

 بنابر آنچه گفته آمد، باید سخن دکتر آلکسى سوفورین را حقیقت دانست که مى‏نویسد:

 “درمان از طریق روزه، فایده ویژه‏اى در کم خونى، ضعف روده‏ها، التهاب بسیط و مزمن دملهاى خارجى و داخلى، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقا، نوراستنى، عرق النسا، حزاز (ریختگى پوست)، بیماریهاى چشمى، مرض قند، بیماریهاى جلدى، بیماریهاى کلیه، کبد و بیماریهاى دیگر دارد.

 معالجه از طریق امساک، اختصاص به بیماریهاى فوق ندارد، بلکه بیماریهایى که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلولهاى اساسى جسم آمیخته شده - همانند سرطان، سفلیس، سل و طاعون - را نیز شفا مى‏بخشد”.15

 4- عرفانى - الهى

 در حدیث قدسى آمده که خداوند فرمود:

 “کلّ عمل ابن آدم هوله غیر الصّیام، هولى و أنا أُجزى به؛16 از میان اعمال و عبادات آدمى، فقط روزه براى من است و من پاداش روزه‏ام”.

 در علّت این که، خداوند روزه را در میان سایر عبادات به خود، اختصاص داده و فرموده: “روزه براى من است”، گفته‏اند: روزه تنها عبادتى است که روزه‏دار، پنهان از چشم دیگران، آن را به جا مى‏آورد و از ثناگویى آنان درباره روزه‏اش، در امان است. روى این جهت خداوند، آن را به خود اختصاص داده و فرموده است: “من خود جزاى آن را مى‏دهم”. و البته این در صورتى است که “أجزى به” بخوانیم، ولى اگر “أُجزى به” قراءت شد، بدین معناست که “من خود، پاداش روزه‏ام”.

 مفسّر گرانقدر، علامه طباطبایى، مى‏نویسد: در این صورت کنایه از نزدیکى روزه‏دار به خداى تعالى است.17

 پوشیده نیست که این حدیث شریف داراى معناى بلندى است که سزاوار بود، کسى چون علامه بزرگوار، در این باب سخن مى‏راند ولى به هر حال، روایت مافوق اندیشه ماست، زیرا تساوى میان کالا و بهاى آن از بدیهیات عقلانى است و درباره پاداش اعمال بندگان، هرچه خداوند عطا نماید، تفضّل است و کسى از او حق مطالبه ندارد، با این وجود، معقول است که خداوند، عِدْل جان انسان را، فردوس برین، قرار دهد، آن گونه که فرموده است: “إِنّ اللّه اشترى من المؤمنین أنفسهم و أموالهم بأنَّ لهم الجنّة”.18 یا درباره روزه آمده است که روزه‏داران، باب مخصوصى در بهشت دارند؛ إنّ للجنّة باباً یدعى الرّیان لایدخل منه إِلاّ الصائمون؛19 اما چگونه متصّور است که خداوند؛ یعنى آفریدگار عالم و آدم، پاداش روزه‏دار باشد؟!

 در دو مقام مى‏توان به شرح و بسط این حدیث شریف پرداخت؛ بطور اجمالى و بطور تفصیلى.

 شرح اجمالى

 اما شرح اجمالى آن این است، که وقتى خداوند مى‏فرماید: “من پاداش روزه‏ام”؛ یعنى من خود را به روزه‏دار مى‏دهم؛ خودم را به او مى‏دهم، یعنى او را خدایى مى‏کنم و این، همان است که در روایت آمده که اخلاقتان را خدایى کنید: “تخلّقوا بأَخلاقِ اللّه”، به اصطلاح انسان “خداگونه” بشود. شاید به همین معناست آنچه که در حدیث قدسى آمده که “... إنّه لیتقرّب [العبد] الىّ بالنّافله حتّى إذا أحبّه فإذا أحببته کنت سمعه الّذى یسمع به و بصره الّذى یبصر به و لسانه الّذى ینطق به و یده الّذى یبطش بها؛20 چون بنده من در اثر عبادت و کارهاى شایسته به من نزدیک شود، او را دوست خواهم داشت و در نتیجه آن، من گوش او هستم به گونه‏اى که به توسط من مى‏شنود و چشم او هستم به طورى که به توسّط من مى‏بیند و زبان و دست او هستم، به طورى که او به توسّط من مى‏گوید و مى‏گیرد”.

 شرح تفصیلى

 براى توضیح مراد از روایت یاد شده، بیان دو مقدّمه لازم است:

 مقدمه اول:

 علماى اخلاق و معارف الهى، روزه را به سه مرتبه تقسیم نموده‏اند:21

 الف - روزه عوام، که عبارت است از پرهیز از مفطرات روزه که فایده‏اش اسقاط تکلیف است.

 ب - روزه خواص، که عبارت است از پرهیز از مفطرات روزه، همراه با کنترل جوارح و اعضاى دیگر، از معاصى، مانند محافظت چشم و گوش و زبان و دست، که فایده این روزه ثوابهایى است که در روایات به آنها اشاره رفته است.

 ج - روزه خواصّ الخواص، که عبارت است از روزه داشتن جوارح و جوانح؛ یعنى اعضاى بدن و قلب آدمى نیز روزه‏دارند از نظر به غیر خدا که “قُل اللّه ثمَّ ذَرْهُم” که البته این نیز مراتبى دارد.

 نتیجه این مقدّمه این است که به یقین آن روزه‏اى که خداوند، پاداش اوست، روزه خواص الخواص است.

 مقدمه دوم:

 فلاسفه عوالم وجود را بر سه قسم مى‏دانند:

 الف - عالم ماده که مشحون و مبتلا به تشتت و فرورفتن در شهوات و نفسانیات است و همگان در آن گرفتارند و این پایین‏ترین عوالم است.

 ب - عالم مثال یا برزخ که فقط شبهى از مادّیات است، اصالةً مجرد، ولى برخى از آثار ماده؛ مانند شکل و اندازه و هیأت را داراست که برزخ میان عالم ماده و عقل است.

 ج - عالم عقل که بالاترین مراتب و بطور کلّى مجرّد از آثار عالم مادّه است.

 پس از ذکر این دو مقدمه، باید گفت، انسان در این عالم ماده، گرفتار شهوات و نفسانیات است و روزه وسیله‏اى است که او را از این عالم، جدا و به سوى عالم تجرّد و عقل مى‏کشاند؛ به هر میزان که انسان در مراتب سه گانه روزه، پیشى بگیرد، به همان اندازه از مادّیات، فاصله گرفته و با عالم عقل که نزدیکترین موجود به خداوند است، نزدیک مى‏شود، تا مى‏رسد به جایى که فانى در اراده خدا مى‏شود و به مبدأ مطلق، اتّصال مى‏یابد. و این جاست که روزه مى‏تواند انسان را به مقامى برساند که آنچه در نظر من و تو ناید، آن است.

 

 پاورقیها:

1 ) بقره (2) آیه 183.

 2 ) قاموس مقدس، ص427.

 3 ) رک: تورات، سفر تثنیه، باب 9، شماره 9.

 4 ) رک: قاموس مقدس، ص428.

 5 ) رک: انجیل متى، باب 4 شماره 2 - 1؛ انجیل لوقا، باب 5، ش35 - 33.

 6 ) رک: التفسیر الکبیر، ج5، ص69.

 7 ) رک: جامع السّعادات، ج2، ص4.

 8 ) رک: کتاب الخصال، ح126، ص78.

 9 ) وسائل الشّیعه، ج7، ح1، ص3؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ح1766، ص73.

 10 ) رک: احمد صبور اردوبادى، اهمیت روزه از نظر علم روز، چاپ سوم، مرکز مطبوعاتى دارالتّبلیغ اسلامى، قم، 1353، ص29.

 11 ) رک: همان، ص53.

 12 ) بحارالانوار، ج62، ص290، باب 89.

 13 ) رک: شهید پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، انتشارات کتابفروشى اسلامیه، تهران، 1349، ج3، ص37 - 34.

 14 ) بحارالانوار، ج93، ص255.

 15 ) روزه: روش نوین براى درمان بیماریها، با ترجمه محمد جعفر امامى، ص65.

 16 ) بحارالانوار، ج93، ص249.

 17 ) رک: تفسیر المیزان، ج2، ص25.

 18 ) توبه (9) آیه111.

 19 ) بحارالانوار، ج93، ص252.

 20 ) اصول کافى، ج2، ص352.

 21 ) رک: میرزا جواد آقا ملکى تبریزى، المراقبات، ص95؛ امام محمد غزالى، کیمیاى سعادت، ص174.

تعداد مشاهده مقاله: 86