خودسازى، در سایه کلام على علیه السلام

خودسازى، در سایه کلام على علیه السلام

سید محمود حسینى

 

 “یا أَیُّهَا الإنْسانُ ما جَرَّأَکَ عَلى ذَنْبِکَ، وَ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ وَ ما آنَسَکَ بِهَلَکَةِ نَفْسِکَ؟!

 أَما مِنْ دائِکَ بُلُولٌ؟، أَمْ لَیْسَ مِن نَوْمَتِکَ یَقْظَةٌ؟! أَما تَرْحَمُ مِنْ نَفْسِکَ ما تَرْحَمُ مِنْ غَیْرِکَ... .”

 اى انسان چه چیزى تو را بر گناه جرئت بخشیده؟ و چه چیز تو را در مورد پروردگارت فریب داده است؟ و چه امرى تو را به هلاکت خودت مأنوس داشته؟ آیا درد تو دوایى ندارد؟ آیا خواب تو بیدارى ندارد؟ آیا به خودت رحم نمى‏کنى چنان که بر دیگران دل مى‏سوزانى؟

 گاهى مى‏بینى کسى در وسط آفتاب خوابیده - در اثر دلسوزى - براى او سایه مى‏سازى، یا بیمارى را که مرض، او را در برگرفته مشاهده مى‏کنى براى او اشک مى‏ریزى و بر او ترحّم مى‏کنى، پس چه شده است که این قدر بر درد خودت صبور شده‏اى؟! چه چیز تو را واداشته که در این مصیبتها بمانى؟! چه چیز تو را از گریه بر خودت مانع شده در حالى که تو عزیزترین فرد در نزد خودت هستى، پس چرا از خوابى که خشم الهى در آن است بیدار نمى‏شوى در حالى که با غوطه‏ور شدن در معاصى خداوند هر روز بر غضب خداوند مى‏افزایى؟ پس درد رخوت و تنبلى‏ات را با تصمیمى درونى مداوا کن، و از خواب غفلت بیدار شو پس مطیع خدا باش و با یاد او انس بگیر... .1

 بیانات حضرت در این زمینه، علاوه بر آن که بسیار هشدار دهنده است ما را به امورى نیز آگاه مى‏سازد که ذیلاً به آنها توجه داده مى‏شود:

 1- مسأله یقظه (بیدارى).

 2- علت بى‏اعتنایى انسان به صفات و رذایل اخلاقى.

 3- تصمیم و عزم بر حرکت و سلوک به سوى خدا.

 1- مسأله یقظه

 طرح مسأله یقظه بدین منظور صورت گرفته که بگویند: انسانها قبل از این که به خود بپردازند و سود و زیان واقعى خویش را بازشناسند در واقع در خوابى عمیق به سر مى‏برند. البته انسانى که در خواب است به هیچ صورت به منفعتها و یا ضررهایى که در اطراف اوست توجّهى ندارد، بدین جهت انسان در خواب سعى نمى‏کند مصلحت را دریابد و یا ضررى را که متوجه اوست دفع کند؛ یعنى او از دو جنبه زیانکار است:

 1- نتوانسته پاره‏اى از منافع را متوجه خویش نماید.

 2- ضرر و زیانهاى گوناگونى نیز دامنگیر او شده است.

 طبیعى است تا این فرد در حالت “خواب‏زدگى” به سر مى‏برد سخن هیچ کس را نخواهد شنید، موعظه یا هشدار هیچ کس در وى مؤثر نخواهد شد، تنها یک راه براى نجات او قابل تصور است، و آن این که به هر وسیله‏اى که شده او را بیدار کنیم، بیدارى یا “یقظه” باعث مى‏شود فرد به اوضاع پیرامون خود آگاهى بیشترى پیدا کند و در نتیجه در فکر چاره‏جویى برآید. بر این اساس، “یقظه” را نمى‏توان از مراحل سیر و سلوک حساب کرد؛ زیرا انسانى که توانسته بیدار شود حرکتى نکرده، حرکت بعد از بیدارى است.

 انسان غفلت زده در دنیا فرو رفته از دیدگاه امام العارفین، حضرت على‏علیه السلام همچون انسان “خواب زده‏اى” است که نمى‏داند چه بر سر خود مى‏آورد، حجابهاى گوناگونى که وى را احاطه کرده‏اند مانع از دیدن و بصیرت او نسبت به سرنوشتش مى‏شود تا این حجابها به وسیله عبادتها و ریاضتهاى شرعى خرق و دریده نشوند امکان دستیابى به رستگارى نخواهد بود.

 البته زمانى که مرگ، انسان را دریابد تمام این حجابها و پرده‏ها به یک سو مى‏رود و انسان به واقعیّت امور پى مى‏برد “فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید” و متوجّه مى‏شود که چقدر زیانکار بوده. قرآن کریم در چندین موضع از قول افرادى که مرگِ آنها فرا مى‏رسد مى‏فرماید: درخواست عمومى افراد این است که:

 “ربّ ارجعون لعلى اعمل صالحاً فیما ترکت کلّا انها کلمة هو قائلها و من ورائه برزخ الى یوم یبعثون؛2 گناهکاران بعد از این که مى‏بینند چه به روز خویش آورده‏اند مى‏گویند:) خدایا ما را به دنیا بازگردان تا در آن جا کار صالح انجام دهیم (و جوابى که اینها مى‏شنوند این است:) هرگز! بازگشتى در کار نیست.”

 به همین دلیل، امام على‏علیه السلام فرمود: “ألنّاس نیام إذا ماتوا انتبهوا؛ مردم در خوابند، زمانى که مرگ، آنها را مى‏یابد بیدار مى‏شوند.” ولى متأسّفانه این بیدارى براى هیچ کس فایده‏اى ندارد، بلکه زیانبخش نیز مى‏باشد، پس اگر ما بتوانیم قبل از آن بیدارىِ قهرى و عمومى به مقام یقظه دست پیدا کنیم مى‏توانیم از آن پشیمانى و خسران در قیامت برکنار باشیم.

 پیامبر فرمود: “إذا مات احدکم فقد قامت قیامته، یرى ما له من خیر أو شر؛3 هر کس از شما که بمیرد قیامت او برپا مى‏شود و هر خوبى یا بدى را که داشته است مى‏بیند.”

 در جاى دیگر مى‏فرماید: “موتوا قبل أن تموتوا؛ قبل از این که مرگتان فرا رسد بمیرید.”

 این کلام اشاره به این حقیقت است که انسان پس از مرگ، وسعت دید عجیبى پیدا مى‏کند که در واقع “یقظه قهرى” است. پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم مى‏فرماید: “قبل از آن مرگ حتمى (اجل مقدّر) بمیرید با مرگ اختیارى و در نتیجه در همین دنیا به یقظه دست پیدا کنید. این است که قبل از آن مرگ باید مُرد و یا حداقل براى آن آماده شد، چنان که پیامبر به “طارق بن عبدالله” فرمود: “یا طارق استعد للموت قبل نزول الموت؛4اى طارق براى مرگ آماده شو قبل از آن که مرگت فرا رسد.”

 امام على‏علیه السلام بعد از آن که مى‏فرماید: “براى مرگ آماده شوید” مى‏فرماید: “و کونوا قوماً صیح بهم فانتبهوا؛5 از آن افرادى باشید که فریادى بر سر آنها کشیده شده و بیدار شدند.”

 امام راحل‏قدس سره در تفسیر سوره حمد مى‏فرماید:

 “اول قدم این است که انسان قیام کند، قیام للَّه، بیدار باشید، خواب نباشید مثل ما. ما الآن خوابیم، در صورتْ بیدار، بیدارى حیوانى و خواب انسانى، ما خواب هستیم “ألنّاس نیام إذا ماتوا إنتبهوا” الآن نیام و خواب است، وقتى که موت حاصل شد، آن وقت تنبّه پیدا مى‏شود که چه هیاهو بوده است.”6

 تاکنون معلوم شد واقعیّات مهمّى در اطراف ما هست که باید بدانها توجه نمود و غفلت از آنها، زیانهاى مرگبارى را در پى خواهد داشت، پس براى دیدن آن واقعیّات باید به چشمى متناسب با آن مجهّز شد و إلاّ با وجود دو چشم که هیچ، اگر هزاران چشم دیگر هم به ما داده شود، باز هم کوریم و عاجز از درک واقعیات.

 قرآن کریم سرگذشت عدّه‏اى از دوزخیان را چنین بیان داشته که آنها به خدا اعتراض مى‏کنند: “ربِّ لِمَ حَشَرتنى أعْمى وَ قَدْ کُنْت بصیراً؛7 خدایا چرا کور، محشورم ساخته‏اى در حالى که من در دنیا چشم داشته‏ام؟”

 پس بى‏تردید باید کوشید تا هر اندازه که مى‏توانیم عیوب خویش را بشناسیم و در رفع آن بکوشیم و این مهم، بدون یقظه امکان پذیر نخواهد بود.

 خواجه اشکسته بند آن جا رود

که در آن جا پاى اشکسته بود

 هر که عیب خویش را دید و شناخت

اندر استکمال خود دو اسبه تاخت

 گرچه خود را بس شکسته بیند او

آب صافى دان و سرگین زیر جو

 گر بشورانى مر او را زامتحان

آب سرگین رنگ گردد در زمان

 2- علت بى‏اعتنایى انسان به صفات و رذایل اخلاقى

 از آنچه گذشت مى‏توان پاسخ بخش دوم را نیز دریافت که چرا نسبت به رذایل اخلاقى در خویش بى‏اعتناییم، پاسخ آن در یک کلمه، این است که چون خوابیم نمى‏فهمیم با خود چه مى‏کنیم، اگر بفهمیم البته در صدد تلافى و جبران برخواهیم آمد، همان طورى که اگر کوچکترین ناخوشى جسمانى برایمان به وجود آید بى‏درنگ به طبیب مراجعه مى‏کنیم، و کاملاً به سخنانش گوش جان مى‏سپاریم، از هر چه او بگوید پرهیز کن، پرهیز مى‏کنیم، در رأس هر ساعت، داروهاى تجویز شده را مصرف مى‏کنیم و هزار مسأله دیگر. علّت این همه دقّت و وسواس زیاد آن است که مبادا سلامت جسمى ما مورد تهدید واقع شود؛ ولى متأسفانه مسأله، در بیماریهاى روحى بر خلاف این است، بیمار روحى، نه تنها از بیماریش احساس ناراحتى و اضطراب نمى‏کند، بلکه چه بسا که به آن مباهات و از داشتنش مسرور نیز باشد، قرآن علّت دوزخى‏شدن پاره‏اى از افراد را چنین بیان مى‏کند.

 “ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تفْرحُون فِى الأرْض بِغَیْر الْحَق وَ بِما کُنْتُم تمْرحُون؛8 و این به خاطر آن است که شما افرادى بودید که در روى زمین خوشحال بودید بدون آن که ]این خوشحالى [به حق باشد و شما افرادى بودید که مبتلاى “مَرَح” و سرمستى شده بودید.”

 راغب در مفردات، “مَرَح” را این گونه معنى مى‏کند:

 “ألْمَرَح شِدَّةُ الْفَرَح وَ التّوشّع فیه؛ مرح یعنى خوشحالى زیاد و اغراق و مبالغه در آن”.

 مى‏بینید افرادى که موجودى خود را به آتش کشیده‏اند چگونه خوشحالند، آن هم نه خوشحالى ساده بلکه سرمستند و در مقابل، کسانى را که از رذایل نفسانى بدورند انسانهاى گمراه مى‏دانند و به تمسخر آنها مشغول مى‏شوند.

 “إِنَّ الَّذینَ أجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذین آمنُوا یضْحکُون؛ مجرمان به مؤمنان مى‏خندیدند”.

 “وَ اِذا رَأوْهُم قالُوا ان هؤلاءِ لَضالُّون؛9 و وقتى آنها را مى‏دیدند (به یکدیگر مى‏گفتند:) اینها انسانهاى گمراهى هستند”.

 این جاست که خطر بیماریهاى روحى بیشتر رخ مى‏نمایاند و انسان را موظّف مى‏کند نسبت به خود بیشتر اندیشه کند، باید هر لحظه، خود را ارزیابى کنیم تا مبادا جزو این گروه باشیم، به دلیل آنچه گفته شد انبیاى الهى که همان طبیبان روان بشریتند، هیچ گاه منتظر نمى‏شوند که بیمار آنها، پیوسته به سراغشان بیاید و دردش را بگوید - چون معمولاً این گونه بیماران خبر از درد خویش ندارند - بلکه به سراغ تک تک این افراد مى‏روند.

 امیر مؤمنان‏علیه السلام در نهج البلاغه در وصف حالات پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم مى‏فرماید: “طَبیب دوَّار بِطِبِّه؛ پیامبر طبیبى بود که با طب خویش در میان مردم گردش مى‏نمود.” اگر چه اکثر مردم از انبیا روى گردانى مى‏کردند ولى آنها به هر قیمت مأمور به استقامت بودند.

 در یکى از جنگها عده‏اى اسیر را در حالى که دستانشان بسته بود کشان کشان وارد مدینه مى‏کردند. پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم با دیدن آنها تبسّمى فرمود، یکى از اسیران گفت: حق دارى به ما بخندى ما شکست خورده‏ایم و تو پیروز، پیامبر علّت خنده خود را براى او چنین شرح داد: “عجبت من قوم کیف یقادون الى الجنّة بالسّلاسل؛ در شگفتم از این که چسان عدّه‏اى را با زنجیر به طرف بهشت مى‏کشانند؟.”

 او هدایت خودش را نمى‏خواهد ولى پیامبر براى هدایتش مى‏شتابد و سعادتش را مى‏خواهد ولى گناهکار دشنامش مى‏دهد و در یک کلام، پیامبر حیاتش را مى‏خواهد و او مرگش را “أُریدُ حَیاتَهُ وَ یُریدُ قَتْلى” این بخش را با ذکر داستانى به پایان مى‏بریم.

 

 × داستان مار بلیعده

 مولوى جهالت انسانهاى گناهکار و مجرم و دورى آنان از انبیا را در داستانى بسیار زیبا شرح مى‏دهد؛

 عاقلى بر اسب مى‏آمد سوار

بر دهان خفته‏اى مى‏رفت مار

 آن سوار آن را بدید و مى‏شتافت

تا رماند مار را فرصت نیافت

 بعد از آن که مار در شکم انسان خوابیده وارد مى‏شود معلوم است تا زمانى که فرد خوابیده، حرکتى نکند مار هم با او کارى ندارد، ولى با اندک حرکتى مار او را خواهد کشت، مگر این که با یک حرکت سریعِ مداوم، مار در شکم آن فرد فرصتى براى نیش زدن نداشته باشد، با این فکر آن مرد عاقل با چوبدستى که به همراه داشت محکم بر آن فرد خوابیده کوبید، او ناگهان از خواب پرید و از ترسِ سوارکار شروع کرد به دویدن، سوار نیز به دنبال او مرتب وى را مى‏زد، آن مرد در همان حالى که کتک مى‏خورد و مى‏دوید، گفت:

 شوم آن ساعت که تو گشتى پدید

اى خنک چشمى که روى تو ندید

 بى جنایت بى‏گنه بى بیش و کم

مُلحدان جایز ندانند این ستم

 ولى سوار بدون اعتنا به جسارتهاى او، مشغول کار خود بود، تا این که احساس کرد در اثر دویدن زیاد، مار تا ساعتى دیگر قادر به کارى نخواهد بود، بعد گفت سیبهاى گندیده‏اى که در پایین درخت ریخته است را باید بخورى، او هم از ترس تا توانست خورد، در اثر آن دویدن و خوردن سیبهاى گندیده حالت استفراغ شدیدى به او دست داد و همه سیبها را قى کرد که همراه با آن جثه وحشتناک مار نیز از دهان او به بیرون پرتاب شد.

 سهم آن مار سیاه زشت زفت

چون بدید آن دردها از وى برفت

 گفت: تو خود جبرئیل رحمتى

یا خدایى که ولىّ نعمتى

 اى مبارک ساعتى که دیدیم

مرده بودم جان نو بخشیدیم

 تو مرا جویان مثال مادران

من گریزان از تو مانند خران

 کسى که نمى‏داند باخود چه مى‏کند، همیشه از معالجه گریزان است. قبل از این که به ادامه این حکایت بپردازیم خوب است به قطعه‏اى تاریخى توجه کنیم:

 یکى از سفرهاى بد و شوم پیامبراکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم سفرى بود که براى تبلیغ رسالت به طائف تشریف برده بودند، در آن سفر علاوه بر آن که پیامبر را نپذیرفتند با سنگ، وى را از خود راندند، دندان و پیشانى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در این سفر شکست وجراحات زیادى به ایشان وارد آمد. پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم‏لَختى در بیرون شهر استراحت کردند، شخصى گفت: دیدم پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم دهانش به گفتن چیزى مشغول است با خود گفتم نکند او ما را نفرین مى‏کند که در این صورت همانند اقوام پیشین نابود خواهیم شد، با این فکر به پیش رفتم، وقتى کاملاً نزدیک شدم دیدم این جمله را تکرار مى‏کند: “أللَّهمّ اهْدِ قَوْمى اِنَّهْم لا یِعْلَمُون؛ خدایا قوم مرا هدایت کن اینها نمى‏دانند ]چه بر سر خود مى‏آورند[.”

 در آن حکایت نیز وقتى آن مرد از سوار معذرت خواهى مى‏کند که مرا ببخش این قدر به تو اهانت نمودم او گفت:

 هر زمان مى‏گفتم از درد درون

اهد قومى انهم لا یعلمون

 3- تصمیم و عزم بر سلوک به سوى خداوند

 اى بسا بسیارى از انسانها تا حدّى به خطر پى برده باشند و بارها تصمیم بر ترک خطا گرفته باشند ولى به مجرّد آن که بادى از شهوت بر آنها وزیده شود، تمام پیمانهاى پیشین را از یاد مى‏برند و عهدها را مى‏شکنند. این یکى از آفتهاى قطعى سلوک است که باید از پیش پاى سالک برداشته شود. بدین منظور قدرى به توضیح آن مى‏پردازیم.

 

 ×فراموشى عامل بى‏عزمى

 یکى از حربه‏هاى خطرناک و مؤثرى که شیطان پیوسته آن را به کار گرفته و متأسّفانه همیشه هم از آن نتیجه مطلوب را به دست آورده “فراموشى” است، انسان وقتى فراموش کرد، که چه هست؟ از کجا آمده؟ چه باید بکند؟ و چه سرانجامى در انتظار اوست؟ طبعاً حسّاسیّت لازم را از دست خواهد داد. مثلاً اگر دانش آموزى بداند در ایّام امتحان به سر مى‏برد و درسهاى ناخوانده زیادى هم در مقابل دارد بى‏تردید لحظه‏اى درنگ را جایز نمى‏شمرد، ولى اگر اهمیت امتحان، قبولى و دیگر مسائل را فراموش کرد بلافاصله دست از درس مى‏شوید و به بازیگوشى مشغول مى‏شود. وقتى نیز که بزرگترها امتحان یا درس را به یاد او مى‏آورند ناراحت مى‏شود و سعى مى‏کند به شکلى این هشدار را نیز به فراموشى بسپارد.

 ما انسانها نیز چنین هستیم؛ در محاسبات روزمره مى‏فهمیم که خطاهاى زیادى مرتکب شده‏ایم و در نتیجه، بسیار تنزل کرده‏ایم و ممکن است براى لحظه‏اى هم پشیمان شده، اشک ندامت نیز بریزیم ولى بلافاصله جنود ابلیس دست به کار مى‏شوند و ما را از یاد خدا و دیگر عوالم غیبى باز مى‏دارند، ناگهان مى‏بینیم مجدداً در همان محلّى هستیم که اوّل بوده‏ایم و باز اگر بدتر نشده باشیم، قصه همان است که قبلاً بوده.

 حضرت آدم‏علیه السلام نیز با همین حربه‏مغلوب شد، چنان که قرآن مى‏گوید: “وَ لَقَدْ عَهَدْنا إِلى آدَم مِنْ قَبْل فَنَسِى وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمَاً؛ ما پیش از این با آدم پیمان بسته بودیم اما او “فراموش” کرد و ما “عزمى” در او نیافتیم.”

 اگر چه این فراموشى در آدم‏علیه السلام - چنان‏که امام امّت‏رحمه الله فرموده‏اند - عبارت بود از توجّه به عالم ملک نه فراموشى خداوند که در ماست10 ولى به هر حال هر اندازه که نسیان حاصل شود سلطه شیطان نیز پدید مى‏آید و به همان نسبت باید در پیشگاه خداوند توبه و استغفار نمود.

 لذا یکى از ویژگیهاى مسلّم و بارز “حزب‏الشّیطان”، فراموشى خداست.11

 براى این که خطر این آفت بیشتر روشن شود به این آمار قرآنى توجه کنید:

 1 - شیطان از این حربه حتّى در مورد انبیاى بزرگ الهى استفاده کرده.12

 2 - منافقین فراموشکاران خدا هستند.13

 3 - دوزخیان فراموشکاران خدا هستند.14

 4 - هلاکت اقوام به واسطه فراموشى خدا بوده.15

 5 - مسخره کنندگان، خدا فراموشها هستند.16

 وقتى فهمیدیم با چه خطرى روبه‏رو هستیم و دانستیم در اثر بى‏توجّهى آن ممکن است سر از نفاق، دوزخ و هلاکت درآوریم، بناچار باید به فکر چاره بود، چاره این امر را هم خداوند در “ذِکْر” مى‏داند، ذِکْرِ درست، نقطه مقابل نسیان است، البته شاید گفته شود چه کنیم که “ذاکر” باشیم، یا این که ذکر را فراموش نکنیم؟ پاسخِ سؤال این است که: اصولاً این گونه نیست که ما همیشه در حالت نسیان کامل از یاد خدا به سر بریم، بلکه اصل و واقعیّت با “ذکر” است و “نسیان” امرى عارضى و موقّتى است، امّا باید نهایت سعى خویش را مبذول کنیم تا حالت ذکر در ما استمرار یابد. باید ذکر خدا و یاد او را دقیقاً همچون گوهر گرانقدرى بدانیم و بکوشیم آن را از دسترس سارقین؛ یعنى جنود شیطان محافظت کنیم، در عین سرگرمى و اشتغال به کارهاى روزمرّه نباید اجازه دهیم آنها ما را از خدا غافل کنند، بلکه در یک کلام باید با عزمى راسخ بکوشیم در هر چیزى و با هر امرى و در هر حالتى که هستیم، یاد او را در جانمان زنده بداریم. کلید واقعى سعادت بدون تردید همین است و عامل شقاوت و هلاکت هم بدون هیچ شکى بیرون رفتن از حوزه “ذکر خدا” ست، چنان که خود قرآن هشدار مى‏دهد: “لا تلهکم أَمْوالکُم وَ لا أَوْلادکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّه؛17 مبادا اموال و اولاد، شما را از یاد خدا غافل کنند که در این صورت به هلاکت خواهید رسید.”

 به دو وصیّت از پیامبراکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم توجّه کنید:

 1 - لا تختارنَّ على ذکر اللّه شیئا؛ هرگز و هرگز چیزى را بر ذکر خداوند اختیار نکنید.

 2 - لیس عمل أحب إلى اللّه و لا أنجى لعبد من کل سیئةٍ فی الدّنیا والآخرة من ذکر اللّه قیل و لاالقتال فى سبیل اللّه؟ قال لولا ذکر اللّه لم یؤمر بالقتال؛18 هیچ عملى در پیشگاه خداوند دوست داشتنى‏تر و نجات بخشتر از تمامى گناهان در دنیا و آخرت همانند ذکر خدا نیست، شخصى سؤال کرد حتى از جهاد فى‏سبیل‏اللّه هم بالاتر است؟پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم‏فرمود: اگر ذکر خدا نبود به قتال امر نمى‏شد.”

 از این جا معلوم مى‏شود که همه چیز در پرتو ذکر خداوند قداست مى‏یابد، حتّى پیکار در راه خدا، لذا عکس این قضیّه هم صحیح خواهد بود که اگر هر عملى از “یاد خدا” تهى و براى غیر او باشد، ارزشى نخواهد داشت.

 

 × امورى که باعث زیاد شدن ذِکْر مى‏شوند

 از آن جایى که “ذِکْر” از آن چنان نقش حیاتى برخوردار است که قابل اغماض نیست، خداوند حدودى از آن را بر همگان واجب فرموده؛ البته أَشکال مستحبى آن که پیرامون آن بسیار سفارش شده، زیاد است که به چند مورد از آن اشاره مى‏کنیم:

  1 - نماز

 از مهمترین و بالاترین اذکار “نماز” است. خداوند مى‏فرماید: “أقم الصّلوة لذکری؛19 نماز را به پاى بدار براى آن که در یاد من باشى.”

 پس آنچه از نماز مطلوب است إِحیاى ذکر و یاد خداست، نه این که فقط براى چند دقیقه اعمالى انجام دهیم و یا سخنهایى را بر زبان جارى کنیم که خودمان متوجّه نباشیم.

 مرا غرض زِ نماز آن بود که یک ساعت

غم فراغ تو را با تو راز بگذارم

 وگرنه این چه نمازى بود که یک ساعت

نشسته روى به محراب و دل به بازارم

 پس از تلاش و مجاهده براى این که در این لحظات اندک، حضور خداوند را در جان خویش زنده نگاه داریم و از یاد او بیرون نباشیم باید بعد از اتمام نماز بکوشیم تا آن ذکر و حالت تنبّه و هشدار را در خویش استمرار بخشیم؛ چنان که خود قرآن نیز به این مسأله امر مى‏فرماید: “فإذا قضیتم الصّلوة فاذْکروا اللَّه قیاماً و قعوداً و على جنوبکم؛20 زمانى که نماز گزاردید، پس (در تمامى حالات) ایستاده، نشسته و بر پهلو، به یاد خدا باشید.”

  2 - توجّه و انس دایمى با قرآن

 قرآن در مواضع مختلف و فراوانى، خودش را “کتاب‏ذکر” معرّفى نموده، به همین جهت در روایات، آن قدر توجّه و اهتمام به قرآن داده شده که بیان پاره‏اى از آن، گفتار مفصّلى را طلب مى‏کند که - براى دور نماندن از مقصد کنونى از آن صرف نظر نموده - فقط به یک مورد از آیات قرآن اکتفا مى‏کنیم:

 در اوّل سوره طه چنین مى‏خوانیم: پیامبرما! قرآن را نازل نکردیم که تو خودت را به مشقّت بیفکنى “الاّ تذکرةً لمنّ یخشى” قرآن “تذکره” است براى کسى که بیم داشته باشد. کلمه “تذکرة” در لغتنامه معتبر “لسان‏العرب” این گونه معنى شده: “الحفظ للشى‏ء تذکرة؛ محافظت از چیزى را تذکر مى‏گویند” چنان که خود ذکر نیز محافظت مستمر از یاد خداوند است.

  3 - ترک دنیا زدگى

 توجّه بیش از حد به دنیا و لذّتهاى سیرى ناپذیر آن، انسان را به گونه‏اى پرورش مى‏دهد که دایم در اندیشه استفاده هر چه بیشتر از مواهب دنیوى باشد و چون به هر مرحله‏اى از دستیابى دنیا هم که برسد باز روح زیاده طلب خود را آرام نمى‏یابد، مى‏کوشد باز بیشتر به دست آورد.

 همین طور این سیکل وحشتناک ادامه مى‏یابد تا جایى که به هلاکت او منجر شود، چنان که در اوّل سوره “تکاثر” مى‏خوانیم:

 “ألهیکُم التّکاثُر؛ زیاده طلبى شما را به هلاکت انداخت.”

 بدیهى است در جریان این کوشش مذبوحانه براى به دست آوردن دنیا هرگز خداوند در ذهن و خاطر او حضور نخواهد داشت و این همان هلاکتى است که قرآن بدان اشاره فرموده؛ به این حدیث توجه کنید:

 پیامبر اسلام مى‏فرماید: خداوند در شب معراج به من امر فرمود: “دُم عَلى ذکرى؛ اى محمدصلى الله علیه وآله وسلم همیشه در یاد من باش”، عرض کردم: خدایا چگونه دوام ذکر تو را تضمین کنم؟ فرمود: “بالخلوة عن النَّاس و بُغْضِکَ الْحُلْوَ و الحامض و فراق بطنک و بیتک من الدّنیا؛21 با خلوت گزیدن از مردم و دشمنى با ترش و شیرین دنیا و خالى گذاردن شکم و منزلت از دنیا.”

 به همین دلیل در ضیافتى که خداوند در ماه مبارک رمضان ترتیب مى‏دهد با همین امور پذیرایى مى‏کند، آن وقت حتّى براى نَفَس روزه‏دار هم پاداش تسبیح “ذکر خدا” قائل مى‏شود، اگر در پیش از این خواندیم که قرآن، فرجام نسیان خدا را آتش الهى مى‏داند، ولى مى‏بینیم که روایات، روزه را سپر این آتش معرفى مى‏کنند، از آن روست که روزه عاملى است براى زدودن گرد نسیان از یاد خدا. پیامبر فرمود:

 “علیک بالصّوم؛ فإنَّه جنّة من النار؛ بر روزه مواظبت نما که آن، پوششى براى جلوگیرى از آتش است.”22

  4 - دعا

  شایعترین نوع از انواع ذکر خدا و یکى از عالیترین مصادیق آن دعاست.

 انسان در دعا این اجازه را یافته که مستقیماً با حضرت بارى تعالى ارتباط برقرار نموده حوایج بى‏انتهایش را از درگاه معبود بى‏نهایت طلب کند. تمام آنچه که در یک ذکر شایسته مطلوب است، همه در دعا حضور دارد در دعا انسان پى به ذلّت و حقارت و فقر ذاتى خویش مى‏برد و مى‏یابد که نقطه قابل اطمینان و اتّکا فقط و فقط خداست و نه غیر او، پس هرچه (به واسطه نسیان از خدا) از این مرکزِ اتّکاى واقعى دور بماند بیشتر در معرض هلاک واقع شده است.

 بحث دعا آن قدر گسترده است که نمى‏توان به راحتى به همه جوانب آن پى برد، براى اهمیّت دعا همین بس که خداوند در آخر سوره فرقان مى‏فرماید:

 “پیامبر! به مردم بگو: اگر دعاى شما نبود، خداوند هیچ اعتنایى به شما نمى‏نمود” از این رو بحث پیرامون دعا را به فرصت دیگرى مؤکول مى‏کنیم.

  5 - ترک مطلق گناه

  پیش از این گفتیم: مهمترین ویژگى پیروان شیطان (حزب‏الشّیطان) فراموشى خداوند است، در این جا به این نکته توجّه مى‏دهیم که چرا شیطان مى‏کوشد انسان را به فراموش نمودن خداوند مجبور کند؟ جواب این است که: تا زمانى که ما خداوند را حاضر و ناظر بدانیم هرگز جرأت این که در محضر او به خلافى تن در دهیم نخواهیم داشت؛ ولى با فراموش نمودن این عامل مهم و باز دارنده، دیگر هیچ چیزى نمى‏تواند مانع انسان از ارتکاب انواع بزهکاریهاى اجتماعى و فردى بشود؛ پس شیطان براى به گناه کشانیدن آدمى مى‏کوشد وى را به فراموشى از یاد خدا مبتلا کند، عمل مقابله به مثلى که ما مى‏توانیم انجام دهیم این است که تا حد امکان سعى کنیم خود را از معصیت الهى بدور داریم، که بى‏تردید این عمل، اثرى چشمگیر در إحیاى یاد خداوند در ما خواهدداشت. حضرت‏على‏علیه السلام مى‏فرماید: “لیس فى الْمَعاصی أشدّ من اتباع الشّهوة، فلا تطیعوها، فتشغلکم عن ذکر اللّه؛23 در میان گناهان، بدتر از پیروى از شهوت وجود ندارد، پس به دنبال شهوت نروید؛ زیرا شما را از یاد خدا باز مى‏دارد.”

 

 × ثمرات ذکر خدا

 براى اجتناب از طولانى شدن این بحث فقط به فهرستى از این ویژه‏گیها اشاره مى‏کنیم، با امید آن که با تدبّر و دقّت در هر کدام از اینها شوق ذکر خدا در قلوب ما زنده شود و هیچ امرى را بر یاد خدا ترجیح ندهیم:

 1 - ذکر، قلب انسان را آباد و زنده مى‏کند.24

 2 - غذاى روح انسانى استمرار یاد خداست.25

 3 - ذکر، راهیابى به سوى بهشت است.26

 4 - ذکر، نور عقل، حیات جانها و روشنى سینه‏هاست.27

 5 - ذکر خدا، قلب را زنده و فراموشى آن دل را مى‏میراند.28

 6 - ذکر خدا، نور قلوب است. 29

 7 - ذکر، باعث انس با خداوند مى‏شود.30

 8 - ذکر خدا، طرد کننده شیطان است.31

 9 - ذکر خدا، سرمایه مؤمن و سود آن رهایى از چنگال شیطان است. 32

 

پاورقیها:

 1 ) نهج البلاغه، صبحى صالح، خطبه223.

 2 ) مؤمنون (23) آیه100.

 3 ) میزان الحکمة، ج9، ص225.

 4 ) همان، ص247.

 5 ) نهج البلاغه، خطبه 64.

 6 ) تفسیر سوره حمد امام خمینى‏رحمه الله جلسه دوم.

 7 ) طه (20) آیه 125.

 8 ) مؤمن (40) آیه 74.

 9 ) مطففین (83) آیه‏هاى 29 و 31.

 10 ) چهل حدیث امام خمینى‏قدس سره حدیث ششم، ص105.

 11 ) مجادله (58) آیات 18 و 17.

 12 ) کهف (18) آیه 63 و 61؛ همچنین یوسف (12) آیه 42.

 13 ) توبه (9) آیه 67.

 14 ) ص (38) آیه 26؛ سجده (41) آیه 14 و جاثیه (45) آیه 34.

 15 ) فرقان (25) آیه 18.

 16 ) مؤمنون (23) آیه 110.

 17 ) منافقون (63) آیه 9.

 18 ) میزان الحکمة، ج3، ص408.

 19 ) طه (20) آیه 14.

 20 ) نساء (4) آیه 103.

 21 ) بحارالانوار، ج77، ص22.

 22 ) همان، ج96، ص258.

 23 ) میزان الحکمة، ج3، ص431.

 24 ) غرر الحکم.

 25 ) همان.

 26 ) بحار الانوار، ج78، ص39.

 27 ) غرر الحکم.

 28 ) تنبیه الخواطر، ص360.

 29 ) غرر الحکم.

 30 ) همان، ص404.

 31 ) همان.

 32 ) همان.

تعداد مشاهده مقاله: 80