دعا در المیزان

دعا در المیزان

 

 اهمیت دعا

 “وَ اِذا سَأَلَکَ عبادى عَنّى فَاِنّى قریبٌ اُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ اِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوْالى وَ لْیُؤْمِنوُا بى لَعَلَّهم یَرْشُدُونَ1؛ چون بندگان من درباره من از تو بپرسند، بگو من نزدیکم و به نداى کسى که مرا بخواند پاسخ مى‏دهم، پس به نداى من پاسخ دهند و به من ایمان آورند تا راه راست بیابند”.

 این آیه موضوع دعا را با خوشترین بیان و لطیفترین وجه بیان کرده است، و نکات دقیق چندى در آن به کار رفته که اهمیت مطلب را مى‏رساند:

 1 - در مجموع، تقریباً هفت بار در این آیه ضمیر متکلم - که به ذات مقدس پروردگار بر مى‏گردد - به کار رفته و این نشانه اهمیت فوق العاده این امر است.

 2 - به جاى این که گفته شود: “إذا سألک الناس عنّی؛ هر گاه مردم از تو درباره من پرسیدند” لفظ “عبادی”، (بندگانم) استعمال شده؛ و این، غایت رأفت و مزید عنایت است.

 3 - اقتضاى اولى کلام این بود که گفته شود: “اذا سألک عبادى عنى فقل انه قریب؛ هر گاه بندگانم از تو درباره من پرسیدند، بگو: او نزدیک است” ولى بدون ذکر واسطه، گفته شده: “فانّى قریب”.

 4 - این جمله با “اِنَّ” تأکید شده است.

 5 - موضوع قرب خدا با وصف “قریب” بیان شده که دلالت بر دوام و ثبوت دارد.

 6 - اجابت با فعل مضارع “اُجیب” ذکر شده که دلالت بر تجدد و استمرار دارد.

 7 - تنها شرط اجابت کردن خداوند - اگر بتوان آن را شرط نامید - دعاست، یعنى همین که بنده‏اى او را بخواند، او اجابت مى‏کند. از این رو بدون هیچ قید و شرط دیگرى فرمود: “اذا دعانِ؛ وقتى مرا بخواند”، چنان که در جاى دیگر مى‏فرماید: “ادعونی أستجب لکم؛2 بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را”، در این آیه نیز شرط اجابت و استجابت را چیزى جز “دعا کردن” ندانسته است. (البته از معناى واقعى “استجابت” غفلت نشود).

 

 × معناى دعا

 “دعا” و “دعوت” یعنى فراخوانى و جلب توجه کسى و “داعى” (دعا کننده) کسى است که نظر طرف را به خودش جلب مى‏کند. غالباً این فراخوانى و جلب توجه با لفظ یا اشاره صورت مى‏گیرد. استجاب و اجابت نیز به معناى پذیرفتن دعاى دعا کننده و روى آوردن به سوى اوست نیز باید توجه شود که درخواست حاجت در “دعا” و برآوردن حاجت در “استجابت” جزو معناى آنها نیست بلکه غایت و متمّم معناى آن دو است”.3

 در خواست (سؤال) این است که بعد از متوجه کردن او فائده‏اى و بهره‏اى از او بخواهد، بنابراین درخواست، در حکم غرض و نتیجه دعاست و این معنى بر تمام موارد درخواست قابل انطباق است مانند درخواست براى رفع جهل و درخواست به معنى محاسبه و درخواست به معنى تقاضاى کمک و غیره.4

 × دعا و نفرین

 دعا و نفرین از جهت حکم با هم فرق دارند؛ زیرا رحمت الهى همیشه بر غضبش سبقت دارد، چون خودش به موسى‏علیه السلام وحى فرستاد که: “عَذابى اصیب به من اشاء و رحمتى وسعت کلّ شی‏ء؛5 عذاب خود را به هر که بخواهم مى‏رسانم و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است”.

 گسترش رحمت الهى اقتضا مى‏کند که از رساندن عذاب و شر و ضرر به بندگان کراهت داشته باشد اگرچه آن بندگان، ستمگر و مستحق عذاب باشند، و ما مى‏نگریم که خداوند نعمتهاى خود را بر آنان افاضه فرموده و زشتیهاى آنان را پوشانده است و بندگان خود را هم دعوت کرده که در مقابل نادانیها و تجاوزهاى این گروه نادان صبر نمایند مگر در مواردى که بخواهند حق لازمى را اقامه کنند و یا براى دفع ظلمى که متوجهشان شده مجبور به جلوگیرى و انتقام شوند، تنها در این صورت اِعمال غضب را تجویز کرده است، البته این در موقعى است که تشخیص دهند که مصلحت لازمى از قبیل رعایت مصلحت دین و یا دینداران، جز با اعمال غضب حفظ نمى‏شود.

 افزون بر این، لطافت جهات خیر و سعادت هر چه رقیقتر و رتبه آن هر چه دقیقتر باشد نفوس فطرى - که خدایشان بر آن فطرت آفریده - بهتر آن را مى‏پذیرند به خلاف جهات شر و شقاوت، که انسان بر حسب طبعش از آن فرارى و از اطلاع بر آن گریزان است و براى عدم اطلاع بر اصل آن - چه رسد به تفصیل خصوصیاتش - چاره‏جویى مى‏کند و این معنا خود باعث شده است که آداب دعا و نفرین با هم متفاوت باشد.

 یکى از آداب نفرین این است که به امورى که باعث این نفرین شده تصریح نشود، بلکه بطور کنایه ذکر شود. مخصوصاً اگر آن امور شنیع و رکیک باشد. به خلاف دعا که تصریح محتوا و مضمون آن مطلوب است. از این رو، موسى‏علیه السلام این نکته را در نفرین خود مراعات کرده، و بطور اجمال گفت: “تا بندگانت را گمرا کنند” و تفصیل جنایات و رسواییهاى فرعونیان را ذکر نکرد.6

 

 × دعا و ندا

 دعا و ندا به یک معناست با این تفاوت که “ندا” مستلزم صدا و آواز7 است، “دعوت” و “دعا” اعم از “ندا” است؛ زیرا ندا به باب لفظ و صوت اختصاص دارد ولى دعا با لفظ و یا اشاره و امثال آن نیز ممکن است وانگهى ندا حتماً باید با صداى بلند باشد در صورتى که دعا مقیّد به آن نیست.8

 بعضى در فرق میان آن دو گفته‏اند: “ندا” دعایى است که اسم مدعو (خوانده شده) برده نشود و تنها حروف ندا (یا، أَیا و امثال آن) به کار رود، ولکن دعا نوعى خواندن است که اسم شخص مدعو (خوانده شده) هم برده مى‏شود.9

 

 × دعاى تکوینى و دعاى تشریعى

 دعا در مورد خدا گاهى تکوینى است؛ یعنى ایجاد کردن موجودى براى شى‏ء دیگر، به گونه‏اى که خداوند آن را به طرف آن شی‏ء فرا مى‏خواند. خداوند مى‏فرماید: “یوم یدعوکم فستجیبون بحمده؛10 روزى که شما را فرا مى‏خواند و شما او را سپاس پاسخ مى‏گویید”. یعنى شما را به زندگى اخروى فرا مى‏خواند و شما با پذیرش این زندگى دعوى خدا را اجابت مى‏کنید.

 و گاهى تشریعى است؛ و آن وقتى است که مردم با آیات نازل شده به جانب “دین” فرا خوانده شوند.11

 

 × عبادت و دعا

 دعاى بنده در برابر پروردگار آن است که رحمت و عنایت خدا را به خود جلب کند و خود را در مقام بندگى و مملوکیت خدا قرار دهد، و لذا عبادت در حقیقت همان دعاست؛ زیرا بنده، در مقام عبادت با تبعیت و ذلت در برابر خدا خود را در مقام مملوک خدا قرار مى‏دهد و به مولاى خویش مى‏پیوندد تا خدا را با مقام مولویت و ربوبیتى که دارد به خود معطوف دارد و دعا نیز همین است. آیه “و قال ربکم ادعونى استجب لکم انّ الذّین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین”12 نیز ابتدا تعبیر به “دعا” کرده و بعد کلمه را به “عبادت” تبدیل کرده، به همین مطلب اشاره دارد.

 ولى این مطلب بر صاحب تفسیر “المنار” مشتبه شده است و وى در تفسیر خود گفته است: “این که عده‏اى از مفسرین و دیگران گفته‏اند: یکى از معانى “دعا” عبادت است، در عبادت شرعى تکلیفى به طور اطلاق صحیح نیست؛ زیرا روزه نه لغةً و نه شرعاً دعا نامیده نمى‏شود و بلکه دعا - به طورى که در احادیث آمده - مغز عبادت فطرى و بزرگترین ارکان عبادت تکلیفى است، بنابراین هر دعاى شرعى عبادت است ولى هر عبادت شرعى، دعا نیست”.

 منشأ این گفته این است که مفسر مزبور گمان کرده “دعا” یعنى خواندن خدا براى طلب کردن چیزى، ولى وى از آنچه ما در تحلیل معناى دعا گفتیم غفلت کرده است.13

 

 × شرایط پذیرش دعا

 1 - درخواست حقیقى از خدا

 آیه شریفه 186 سوره بقره علاوه بر این که موضوع اجابت دعا را بیان کرده به علل آن نیز اشاره نموده است. مثلاً علت نزدیکى خدا به عباد این است که بندگان او هستند و همه چیزشان قائم به اوست و چون به ایشان نزدیک است دعاهایشان را مستجاب مى‏کند و چون اجابت را قید و شرطى نیست هر دعایى کنند آن را مستجاب خواهد کرد. تنها شرط اجابت این است که دعا کننده خدا را بخواند و این قید گرچه زاید بر اصل مطلب نیست ولى دلالت دارد بر این که صاحب دعا باید حقیقتاً بخواهد و البته از خدا بخواهد، مثل این که گفته مى‏شود: “سخن نصیحت گو را بپذیر در صورتى که تو را نصیحت کند” یا “به عالم احترام بگذارد در صورتى که عالم باشد” پیداست منظور از این گونه شرطها این است که حقیقت این امور در مطلب دخالت دارد و صرف اسم و ظاهر کفایت نمى‏کند، پس کسى که واقعاً قصد نصیحت دارد باید حرفش را گوش کرد و عالمى را که واقعاً عالم باشد و به علمش عمل کند باید احترام گذاشت، بنابراین منظور از جمله “اجیب دعوة الداع اذا دعان” این است که دعا کننده حقیقتاً در مقام دعا برآید و به حسب علم فطرى و غریزى خودش خواستار شود و زبانش با دلش همراه و همگام باشد چه دعا و سؤال حقیقى را دل مى‏کند و زبان فطرت مى‏گوید نه زبانى که هر طور آن را بچرخانى مى‏چرخد خواه راست باشد خواه دروغ، خواه جدّى باشد یا شوخى. حقیقت باشد یا مجاز. لذا خداوند متعال چیزى را که زبان در آن دخالت ندارد “سؤال” نامیده است در آن جا که مى‏فرماید: “و آتاکم من کل ما سألتموه و ان تعدّوا نعمة اللّه لاتحصوها ان الإنسان لظلوم کفار؛14 و از هر چه از او خواستید به شما داد اگر نعمت خدا را بشمرید شماره کردن آن را نتوانید همانا انسان ستم پیشه و ناسپاس است”.

 پس نعمتهاى بیرون از شمار خدا مورد سؤال انسانهاست با این که با زبان ظاهرى نیست بلکه با زبان فقر و استحقاق و زبان فطرت و وجودشان مى‏باشد. نیز مى‏فرماید: “یسأله من فى السموات و الارض کل یوم هو فى شأن؛15 هر کس در آسمانها و زمین است از او درخواست مى‏کند، او هر روز در کارى است” و دلالت این آیه بر مقصود، روشنتر است.

 پس سؤال حقیقى با زبان فطرت همیشه با اجابت قرین بوده و از آن تخطى و تخلف نمى‏کند و دعاهایى که به اجابت نمى‏رسد یا خواست حقیقى در آنها نیست و یا چیزى را مى‏خواهد که اگر بر حقیقت امر مطلع مى‏شد نمى‏خواست. مثلاً دعا کننده‏اى کسى را مریض پنداشته و شفاى او را از خدا مى‏خواهد در صورتى که عمرش تمام شده و شفاى مرض در آن جا مورد ندارد بلکه باید زنده کردن او را از خدا خواست و او چون از زنده شدن مرده به واسطه دعا مأیوس است حقیقتاً آن را خواستار نمى‏شود و البته اگر کسى مانند پیغمبران چنین امیدى را داشته باشد و دعا کند مستجاب خواهد شد، و یا این که سؤال هست ولى حقیقتاً از خدا نیست؛ مثل این که کسى حاجتى را از خدا بخواهد ولى دلش به اسباب عادى یا امور وهمى که گمان دارد کفایت امرش را مى‏کند بسته باشد، در این صورت خواستن، به حسب حقیقت از خدا نیست؛ زیرا خدایى که دعاها را مستجاب مى‏کند کارى را با شرکت اسباب و اوهام انجام نمى‏دهد، پس این دو دسته از دعا کنندگان گرچه با زبان دعا خالص مى‏کنند ولى در دلشان چنین نیست.

 به واسطه این برداشت، معناى آیاتى که در این باب نازل شده نیز روشن مى‏گردد؛ مثل آیه “قل ما یعبؤا بکم لولا دعاؤکم؛16 بگو پروردگارا مرا به شما اعتنایى نیست اگر دعایتان نباشد”.

 و آیه “قل أرایتکم أن أتیکم عذاب اللّه بغتة أو أتتکم الساعة أغیر اللّه تدعون اِنْ کنتم صادقین × بل ایاه تدعون فیکشف ما تدعون الیه ان شاء و تنسون ما کنتم تشرکون؛17 بگو اگر راستگو هستید به من خبر دهید که اگر عذاب خدا به سوى شما آید یا شما را رستاخیر در رسد جز خدا را مى‏خوانید [نه] بلکه او را مى‏خوانید پس اگر بخواهید آنچه را که براى آن مى‏خوانیدش برمى‏دارد و آنچه را که شریک خدا قرار مى‏دهید فراموش مى‏کنید”.

 و آیه “قل من ینجیکم من ظلمات البر و البحر تدعونه تضرعاً و خفیة لئن انجانا من هذه لنکونن من الشاکرین قل الله ینجیکم منها و من کل کرب ثم انتم تشرکون؛18 بگو کیست که شما را از ظلمتهاى خشکى و دریا نجات دهد؟ او را به زارى و نهانى مى‏خوانید که اگر ما را از این (ظلمت و خطر) رهانید البته از سپاسگزاران خواهیم بود بگو خدا شما را از آن و از هر اندوهى مى‏رهاند و باز شما شرک مى‏ورزید”.

 این آیات دلالت دارد بر این که انسان به حسب فطرت و به حکم غریزه‏اى که در نهاد او بودیعت گذاشته شده است خدا را مى‏خواند و رفع نیازهایش را از او مى‏خواهد، جز این که هنگام رفاه و آسایش دلش به اسباب و وسایل بستگى پیدا مى‏کند و آنها را در رفع حوائجش شریک خدا قرار مى‏دهد و کم‏کم امر بر او مشتبه شده چنین مى‏پندارد که رفع نیازمندیهایش را از خدا نمى‏خواهد در صورتى که مطلب، درست بر عکس است و به حکم تغییر ناپذیرى فطرت، غیر از خدا را نمى‏خواهد ولى هنگام سختى و بیچارگى که دستش از دامن اسباب و وسایل و شریکانى که براى خدا قرار داده کوتاه مى‏شود از خواب غفلت بیدار شده متوجه مى‏گردد که کسى جز خدا نیازها را مرتفع نمى‏سازد و خواسته‏ها را عملى نمى‏کند، آن گاه هر سببى را فراموش کرده و به توحید فطرى بر مى‏گردد و با دل و جان، متوجه پروردگار جهان مى‏شود، خدا هم حاجت او را روا کرده از سختى و گرفتاریش مى‏رهاند و نعمت آسایش و فراخ دستى بر او ارزانى مى‏دارد ولى این انسان فراموش‏کار باز خدا را از یاد برده به همان حال جهل و شرک سابق بر مى‏گردد.19

 2 - اخلاص

 از این جا معناى آیات دیگرى که مربوط به موضوع دعاست نیز روشن مى‏شود؛ مانند: “فادعوا الله مخلصین له الدین؛20 خدا را بخوانید در حالى که دین را براى او خالص کرده‏اید”. “و ادعوه خوفاً و طمعاً انّ رحمة اللّه قریب من المحسنین؛21 او را از روى بیم و امید بخوانید همانا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است”. “و یدعوننا رغباً و رهباً و کانوا لنا خاشعین؛22 و ما را از روى بیم وامید مى‏خوانند و در قبال ما خاشع بودند”. و “ادعوا ربکم تضرعاً و خفیة انه لا یحب المعتدین؛23 پروردگارتان را بزارى و نهانى بخوانید - او تجاوزکاران را دوست ندارد”. و “اذ نادى ربّه نداءً خفیاً ... و لم اک بدعائک رب شقیاً؛24 آن گاه که پروردگارش را ندا داد، ندایى نهانى ... و براى خواندن تو پروردگارا تیره بخت نبودم”.

 “و یستجیب الذین آمنوا و عملوا الصالحات و یزیدهم من فضله؛25 اجابت کند آنان را که ایمان آوردند و کارهاى شایسته کردند و از فضل خود افزونشان دهد”.

 ارکان دعا و آداب دعا کننده از چنین آیاتى استفاده مى‏شود و عمده آنها “اخلاص” در دعاست یعنى دعا کننده باید دلش با زبانش موافق باشد و دل از هر سببى ببرد و تنها به خدا ببندد و لازمه آن، بیم، امید، رغبت، ترس، دلنرمى، زارى، اصرار، ذکر ، کارنیک، ایمان، ادب حضور و امثال آن است که در روایات ذکر شده است.26

 3- اضطرار

 در آیه “اَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إذا دَعاه وَ یَکْشِفُ السُّوء؛27 مراد از اجابت مضطر در هنگامى که او را بخواند، همان استجابت دعاى دعا کنندگان از سوى خداست و این که خداوند حوائج آنها را بر مى‏آورد اگر قید “اضطرار” را به میان کشیده براى این است که در حال اضطرار دعاى دعا کننده از حقیقت برخوردار است و دیگر، گزاف نیست.

 چون تا آدمى بدون چاره و مضطرّ نشود، دعاهایش حقیقى و واقعى نیست، و این خیلى روشن است.28

 علاوه بر این، بسیارى از آیات دیگر دلالت مى‏کنند بر این که: انسان هنگامى که مضطر شد. مثلاً در کشتى سوار شد، و خود را در معرض خطر دید، در آنجا خدا را مى‏خواند و خدا هم اجابتش مى‏کند؛ مانند آیه “و إذا مسّ الإنسان الضر دعانا لجنبه أو قاعداً أو قائماً؛29 وقتى گرفتارى و بلا به انسان برسد ما را به پهلو و نشسته و یا ایستاده مى‏خواند.

 و نیز آیه “حَتّى اذا کنتم فى الفلک ... و ظنّوا انهم احیط بهم دعوا اللّه مخلصین له الدین؛30 تا آن که سوار در کشتى شوند و در خطر غرق قرار گیرند، آن وقت است که خدا را با خلوص همى خوانند”.

 چطور ممکن است، نفس آدمى با توجه غریزى و فطریش متوجه امرى شود که اطمینانى به آن ندارد پس حکم فطرت در این مسأله عیناً نظیر حکم اوست در وقتى که حاجت خود را نزد کسى مى‏بیند و مى‏داند که آن را ایجاد و تدبیر مى‏کند، و یقین دارد که او کسى است که حاجتش را برمى‏آورد. همان طور که در این صورت فطرتش حکم مى‏کند به این که حاجتش را از او بخواهد در مسأله مورد بحث نیز فطرت آدمى را به دعا و خواندن خدا و عرض حاجت به پیشگاه او وا مى‏دارد چون در فرض مسأله، انسان دریافت مى‏کند که تمامى اسبابهاى ظاهرى از کار افتاده‏اند.31

 اگر گفته شود: بسیارى از اوقات، ما در حوایج خود به اسباب ظاهرى متوسل مى‏شویم، در حالى که یقین نداریم که در رفع حاجت ما تأثیر دارد، فقط و فقط به امید تأثیر متوسل مى‏شویم، پس چنان نیست که ممکن نباشد نفس به چیزى دل ببندد که اطمینانى بدان ندارد.

 در جواب مى‏گوییم: آنچه ما گفتیم توجه و تعلق غریزى قلب بود، و آنچه شما مى‏گویید توجه فکرى است، که منشأ آن طمع و امید است و این غیر از توسل غریزى و فطرى است. البته مى‏پذیریم که در ضمن توجه و توسل فکرى توجه غریزى فطرى نیست هست، و آن همان مطلق سبب است و مطلق سبب هم هرگز تخلف نمى‏پذیرد. [مثلاً بیمارى که براى نجات از بیماریش متوسل به دارو و درمان مى‏شود فطرت وى، او را به چنین کارى واداشته؛ یعنى به او فهمانده که شفاهنده‏اى هست، ولى فکر او به این طمع افتاده که شاید آن شفادهنده این دارو بوده است، پس اگر دارو درمان نکرد آن حکم فطرى نقض نشده است.]

 نیز از بیان ما بطلان و گفتار آن مفسّر دیگر روشن مى‏شود که گفته است: مراد از “مضطرّ” گنهکارى است که استغفار کند، چون خدا او را مى‏آمرزد، و همین آمرزش اجابت اوست.

 دلیل بطلان این است که لام در “المضطر” استغراق را مى‏رساند، و این طور نیست که هر استغفارى مغفرت را به دنبال داشته باشد، و خدا هر استغفار کننده‏اى را بیامرزد، علاوه بر این هیچ دلیلى بر این تقیید نداریم. آیه شریفه، درباره مطلق “مضطر” است، و شما نمى‏توانید بدون دلیل، آن را به گنهکار مختص کنید.32

 4 - یادآورى خدا در رفاه و آسایش

 در کتاب “عدة الداعى” از ابوذررحمه الله روایت: پیغبرخداصلى الله علیه وآله وسلم فرمود: “اى ابوذر! آیا سخنانى را به تو بیاموزم که خدا تو را به وسیله آنها سود بخشد؟ گفتم: چرا، اى پیغمبر خدا! فرمود: خدا را نگهدار تا تو را نگهدارى کند، خدا را نگهدار تا او را جلوى خود بیابى، هنگام رفاه و آسایش با خدا آشنایى بورز تا به وقت سختى و گرفتارى تو را بشناسد، هر گاه چیزى خواستى از خدا بخواه، هر گاه یارى جستى از خدا بجوى، همانا قلم تقدیر به هر چه تا روز قیامت خواهد بود جریان یافته و اگر همه آفریدگان بکوشند نتوانند نفعى را که خدا براى تو ننوشته به تو برسانند”.

 منظور از این که مى‏فرماید: “هنگام رفاه و آسایش با خدا، آشنایى بورز تا گاه سختى و گرفتارى تو را بشناسد” این است که: هنگام نعمت و رفاه، خدا را فراموش مکن او را بخوان تا موقع بلا و مصیبت تو را فراموش نکرده دعایت را مستجاب کند و نکته آن این است که هرگاه کسى خدا را در وقت آسایش و فراخدستى فراموش کند در حقیقت اسباب را در فراهم کردن آسایش و راحتى خود مستقل دانسته و معناى این که خدا را در حال گرفتارى و بیچارگى مى‏خواند این است که در چنین شرایطى به پروردگارى او اعتقاد دارد. در صورتى که این صفت او اختصاص به حال بیچارگى و درماندگى بندگان ندارد بلکه در هر حال و هر تقدیر چنین است؛ پس او پروردگارش را نخوانده و در نتیجه دعایش مستجاب نمى‏شود و این معنى به لسان دیگرى نیز در بعضى از روایات وارد شده؛ مثلاً در “مکارم الاخلاق” از حضرت‏صادق‏علیه السلام روایت شده: “کسى که در دعا پیشى گیرد (و قبل از گرفتارى، خدا را بخواند) هنگام نزول بلا هم دعایش مستجاب مى‏شود و گفته مى‏شود: این صداى آشنایى است و لذا آن را از آسمان جلوگیرى نمى‏کنند، ولى کسى که تقدم نجوید (و تنها در موقع ابتلا دعا کند) دعایش به اجابت نمى‏رسد و ملائکه مى‏گویند: این صدا را نمى‏شناسیم”.

 این معنى از اطلاق آیه “نسوا اللّه فنسیهم”33 مى‏توان استفاده کرد [چون کسى که جز در هنگام ابتلاء دعا نمى‏کند در حقیقت خدا را در مواقع دیگر فراموش کرده و در عداد کسانى که در این آیه آنها را مذمّت نموده مى‏فرماید: “خدا را فراموش کردند و خدا هم ایشان را فراموش کرد” به شمار مى‏آید؛ لذا موقعى هم که دعا مى‏کند، دعایش فراموش شده محسوب مى‏گردد] این مطلب با مضمون اخبارى که مى‏گوید: “در صورتى که بنده از غیر خدا بگسلد و دعا کند دعایش به اجابت مى‏رسد، منافاتى ندارد؛ زیرا در تمام موارد گرفتارى چنین انقطاع تامى که انسان به طور کلى همه چیز را غیر از خدا فراموش نماید وجود ندارد.34

 

 × تأخیر در دعا

 کتاب “عدة الداعى” از پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم روایت کرده است: “هنگام حاجتمندى در نزد خدا لابه کنید و در گرفتاریها به او پناه برید، در نزد او زارى کرده دعا نمایید؛ زیرا دعا مغز عبادت است و مؤمنى نیست که خدا را بخواند جز این که دعایش مستجاب شود و اثر استجابتش گاهى در دنیا به ظهور مى‏رسد و گاهى در آخرت و گاهى به اندازه دعایى که کرده گناهانش جبران مى‏شود، اینها همه در صورتى است که مورد درخواستش گناه نباشد”.

 در نهج البلاغه در ضمن سفارشات امیرمؤمنان‏علیه السلام به پسرش حسین‏علیه السلام چنین آمده است: “پروردگار با اذن حاجت طلبى و دعایى که به تو داده کلید خزاینش را در اختیارت گذاشته است، پس هر وقت بخواهى مى‏توانى درهاى نعمتش را به وسیله دعا باز کنى و ابرهاى رحمتش را به ریزش درآورى، مبادا کندى در اجابت، تو را مأیوس و ناامید کند؛ زیرا بخشش به اندازه نیت و خواست قلبى است و بسا تأخیر در اجابت براى این است که خواستار پاداش بزرگتر و آزمند بخشش فراوانتر گردد، و چه بسا چیزى را درخواست کرده‏اى و به جاى آن چیز دیگرى که سودش در دنیا و آخرت برایت بیشتر بوده به تو عطا گردیده و یا براى خاطر امر بهترى از تو باز داشته شده؛ زیرا بسیارى از خواسته‏هاست که اگر عملى گردد. دین را تباه مى‏کند، پس سعى کن چیزهایى را بخواهى که خوبى و جمالش باقى و عیب و وبالش فانى باشد و متوجه باش که مال براى تو نماند و تو نیز براى آن نخواهى ماند”.

 منظور از این سخن که مى‏فرماید: “بخشش به اندازه نیّت است” این است که: استجابت دعا تابع درخواست حقیقى و واقعى است که از ته دل و صمیم قلب سرچشمه مى‏گیرد نه آنچه از الفاظ و عبارت فهمیده مى‏شود؛ چون لفظ، همیشه مطابقت کامل با معنى ندارد و این جمله بهترین و جامعترین سخنى است که ارتباط بین خواست و اجابت را بیان مى‏کند.

 آن گاه، حضرت چند مورد از مواردى را که به حسب ظاهر استجابت بر طبق دعا نیست ذکر فرموده و به سرّ آن اشاره مى‏کند؛ مثلاً در موردى که اجابت دعا به تأخیر مى‏افتد سرّش این است که دعا کننده نعمت دلپذیرى را که مایه خوشدلى باشد خواستار شده و این نعمت در صورتى او را دلخوش و خرسند مى‏کند که بعد از چندى برایش حاصل شود و چون او خواستار چنین نعمتى است پس در واقع طالب کندى و تأخیر اجابت است و همچنین در موردى که به جاى خواسته سائل، امر دیگرى اعطا مى‏گردد، مانند این که درباره امر دنیوى دعا کرده، و به جاى آن، پاداش اخروى به او داده مى‏شود سرّش این است که: او مرد باایمانى است و مؤمنى که به امر دینش اهتمام دارد، اگر چیزى را از خدا خواست که در حالى که نمى‏داند انجام یافتن آن دینش را تباه مى‏کند، بلکه گمان مى‏کند باعث خوشبختى اوست، با این که سعادت و خوشبختى او در امور اخروى است در حقیقت براى جهان جاویدان دعا کرده نه براى دنیاى گذران، لذاست که دعایش هم براى آن جهان مستجاب مى‏شود.35

 

 × فلسفه بالا بردن دستها در دعا

 در تفسیر “درالمنثور” از شمارى از اصحاب پیغمبر مانند سلمان، جابر، عبداللّه بن عمرو، انس بن مالک و ابن ابى مغیث قریب باین معنى از پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم روایت شده و در همه آنها موضوع بلند کردن دست هنگام دعا ذکر شده است، بنابراین، نکوهش بعضى در بلند کردن دست به سوى آسمان هنگام دعا بى‏جا بوده علتى را که براى آن ذکر کرده‏اند که آن اشاره به بودن خدا در آسمان و جسم بودن اوست، گفتار نادرستى است؛ زیرا حقیقت همه عبادات بدنى مجسم کردن حالات قلبى و توجهات باطنى است و به وسیله آنها حقایقى که بسى بالاتر از عالم ماده و جسمانیات است در صورت جسمانى جلوه مى‏کند، چنان که امر نماز، روزه، حج و سایر عبادات و اجزاء و شرایط آنها بدین منوال است، و از جمله عبادات بدنى دعاست که توجه قلبى و درخواست باطنى را مجسم کرده و آن را به صورت درخواست متعارف یک گداى پست مستمندى از ثروتمند با عزت و آبرومندى که دستش را به سوى او دراز کرده و حاجت خود را با تضرّع و زارى از او مى‏خواهد در مى‏آورد شاهد بر این مطلب روایتى است که در کتاب “مجالس” با ذکر سلسله سند از محمد و زید پسران امام زین‏العابدین‏علیه السلام از پدرشان از امام حسین‏علیه السلام و در کتاب “عدةالداعى” بدون ذکر سند، روایت شده که پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم در هنگام دعا و ابتهال (که نحو خاصى از دعا کردن است) دستها را بلند کرده و همانند گدایى که درخواست غذا مى‏نماید دعا مى‏کرد.36

 

 پاورقیها:

 1 ) بقره (2) آیه186.

 2 ) مؤمن (40) آیه60.

 3 ) المیزان، ج11، ص317.

 4 ) همان، ج2، ص31.

 5 ) اعراف (7) آیه156

 6 ) المیزان، ج6، ص281.

 7 ) همان، ج13، ص127.

 8 ) همان، ج11، ص38.

 9 ) همان، ج13، ص127.

 10 ) اسرا (17) آیه52.

 11 ) المیزان، ج10، ص38.

 12 ) مؤمن (40) آیه 60.

 13 ) المیزان، ج10، ص38 و 39.

 14 ) ابراهیم (14) آیه34.

 15 ) رحمن (55) آیه29.

 16 ) فرقان (25) آیه77.

 17 ) انعام (6) آیه41.

 18 ) همان، آیه64.

 19 ) المیزان، ج2، ص32 - 34.

 20 ) مؤمن (40) آیه14.

 21 ) اعراف (7) آیه56.

 22 ) انبیاء (21) آیه9.

 23 ) اعراف (7) آیه55.

 24 ) مریم (15) آیه4.

 25 ) شورى (42) آیه26.

 26 ) المیزان، ج2، ص34 - 33.

 27 ) نحل (16) آیه64.

 28 ) المیزان، ج15، ص381.

 29 ) یونس (10) آیه12.

 30 ) همان، آیه22.

 31 ) المیزان، ج15، ص382.

 32 ) همان.

 33 ) توبه (9) آیه67.

 34 ) المیزان، ج2، ص39.

 35 ) همان، ص37.

 36 ) همان، ص38.

تعداد مشاهده مقاله: 247