نعمتهاى بهشت

تفسیر سوره رعد

 نعمتهاى بهشت

 

 

 - آیة اللَّه جوادى آملى

 

“مثل الجنّة الّتى وُعد المتّقون تجرى من تحتها الأنهار أُکُلُها دائم و ظلّها تلک عقبى الّذین اتّقوا و عقبى الکافرین النّار”.(رعد، آیه 35(

 

 × معناى مثل الجنّة

 این آیه کریمه بیانگر “مَثَل” بهشت است، حال باید دید، بهشت که “ممثَّل” این مَثَل است کدام است؟ آیا “مثل”، معناى وصف است و به معناى “ممثَّل” است که در این صورت همان بهشت است، یا نه معناى ظاهرى “مَثَل” مراد است؟

 “مَثَل زدن” یعنى معنایى را با مثل تبیین کردن، نه این که آن معنا همین باشد؛ اگر گفتند: “لو أنزلنا هذا القرآن على جبلٍ لرأیته خاشعاً متصدّعاً من خشیة اللّه”.1 به معناى آن نیست که قرآن بر کوه نازل گشت و کوه نتوانست آن را تحمّل کند و در نتیجه متلاشى شد؛ بلکه مى‏خواهد عظمت قرآن را با این جمله بیان نماید؛ آن گاه مى‏فرماید:

 “و تلک الأمثال نضربها للنّاس لعلّهم یتفکّرون”.

 این مى‏شود “مَثَل”. آیا آیه مورد بحث از سوره رعد هم همین معنا را بیان مى‏کند؛ یعنى مى‏خواهد بگوید: این مَثَل بهشت است و خود بهشت چیز دیگرى است فوق آن، یا نه، مَثَل در این آیه معناى وصفى دارد و بهشت نیز همان است و جز آن نیست؟

 بسیارى از مفسّران، این مَثَل را به معناى وصف ذکر کرده‏اند؛ “مَثَل الجنّة”؛ یعنى “وصف الجنّة”؛ بهشت یعنى همین. بعضى دیگر احتمال داده‏اند که جنّت مراتبى داشته باشد، برخى از مراتبش همین “أنهار”؛ “أُکُلْ”، “ظلّ” و امثال آنهاست، برخى از مراتب عالیه‏اش نیز تنها با “مَثَل” آوردن براى ما قابل درک است.

 اگر در “إنَّ المتّقین فی جنّات و نهر فى مقعد صدق عند ملیک مقتدر”2 کسى بخواهد که “عنداللّه” را براى ما تشریح کند تا به مفهوم “عنداللّه” پى ببریم براى ما “مَثَل” ذکر مى‏کند و بیان مى‏کند که مَثَل آن بهشت چنین است. حال آیا “مَثَل” به معناى وصف است که غالب مفسران گفته‏اند، یا نه مَثَل همان ظاهر خود را حفظ مى‏کند و به معناى “تمثیل” است؛ یعنى بهشت درجاتى دارد، برخى از آن درجات، ظاهرى است؛ چنان که فرمود: “جنّات تجری من تحتها الأنهار” و امثال آن؛ شمارى از آن درجات نیز معنوى است و آن درجه “عنداللهى” است که اگر بخواهند به ما تفهیم کنند باید با ذکر مَثَل باشد؟ باید دید که در روایات شاهدى بر این اعتقاد وجود دارد یا نه؟

 نخست اصل خود آیه روشن شود بعد ببینیم این تمثیل است یا توصیف؟

 

 × وسعت بهشت

 “مثل الجنّة الّتی وعد المتّقون تجری من تحتها الأنهار”.

 آیات قرآن کریم وقتى “جنّت” را معرفى مى‏کند، گاهى به وسعت جنّت مى‏پردازد و کارى به مثلاً هواى آن ندارد که گرم است یا سرد، چنان که فرمود:

 “و سارعوا إلى مغفرةٍ من ربّکم و جنّة عرضها السّموات والأرض”.3

 مقصود، آن نیست که بهشتى که همه مؤمنان در آن مى‏روند به اندازه مجموعه آسمانها و زمین است؛ بلکه مقصود آن است که بهشت هرکدامشان این قدر گسترده است؛ یعنى وقتى به مؤمنى در بهشت منزل مى‏دهند وسعت آن منزل به اندازه سماوات و ارض است. لذا در روایات، هنگام بیان وسعت جنّت آمده است: اگر همه اهل دنیا بخواهند به منزل مؤمنى در بهشت بروند، منزل او گنجایش تمام آنان را دارد.

 این بهشت آماده است، اکنون هم موجود است، از این رو درباره “قبر” در روایات مى‏خوانیم که قبر مؤمن “روضة من ریاض الجنّة؛ باغى از باغهاى بهشت است” “مدَّ البصر”؛ یعنى وسعت آن نیز به قدر وسعت دید است و تا چشم کار مى‏کند باغ مى‏بیند، اگرچه در کنار او کافرى هم دفن شده باشد.

 داستان روضه منوره على بن موسى الرّضاعلیه السلام بهترین شاهد است.

 برزخ همان قبر است. وقتى از حضرت‏علیه السلام درباره برزخ سؤال شد، فرمود: “منذ القبر؛ از قبر شروع مى‏شود”. قبر این نیست که کسى بمیرد و او را در مکانى دفن کنند؛ فردى که در دریا غرق مى‏شود و یا کسى که در فضا مى‏میرد نیز قبر دارد. وقتى که مؤمن از دنیا رحلت کرد قبر او بهشت برزخى اوست “مدّ البصر؛ به اندازه دید چشم”. الآن چشم ما دورترین ستاره‏هاى آسمان را مى‏بیند. بهشت برزخ مؤمن نیز همین قدر گسترده است.

 

 × درباره هواى بهشت

 درباره هواى بهشت نیز باید گفت: هواى بهشت نه گرم است و نه سرد، هواى آن، دلپذیر و مطبوع است. هواى “ظلّ” (سایه) است. ظلّ در برابر “حرور” است و حرور، همان هواى گرم، سوزان و مسموم کننده است. البته اعتدال “ظلّ”، و سوزان بودنِ “حرور”، دلیل وجود آفتابى تابنده نیست، چنین نیست که در بهشت به وقت تابش آفتاب، هوا حرور باشد و وقت غروب کردن آن “ظلّ” پدید آید. اگر در آیه سوره رعد مى‏فرماید: “و ما یستوى الأعمى والبصیر و لا الظّلمات و لا النّور و لا الظلّ و لا الحرور”4 مى‏خواهد رابطه تقابلى آنها را بیان کند.

 در آیه مورد بحث نیز فرمود: مؤمن نه تنها خوراک او در بهشت دایمى است، بلکه ظلّ او هم همیشگى و هواى آن نیز همواره لطیف و مطبوع است.

 “أکلها دائم”، “أُکُل” یعنى خوردنى. به معناى “خوردن” نیست؛ زیرا انسان در بهشت همیشه به خوردن مشغول نیست بلکه خوراکى او همیشه مهیّاست. در بهشت، هم ساکنان آن جاودانه‏اند و هم خوراک آنان دائمى است و هیچ کس از آنان از آنها منع نمى‏شود.

 × جاودانگى بهشتیان

 و امّا این که بهشتیان، براى همیشه در بهشتند، در آیات بسیارى به آن اشاره شده است. در این آیات تصریح شده است که بهشتیان در بهشت مخلَّدند و هیچ گاه از آن خارج نمى‏گردند. در سوره فرقان، آیه15 و بعد از آن چنین آمده است:

 “قل أذلک خیر أم جنّة الخلد الّتى وعد المتّقون کانت لهم جزاءً و مصیراً”.

 پس مؤمنان به “بهشت خُلد” وعده داده مى‏شوند. “خلد” همان جاودانگى است. “لهم فیها ما یشاؤن خالدین” پس هم بهشت جاودانه است و هم بهشتیان. “کان على ربّک وعداً مسئولاً”این وعده الهى است و خود بر خود لازم نموده است، “کَتَبَ على نفسه الرّحمة”،5 نیز این وعده، “مسؤول” است؛ یعنى مطلوب همگان است و همه آن را از خداى متعال سؤال (طلب) مى‏کنند.

 مى‏گویند: “ربّنا آتنا ما وعدتنا على رُسُلِک”6 این مى‏شود “وَعدِ مسؤول”، وعدى که مؤمنین طلب مى‏کنند خوراکى بهشتیان نیز همیشگى و انقطاع ناپذیر است و همیشه در دسترس مؤمنان است؛ در سوره واقعه مى‏فرماید: “لا مقطوعةٍ و لا ممنوعة”7 یعنى آن خوراکیها نه خود به خود قطع مى‏شوند، (از بین بروند یا تمام بشوند) و نه مانعى بر سر راه استفاده کنندگان از آنها یعنى مؤمنان وجود دارد؛ پس نه مقطوعند و نه ممنوع.

 همچنین نهرهایى که در قرآن به آنها اشاره شده برخى عمومى است و مختص تمام مؤمنان بهشتى است و شمارى نیز اختصاصى است. چنان که در تفسیر “کوثر” در سوره کوثر آمده است، نهرى عظیم است که در درجه اول در اختیار پیامبر و آل البیت‏علیهم السلام و سپس در اختیار شیعیان خاص آنهاست. پیداست که این نهر با نهرهاى عمومى دیگر که درباره آنها فرمود: “تجرى من تحتها الأنهار” متفاوت است. گویند: کوثر از زیر عرش و از کنار ساق عرش مى‏جوشد.

 در تفسیر سوره “ص” این چنین آمده که “ص” نهرى است در بهشت که از ساق عرش مى‏جوشد. از امام صادق در ذیل کریمه “ص و القرآن ذى الذّکر”8 نقل شده است: “ص” چشمه‏اى است در بهشت که از ساق عرش مى‏جوشد، رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم در معراج وارد آن چشمه شد یا از آن چشمه وضو گرفت و جبرئیل - سلام الله علیه - هر روز وارد آن چشمه مى‏شود و پَرْهاى خود را در آب آن چشمه فرو مى‏برد بعد پَرَش را تکان مى‏دهد و از هر قطره‏اى فرشته‏اى خلق مى‏شود که تا ابد خدا را تسبیح و تقدیس مى‏کند؛ آیا همه اینها اوصاف بهشت است و این “مَثَل الجنّة” یعنى وصف بهشت یا نه، بهشت در دو قسم است؛ یک بهشت، همین جنّت ظاهرى است که داراى اشجار و انهار است، و بهشت دیگر، معنوى و “عنداللهى” است و اگر بخواهند بهشت دوّم را براى ما بیان کنند مَثَل مى‏زنند و مى‏گویند: چشمه آن بهشت چشمه‏اى است که هر روز جبرئیل - سلام اللّه علیه - وارد آن مى‏شود و... .

 آیا بیان آن مقام و بهشت “عنداللهى” جز با مثل ممکن است؟

 آیا در روایات بیان شده که این مَثَل به معناى “وصف” نیست بلکه به معناى تمثیل است یا نه؟

 در تفسیر شریف “صافى” از “بصائر الدّرجات” در ذیل آیات: “فى سدرٍ مخضود × و طلحٍ منضود × و ظلٍّ ممدود × و ماءٍ مسکوب × و فاکهة کثیرة × لامقطوعة و لا ممنوعة”9 چند تا روایت نقل شده است که یکى دو روایتش مربوط به جنّت ظاهرى است، یک روایت هم نشانه تمثیل بودن است و آن جنّتِ معنوى را بیان مى‏کند. تمام روایات مذکور، جز همان روایتى که در صدد بیان جنّت معنوى است در تفسیر شریف “نورالثّقلین” نیز هست. روایاتى که در ذیل آیه “لا مقطوعة و لاممنوعة” آمده از این قرار است:

 1- از پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نقل شده است: “لمّا دخلت الجنّة رأیت فى الجنّة شجرة طوبى اصلها فى دار على‏علیه السلام و ما فى الجنّة قصرٌ و لامنزل إلاّ و منها فترٌ (غصنٌ منها) فیها؛ هنگامى که وارد بهشت شدم، در بهشت درخت طوبى را دیدم که اصل و ریشه آن در خانه على‏علیه السلام بود و هیچ خانه‏اى در بهشت نبود مگر آن که شاخه‏اى از آن درخت در آن جا بود.”

 روایت ادامه دارد تا این که سایه این درخت را تشریح مى‏کند و مى‏گوید: “اگر سوارى دویست سال بتازد نمى‏تواند “ظلّ ممدود” را به پایان برساند” آن گاه مى‏فرماید: “میوه اهل بهشت از شاخه‏هاى زیرین این درخت است و در یک شاخه صد نوع میوه آماده است” “ممّا رأیتم فی دار الدّنیا و ممّا لم تروه؛ چه از آنهایى که در دنیا دیده‏اید و چه میوه‏هایى که ندیده‏اید” “و ما سمعتم به و ما لم تسمعوا مثلها؛ چه از میوه‏هایى که شنیده‏اید و چه آنهایى را که نشنیده‏اید”

 “کلّما یُجْتَنى منها شى‏ء نبتت مکانها أُخرى؛10 هر وقت یک میوه‏اى چیده بشود فوراً جایش یک میوه دیگر روییده مى‏شود”. البته در این جا باید روشن شود که این مسأله چیده شدن و رشد فورى دیگرى در جاى آن به چه معناست.

 2- در کتاب “ألإحتجاج” نقل شده است: “إنّه سُئِل من أین قالوا انّ أهل الجنّة یأتى الرّجل منهم إلى ثمرةٍ یتناولها فإذا أکلها عادت کهیئتها؛ شخصى به امام صادق‏علیه السلام عرض کرد: این که مى‏گویند، هرگاه فرد بهشتى میوه‏اى را مى‏چیند و آن را مى‏خورد، مانند همان میوه مى‏روید، به چه معناست؟”. حضرت فرمود: “نعم ذلک على قیاس السراج یأتى القابس، فیقتبس منه فلاینقص من ضوئه شیئاً و قد امتلئت منه الدّنیا سراجاً؛11 آرى چنین است و این مانند آن است که کسى بخواهد از چراغى نورى بگیرد [و چراغ دیگرى را برافروزد ]پیداست که از نور چراغ اول هیچ کاسته نمى‏شود، دنیا سراسر از این چراغهاست”.

 مقصود حضرت چیست؟ آیا سیب و گلابیهایى که در طبقها قرار داده مى‏شود همین گونه است؟ یا این که پشت سر هم نور مى‏دهد؟ این هم باید معلوم شود.

 این گونه پرسشهاى مشکل را غالباً شاگردان ممتاز از آن حضرت‏علیه السلام مى‏پرسیدند.

 

 × میزان بهشت و جهنم

 شیخ صدوق‏رحمه الله در “معانى الاخبار” درباره این که على بن ابى‏طالب‏علیه السلام “قسیم الجنّة والنّار” است نقل مى‏کند: یکى از شاگردان امام صادق‏علیه السلام از امام‏علیه السلام پرسید: چرا به رسول اللّه‏صلى الله علیه وآله وسلم مى‏گفتند: “ابوالقاسم”؟

 فرمود: براى این که حضرت یک فرزندى داشت به نام “قاسم” و چون پدر قاسم بود کنیه‏اش ابوالقاسم بود.

 عرض کرد این را مى‏دانم مى‏خواهم روشنتر بیان کنید.

 آن گاه امام‏علیه السلام فرمود: آیا چنین نیست که: على بن ابى‏طالب‏علیه السلام “قسیم الجنّة و النّار” است و به بهشت مى‏گوید: این دوست من است راه بده، به جهنّم نیز مى‏گوید: این دشمن من است این را بگیر یعنى ترازوى بهشت و جهنّم رفتن و صراط بهشت و سبیل جهنّم را تشخیص دادن سنّت و سیرت على بن ابى طالب‏علیه السلام است؟

 شاگرد عرض کرد: بله، درست است.

 فرمود: مگر نه آن است که: على بن ابى‏طالب‏علیه السلام در محضر رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم علوم و معارف را آموخت و پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم استاد او بود؟

 عرض کرد: درست است.

 فرمود: مگر نه آن است که: معلّم به منزله پدر است و متعلّم به منزله فرزند؟

 عرض کرد: درست است.

 فرمود: بنابراین، على بن ابى‏طالب که “قسیم الجنّة و النّار” است، قاسم جنّت و نار است فرزند پیامبر است از این رو پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم “ابوالقاسم” است.

 مرحوم شیخ محمد تقى آملى - رضوان اللّه تعالى علیه - در جلسه درس مى‏فرمودند: اگر این شاگرد فوراً سیر نمى‏شد و از حضرت‏علیه السلام درباره این علم هم سؤال مى‏کرد، حضرت‏علیه السلام مطالب تازه‏ترى مى‏فرمود. این طور نبوده که همه معارف را براى همه شاگردانشان بگویند. تا شاگردان، سؤال نمى‏کردند و تا سؤال کنندگان یک شایستگى نمى‏داشتند، حضرت پاسخى عمیقتر نمى‏دادند.

 در کتاب “توحید” مرحومِ صدوق - رضوان اللّه علیه - نقل شده است: سعد بن سعد از امام علیه السّلام سؤال کرد توحید چیست؟

 فرمود: “هو الّذى أنتم علیه”12 همین که دارید توحید است.

 در بابى دیگر گویا “هشام بن حکم” از حضرت صادق‏علیه السلام سؤال مى‏کند: دلیل بر توحید چیست؟ حضرت همان برهان نظم و تمانع را نقل مى‏کند مى‏فرماید: “اتّصال التّدبیر و تمام الصُنع؛ کما قال - عزّوجلّ: [لو کان فیهما الهةٌ الاّ اللّه لفسدتا]،13 این یک برهان.

 جاى دیگر “هشام بن سالم” وارد مى‏شود، حضرت صادق‏علیه السلام از او سؤال مى‏کند - نه این که او از حضرت بپرسد - “أتنعت اللّه؟؛ تو خدا را “بقیه در صفحه 50”

 بقیه از نعمتهاى بهشت

 توصیف مى‏کنى؟”.

 عرض کرد: بله.

 فرمود: “هاتِ؛ بگو”.

 گفت: “هو السّمیع البصیر”.

 حضرت فرمود: “هذه صفةٌ یشترک فیها المخلوقون؛ اینها همه صفاتى است که مخلوقان نیز به نحوى آنها را دارند”. پس خصیصه الهى چه شد؟

 هشام بن سالم عرض کرد: من بیش از این نمى‏دانم شما بیان کنید.

 حضرت فرمود: “هو نور لا ظلمة فیه و حیاة لاموت فیه و علمٌ لاجهل فیه و حقٌّ لاباطل فیه” حضرت این برهان را به عنوان “برهان صِرْفْ” تقریر کرد.

 هشام بن سالم مى‏گوید: “فخرجت من عنده و أنا أعلم النّاسِ بالتّوحید”.14

 این سه ماجرا در سه بخش از کتاب “توحیدِ” شیخ صدوق‏رحمه الله نقل شده است.

 این چنین نیست که معصومین‏علیهم السلام همه حرفها را براى همه اصحاب بگویند، به هر کدام پاسخى در خور سؤال کننده مى‏دهند.

 هشام بن سالم بعد از آن که آن برهان را از امام صادق‏علیه السلام آموخت ادّعا کرد که: “خرجت من عنده و أنا أعلم النّاس بالتّوحید”، این برهان در فلسفه‏هاى اسلامى به نام “برهان صِرْف” شناخته شده و پس از بهره‏گیرى فارابى و ابن سینا و دیگران - رضوان الله علیهم - در فلسفه صدرالمتألّهین‏رحمه الله تکمیل شده است.

 در این برهان کلمات حکماى قبل از اسلام نبوده است و در میان متکلّمین اهل سنّت هم هرگز این معارف بلند وجود ندارد.

 3- امام صادق‏علیه السلام درباره آیه مذکور فرمودند: “واللّه لیس حیث یذهب النّاس انّما هو العالم بما یخرج منه؛ به خدا سوگند معناى آیه چنان نیست که مردم مى‏گویند، بلکه مقصود عالم است و مقصود از میوه پایان ناپذیر هم علم اوست”.

 ببین تفاوت رَهْ از کجاست تا به کجا!!

 البته همه‏اش حق است، نه این که آن درخت سیب و گلابى هم وجود ندارند ولى این درختها براى عدّه‏اى است که به مقام مقرّبین نرسیده‏اند امّا شخص “مقرّب” هم “جنّات تجری من تحتها الأنهار” دارد و هم “فاکهة کثیرة” را. بر اساس فرموده امام‏علیه السلام این که در قرآن یا در روایت مى‏گویند: هر چه شما میوه بگیرید تمام نمى‏شود یعنى انسان به جایى مى‏رسد که علمش تمام نمى‏شود؛ هرچه علم به دیگران بدهد باز علم خودش سر جایش محفوظ است. این طور نیست که انسان را به خوراک و امثال ذلک دعوت بکنند تا هر چه مى‏تواند بخورد.

 ذیل همان آیه “و جنّةٍ عرضها السّموات و الأرض”15 در “الإحتجاج” مرحوم طبرسى هست که از حضرت‏علیه السلام سؤال شد: اگر وسعت بهشت به اندازه آسمانها و زمین است پس جاى جهنم کجاست؟

 حضرت علیه السلام فرمود: وقتى که شب آمد روز کجا مى‏رود؟

 او هم قانع شد و دیگر سؤالى نکرد.

 اگر قرآن کریم درجات و معارفى دارد، روایات هم همین طور است، چون همان بیاناتِ قرآن کریم است که به صورت روایات درآمده است.

 در سوره ابراهیم در تمثیل “کلمه طیّبه” مى‏فرماید: “مثلاً کلمةً طیبةً کشجرة طیّبة أصلها ثابت و فرعها فى السّماء تؤتى أُکُلَها کلّ حین بإذن ربّها”16 اگر یک کسى مؤمن وارسته شد مگر هر لحظه میوه نمى‏دهد؟ اگر یک کسى ولىّ الله المطلق شد مگر همه چیز را نمى‏داند؟ این که در روایتى که خوانده شد، حضرت‏علیه السلام فرمود: هر شاخه‏اش صد رنگ میوه دارد، یعنى صد و یکى ندارد؟ آیا این به معناى مشخّص کردن حدّ است یا مقصود این است که هر چه بخواهید به شما مى‏دهد؟

 اگر کسى به مقام شامخ “عصمت” و “ولایت” رسید او شجره‏اى طوبى است که هر میوه‏اى که انسانها بخواهند به آنها مى‏دهد؛ میوه سخاوت، میوه عدالت، میوه حکمت، میوه معرفت و هر میوه دیگرى که انسانها بخواهند آنها دارند.

 آیا اینها میوه نیست؟ حتماً باید این میوه‏هاى ظاهرى باشد؟ بله. براى متوسّطین این میوه‏هاى ظاهرى است، ولى براى مؤمنان حقیقى و مقرّبان، هم این میوه‏هاى ظاهرى است و هم آن مراحل بالاتر.

 “والحمد للّه رب العالمین”

 

پاورقیها:

 1 ) حشر (59) آیه21.

 2 ) قمر (54) آیه54.

 3 ) آل عمران (3) آیه133.

 4 ) فاطر (35) آیه 19 - 21.

 5 ) انعام (6) آیه12.

 6 ) آل عمران (3) آیه194.

 7 ) واقعه (56) آیه33.

 8 ) ص (38) آیه1.

 9 ) واقعه (56) آیات 28 -33.

 10 ) تفسیر نورالثقلین - ج5، ص216، ح48.

 11 ) همان، ص217 - ح50.

 12 ) توحید صدوق، ص46، ح6.

 13 ) همان، ص250، ح2.

 14 ) همان، ص146، ح14.

 15 ) آل عمران (3) آیه133.

 16 ) ابراهیم (14) آیه 24.

تعداد مشاهده مقاله: 103