ماهیت گناه

ماهیت گناه

سید محمود حسینى کاویانى

 

 اگر براستى ماهیت گناه باز شناخته شود، بسیارى از ما از آن گریزان مى‏شویم. تا زمانى که از گناه احساس لذت و رضایت درونى مى‏کنیم براى کنار نهادن و ریشه کن کردن زمینه‏هاى آن موفق نخواهیم بود.

 “تسویل” و “تزیین” دو کار مهم شیطان و نفس امّاره‏اند که در قرآن از آنها سخن گفته شده است: “الشیطان سوّل لهم1؛ شیطان، اعمال آنها را بیاراست.” و یا در آیه دیگر، مى‏فرماید: “و کذلک سوّلت لى نفسى2؛ نفس من این کار را در چشم من بیاراست.”

 در مورد تزیین مى‏فرماید: “... و زیّن لهم الشیطان ما کانوا یعملون3؛ ... شیطان اعمال آنها را در نظرشان، آراسته بود.” و یا: “أفمن کان على بنیة من ربّه کمن زیّن له سوء عمله؛4 آیا کسى که از جانب پروردگارش، دلیل روشنى دارد، همانند کسانى است که کردار بدشان در نظرشان آراسته شده است.”

 با واژه “زینت” تا حدودى همگان آشناییم و مى‏دانیم این لغت را در جایى به کار مى‏برند که چیزى را به غیر از آنچه هست جلوه دهند. اى بسا شخص زشتى را، با زینت دادن دگرگونه جلوه دهند به گونه‏اى که در ابتداى امر، توجه دیگران را به خود معطوف کند. تسویل نیز تا حدودى همین معنا را در خود دارد. راغب این لغت را چنین شرح کرده است:

 التسویل ) تزیین النفس لما تحرص علیه، و تصویر القبیح منه بصورة الحسن؛ نفس آن چیزى را که مورد علاقه و طلب شدیدش قرار گیرد آرایش مى‏دهد و صورت کریه و زشت آن را، ظاهرى دلپذیر و فریبا مى‏بخشد.”

 علت این امر بسیار واضح است، انسانها هیچ گاه نمى‏خواهند خود را در زمره بزهکاران و شروران قلمداد کنند لذا اگر رو در روى کسى، کردارهاى بدش را برشماریم غضبناک مى‏شود. علت آن بى‏تردید در همین حالت نفسانى است که مى‏خواهیم همگان ما را دوست بدارند. طبیعى است زمانى که مرتکب خطایى بشویم اولاً: از ناحیه وجدان خویش و ثانیاً: از ناحیه دیگران مورد نکوهش و مواخذه واقع خواهیم شد، براى گریز از این ملامتها اولین و معمولیترین کارى که انسانها بدان دست مى‏زنند آن است که تلاش مى‏کنند تا از کار زشت خویش چهره‏اى آراسته ارائه دهند، اگر به این کار موفق شوند توانسته‏اند از دست ملامت نفس خویش و هم از دست نکوهش دیگران، آسوده گردند. این تلاش مذبوحانه دروغین را روان شناسان “توجیه” نامیده‏اند. توجیه، تلاشى است که یک فرد خطاکار براى اثبات این که خطایش درست بوده انجام مى‏دهد. این توجیه همان تزیین و تسویل است که در قرآن از خطر آن هشدار داده شده.

 با این توجیه مى‏توان پلیدترین، و شومترین کار ممکن را انجام داد و درعین حال از آن خطا احساس رضایت نمود. اگر در اعمال روزانه خویش دقت کنیم بى‏تردید به موارد متعددى برخورد خواهیم نمود، براى این که قبح و خطر این امر معلوم شود به این سخن که منسوب به بوعلى‏سیناست توجّه کنید، وى مى‏گوید: “اگر براى اثبات این که یک اشتباهت صحیح بوده هزار دلیل بیاورى، یک اشتباه خویش را تبدیل به هزار و یک اشتباه نموده‏اى.”

 خطر توجیه در این است که بتدریج دامنه آن گسترده مى‏شود به گونه‏اى که امر بر خود انسان هم مشتبه مى‏شود و مى‏پندارد در خطایى که مرتکب شده مُحِقّ و صاحب اختیار بوده است، در نتیجه پس از مدتى، هستى وى در معرض تمامى آفتها قرار مى‏گیرد و خود را مبرّا از تمامى نواقص و عیوب مى‏پندارد!

 قرآن به این خطر هشدار مى‏دهد و مى‏فرماید: آیا مى‏خواهید به شما بگویم زیانکارترین مردم چه کسانى هستند؟! “الذین ضلّ سعیهم فى الحیوة الدنیا و هم یحسبون انّهم یحسنون صنعاً”5؛ کسانیند که تمامى سعى و تلاششان در زندگانى دنیا از میان رفته و گمان مى‏کنند که کار نیکو انجام مى‏دهند.”

 قرآن از دنیا زدگانى صحبت مى‏کند که چشمشان به غیر از دنیا چیز دیگرى را نمى‏بیند طبیعى است اگر کسى در کانون کششهاى دنیوى قرار گرفت به هر پلیدى، ممکن است تن در دهد، چنانچه پیامبر اکرم (ص) نیز فرمودند: “حبّ الدنیا رأس کلّ خطیئه؛ دوستى دنیا منشأ تمامى خطاها و انحرافات است.” چنین افرادى که به تعبیر قرآن، زیانکارترین مردمند در عین حال خیال مى‏کنند کار خوب انجام مى‏دهند، لابد در انتظار تشویق دیگران و شاید هم براى پاداش الهى روز شمارى کنند!

 بنابراین ضرورى‏ترین قدم در این مسیر، توجه دادن افراد است به این که به چه آلودگیهاى روحى تنفرزایى مبتلایند، اگر کسى به عواقب زیانبار گناه پى برد براحتى از آن اجتناب مى‏ورزد، گناه زمانى که شیرین است کشش دارد امّا اگر توانستیم طعم اصلى آن را در ذائقه کسى احیا کنیم خواهیم دید که خود انسان از گناه مى‏گریزد.

 چون نجس خواندست کافر را خدا

نیست بر تن آن نجاست ظاهرا

 ظاهر کافر ملوّث نیست زین

کاین نجاست هست در اخلاق و دین

 آن نجاست بوش آید هفت گام

این نجاست بوش از رى تا به شام

 جز به آب دیده نتوان شستن آن

چون نجاسات بواطن شد عیان

 

 × ماهیت گناه، پلیدى و آتش است

 براى توضیح این امر به این نکته مى‏بایست توجه کنیم که هر چیزى داراى ظاهرى است و باطنى، اقلاً داراى یک باطن، زیرا ممکن است چیزى مانند قرآن داراى هفتاد بطن و یا بیشتر باشد.

 ظاهر آنچه که در دنیا قابل رؤیت است از آن به “عالم مُلک” تعبیر آورده شده و از باطن آن به “عالم ملکوت”؛ وقتى خداوند مى‏فرماید: “کذلک نرى ابراهیم ملکوت السموات والارض6؛ ما به ابراهیم ملکوت عالم را نمایاندیم” اشاره به همین امر دارد، انسان نه خودش و نه افعالش از این قاعده کلى مستثنا نیست؛ یعنى پیکر مادى انسان، صورت مُلْکى او را تشکیل مى‏دهد و روح او قسمت ملکوتیش را، افعال هم به همین صورت است؛ یعنى کارى که ما انجام مى‏دهیم ظاهرى دارد که مشهود همگان است و باطنى دارد که دیگران از آن بى خبرند. توجه به این نکته ضرورى است که در جمیع مراتب آنچه ملاک ارزش و اهمیت است “ملکوت” و واقعیت آنهاست اگر به ملک هم توجهى شود بى‏تردید در سایه برکت ملکوتى اوست.

 اعمال انسانها هر مقدار که جاذبه ربوبى، خلوص و عشق در آن بیشتر باشد، صورت ملکوتى الهى بهترى به خود مى‏گیرد و اگر ناشى از آلودگیهاى روحى و اخلاقى باشد، صورت ملکوتیش به شکل حیوان یا نجاستى است که با آن سنخیت دارد و اگر آن عمل، معادلى از صور دیگر نداشته باشد آن را عین آتش قلمداد نموده‏اند.

 یعنى انسان خطاکار علاوه بر آن که پیوسته صورت ملکوتیش از حیوانى به حیوان مدهشترى رو به تغییر و تحول است غیر از آن پیوسته بر آتش و عقاب خویش مى‏افزاید، این گونه نیست که ما در ظاهر خطایى را مرتکب شویم ولى در باطن ما تحولى ایجاد نشود.

 

 × بهشت و جهنّم، تجسم اعمال ما هستند

 براى آن که “صورت ملکوتى اعمال” بیشتر واضح شود به این روایت توجه کنید:

 فرزند امام هفتم از پدر بزرگوارش مى‏پرسد: آیا دو فرشته‏اى که بر انسانها گمارده شده‏اند (تا اعمال نیک و بد او را ثبت کنند) اگر کسى قصد گناه یا کار نیک کند از آن قصد آگاه مى‏شوند یا نه؟ امام (ع) در جواب فرزندش فرمود: آیا بوى کثافت و بوى عطر یکى است؟ عرض کرد نه، فرمود: همانا بنده چون آهنگ کار نیک کند نفس او داراى بوى خوش مى‏گردد (طبیعى است که نفس ملکوتى چنین است و الاّ در ظاهر چیزى مشخص نیست) وقتى چنین شد فرشته سمت راست به فرشته سمت چپ مى‏گوید: برخیز (و دنبال کار خود برو) زیرا این بنده آهنگ کار خوب کرده و هنگامى که آن کار خوب را انجام داد زبانش قلم او، و آب دهانش مرکب او و آن عمل را براى وى ثبت مى‏کند، و هرگاه که قصد گناه کند نفسش بوى گند به خود مى‏گیرد، پس فرشته دست چپ به دست راستى مى‏گوید: توقف کن (دست نگهدار) زیرا او آهنگ گناه کرده و چون گناه را مرتکب شد فرشته به همان صورت براى وى ثبت مى‏کند.7

 این حدیث به خوبى گویاى این نکته لطیف است که هر عملى داراى صورت ملکوتى است به گونه‏اى که حتى قبل از ارتکاب براى ملائکه الهى مشخص مى‏شود که فرد چه مى‏خواهد بکند.

 یا در روایت دیگرى از قول حضرت امیر(ع) چنین مى‏خوانیم: “انّ اهل النّار لیتأذون من ریح العالم التارک لعلمه؛8 اهل دوزخ از بوى گند عالمى که به علم خویش عمل ننموده در ناراحتى به سر مى‏برند.”

 این چه بوى تعفنى است که حتى عذاب الهى را با آن شدت و قوت تحت پوشش خود قرار داده و دوزخیان را مى‏آزارد. بدون تردید صورت واقعى عمل اوست که این چنین جلوه‏گر شده، اگر کسى عالم بود و با علمش فساد کرد، حوزه فساد او بسیار گسترده‏تر از نادانى است که در حیطه فردى، مرتکب خطایى شده است اگر شعاع فساد این عالم، عالمگیراست در دوزخ نیز شعاع تعفن و گند او نیزاهل‏دوزخ‏رادرهرکجاکه‏باشند دربر مى‏گیرد.

 انسانى که درون خویش را از پلیدیهاى روحى و اخلاقى انباشته است، به تعبیر روایت همانند چاهى است که مدفوع در آن ریخته مى‏شود در ظاهر چیزى از آن دیده نمى‏شود ولى اگر به درون آن نگریسته شود به شدت عفونت آن پى خواهیم برد.9

 دعوت انبیا در یک کلام در این خلاصه مى‏شود که: اى انسانها بیایید و درون مزبله‏گونه خود را با زدودن آلودگیها به گلستان صفات عالى تبدیل کنید.

 جابر مى‏گوید: “کنّا نسیر مع رسول اللّه(ص) فهاجت ریح منتنه فقال انّما‌هاجت هذه الریح، ان قوماً من المنافقین ذکروا قوماً من المؤمنین فاغتابوهم”؛10 با رسول اللَّه(ص) در گردش بودیم که بوى بدى وزیدن گرفت، حضرت فرمود: این بوى پلید از محلى بود که عده‏اى از منافقان مشغول غیبت گروهى از مؤمنان بودند.”

 

 × سخنى از امام خمینى‏رحمه الله پیرامون عالم ملک و ملکوت

 امام‏قدس سره مى‏فرماید:

 “انسان همین طور که در دنیا یک صورت ملکى دنیایى دارد... کذلک ]همچنین[ از براى او یک صورت و شکل ملکوتى و غیبى است که آن صورت، تابع ملکات نفس و خلق باطن است در عالم بعد از موت و چه قیامت انسان اگر خلق باطن و ملکه و سریره‏اش انسانى باشد، صورت ملکوتى او نیز صورت انسان است، ولى اگر ملکاتش غیر ملکات انسانى باشد، صورتش انسانى نیست.”11

 

 × قیامت، صحنه تجلى حقایق

 آنچه تاکنون بیان شد ذکر حقیقتى است که جاى هیچ گونه شبهه‏اى در آن باقى نیست اما این حقیقت در دنیا قابل فهم و مشهود نیست، زیرا ما در دنیا به حجابهاى گوناگونى احاطه شده‏ایم و حجاب زمان، مکان، و مواد عالم، مانع دید و درک و فهم ما هستند. ما نمى‏دانیم در فردا و فرداها چه رخ مى‏دهد، زیرا در حجاب زمان اسیریم همین‏طور اگر در یک مکان، حضور علمى داشته باشیم از سایر سرزمینها بى‏خبریم چون حجاب مکان ما را در خویش گرفته است و از طرفى هیچ چیز پیرامون افرادى که با آنها در تماسیم نمى‏دانیم، آیا به راستى آنها دوست ما هستند یا دشمن؟ قصد خدمت دارند یا خیانت و هزاران نمى‏دانم دیگر، که ما را احاطه کرده‏اند. علت همه اینها در یک کلمه، “حجاب” است، در قیامت از این حجابها خبرى نیست همه چیز واقعیت خویش را آنچنان که هست مى‏نمایاند. اگر ما در دنیا به دلیل حجاب در تاریکى و ابهام به سر مى‏بریم و در واقع در “شب” زندگى مى‏کنیم، ولى قیامت “روز” است و همه چیز در آن روشن و در کمال وضوح. اگر به اسامى قیامت در قرآن توجه کنید خواهید دید که تمام این اسامى با کلمه “یوم” به معنى روز همراه است؛ از قبیل “یوم‏القیامه”، “یوم التغابن”، “یوم‏الحسرة” و... در آن جا همه چیز به اندازه‏اى وضوح دارد که باعث تعجب همگان مى‏شود. هر چیز با هزاران زبان مى‏گوید من چه کردم، و هیچ کس را یاراى جلوگیرى از آن نیست. کفار با کمال غیظ و خشم به دست و پا و پوست بدن خود خطاب مى‏کنند: چرا علیه ما شهادت دادید؟ و پاسخ مى‏شنوند که: “انطقنا الله‏الذى‏انطق‏کلّ‏شى‏ء12؛خدایى‏که همه چیز را به زبان آورده ما را نیز به اعتراف وادار نمود.”

 درست به دلیل همین ویژگى قیامت است که هر کس با چهره ملکوتى و قیافه‏هاى که برآیند اعمال اوست در آن جا ظاهر مى‏شود و نیز به واسطه همین ویژگى است که قیافه‏اى افراد در قیامت، گاه آن قدر وحشتناک و مهیبند که هر کس او را ببیند فرار مى‏کند. به آیه 33 سوره عبس توجه کنید: که خداوند مى‏فرماید: قیامت روزى است که “یفرّ المرء من اخیه؛ انسان از برادرش مى‏گریزد”، “و أمّه و ابیه؛ از پدر و مادرش فرار مى‏کند” “و صاحبته و بنیه؛ از همنشین و فرزندش هم گریزان است” در یک کلمه در قیامت همه از هم مى‏گریزند و فریاد همه این است که “أین المفرّ13؛ به کجا فرار کنیم؟ راه گریز کجاست؟!”.

 عامل این فرار یا گریزان بودن آنها از انبیا و معارف الهى در دنیا بوده که اکنون صورت آن فرار از معارف به شکل سرگردانى و گریز در قیامت جلوه کرده و چنانچه حضرت نوح(ع) به خدا عرضه مى‏دارد: “رب انى دعوت قومى لیلاً و نهاراً فلم یَزدهم دُعائى الا فراراً14؛ خدایا من هر چه قوم خود را شب و روز، دعوت کردم، دعوت من جز به فرارشان نیفزود.”

 اکنون نتیجه فرار از انبیا در شکل ملکوتىِ این‏فرار(سرگردانى‏درقیامت)متجلى‏شده‏است.

 شاید عامل دیگر این فرار این باشد که چون انسانها با قیافه‏هاى اصلى در محشر حضور مى‏یابند قیافه‏ها به گونه‏اى است که همه از این هیأت مهیب و خوفناک، بى اختیار فرار مى‏کنند این همان چیزى است که ما در این نوشته به دنبال آنیم تا بدانیم با گناه چه بر سر خویش مى‏آوریم و چه عاقبت وخیمى را بر سر راه خود قرار داده‏ایم.

 پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم مى‏فرماید: “یحشر النّاس یوم القیامه على صور تحسن عنده القردة والخنازیر؛ روز قیامت مردم با صورتهایى وارد صحراى محشر مى‏شوند که صورت میمون و خوک پیش آن صورت زیباست!”

 × سخنى از صدر المتألهین درباره تحولات نفس

 ملا صدرا درباره تحولات روحى انسان سخنى دارد که اگر چه قدرى طولانى است ولى به علت اهمیتش، آن را مى‏آوریم، وى مى‏گوید:

 “و اما تحول النفس من النشأَة الطبیعة الدّنیویه إلى النشأة الاخرویه و صیرورتها بحسب ملکاتها و أحوالها مصوّرة بصورة أخرویة حیوانیّة أو غیرها ... .؛ یعنى دگرگونى نفس از نشئه و عالم دنیوى به سمت نشئه اخروى و تحول آن حسب ملکات (صفات روحى و اخلاقى) و حالتهاى مختلف آن و تغییر شکل دادن آن به صورت اخروى - اعم از این که صورت اخروى، صورت حیوانى و یا صورت زیباى نورى باشد - نه تنها مخالف تحقیق نیست، بلکه امرى است که با برهان و دلیل ثابت شده است علاوه بر آن که کسانى که اهل کشف و شهودند با چشم خویش در همین دنیاآن را رؤیت کرده‏اند، ظواهر و نصوص آیات و روایات هم بر آن دلالت دارند بلکه قرآن و سنّت مملو است از ذکر مسأله شکل‏پذیرى نفوس به صورت اخلاق، عادتها، افکار و اعتقاداتشان.”

 صدر المتألهین بعد از ذکر چند آیه مى‏گوید: “مثلاً کسى که صورت، زبان و صدایش همانند سگ است ]در قیامت[ با زبانش مى‏گوید که چه اعمال شرّى را مرتکب شده و چگونه داراى درونى پلید و عادتهایى منفور بوده است. همین طور، سایر کسانى که به شکل حیوانات دیگر در مى‏آیند چنین سرنوشت شومى دارند.”

 چنانچه قرآن مى‏فرماید: “نحشرهم یوم القیامة على وجوههم15؛ ما در روز قیامت (مجرمان را) بر صورتشان محشور مى‏کنیم.” این آیه دو معنا دارد: اول این که مجرمین را با صورت بر روى زمین مى‏کشند که این معنا مورد نظر ملاصدرا نبوده بلکه ایشان به معناى دوم نظر داشته است؛ یعنى روز قیامت مجرمان بر صورت اعمالشان محشور مى‏شوند؛ هر کس به هر صورتى که عملش اقتضا مى‏کند.

 صدر المتألهین، به روایاتى نیز استشهاد مى‏کند؛ از آن جمله این حدیث پیامبر(ص) که فرموده است:

 “یحشر الناس على وجوه مختلفه؛ مردم در قیامت با صورتهاى گوناگون وارد صحراى محشر مى‏شوند.” (با همان توضیحى که پیرامون آیه 96 از سوره اسراء بیان نمودیم).

 در پایان، مرحوم ملا صدرا مى‏گوید: به گمان من اگر از افلاطون و پیشینیانِ او مانند سقراط، فیثاغورث آناکسیمنس و انباذفلس نقل شده که اینها به تناسخ قائل بوده‏اند، منظورشان تناسخ ظاهر نبوده (به این معنا که روح انسانى در کالبد حیوانى قرار بگیرد و از این طریق جزا یا عقاب داده شود) بلکه منظور این بزرگان دگرگونى و تحول باطنى بوده که در قیامت ظهور و بروز مى‏نماید.16

 در پایان، این بحث را با ذکر داستانى از مثنوى مولوى، ختامى نیکو مى‏بخشیم:

 این مثل بشنو که شب دزدى عنید

در بن دیوار حفره مى‏برید

 نیم بیدارى که او رنجور بود

تق تق آهسته‏اش را مى‏شنود

 رفت بر بام و فرو آویخت سر

گفت او را در چه کارى اى پسر

 در چه کارى؟ گفت مى‏کوبم دهل

گفت کوبانگ دهل اى بو سبل؟!

 گفت فردا بشنوى این بانگ را

نعره وا حسرتا وا ویلتا

 من چو رفتم بشنوى بانگ دهل

روز واقف مى‏شوى بر جزء و کل17

 آرى فرداى قیامت که “یوم تبلى السرائر” است و پرده‏ها به یک سوى مى‏روند هر کس بانگ دهلِ اعمال خویش را که یک عمر مشغول نواختن آن بوده مى‏شنود ولى شنیدن آن موقع، چه سود؟ به غیر از افسوس و حسرت خوردنى که هیچ دردى را دوا و مشکلى را حل نمى‏کند.

 پس بکوشیم قبل از آن که تمامى پلها را پشت سر خویش خراب کنیم و هیچ راه بازگشتى براى خویش باقى نگذاریم، اندکى به تدبر و تفکّر در خود مشغول شویم تا به پشیمانى و هلاکت جاودانه مبتلا نگردیم.

 

 پاورقیها:

 1) محمد (47) آیه 25.

 2) طه (20) آیه 96.

 3) انعام (6) آیه 43.

 4) محمد (47) آیه 14.

 5) کهف (18) آیه 104.

 6) انعام (6) آیه 75.

 7) اصول کافى، ج4، کتاب الایمان، باب من یهمّ بالحسنة أو السیّئة، حدیث 2.

 8) محجة البیضاء، ج1، ص126.

 9) همان، ص13.

 10) روضة الواعظین، ص374.

 11) امام خمینى(ره)، چهل حدیث، ص13.

 12) فصلت (41) آیه 21.

 13) قیامت (75) آیه 10.

 14) نوح (71) آیه 6.

 15) اسراء (17) آیه 96.

 16) اسفار اربعه، ج9، فصل اول با مختصرى تغییر.

 17) مثنوى، دفتر سوم، ص188.

تعداد مشاهده مقاله: 212