آموزش دینى دختر بچگان

آموزش دینى دختر بچگان

قسمت دوم

مینا‌هاشمى

 

  2 - روشها و ابزارهاى آموزش دینى دختر بچه‏ها

 اساس یادگیرى، بر شنیدن و دیدن، استوار است، از این رو، در آموزش دین، از روشهاى مبتنى بر دیدن و شنیدن - که در ذیل مى‏آیند - مى‏توان بهره گرفت:

 

 2 - 1 - دیدن نقاشیها و تصاویر

 طى تجربه عملى نگارنده، هیچ یک از روشهاى به کار برده شده، مانند روش مذکور به دریافت و یادگیرى کودک سرعت و پایدارى نمى‏بخشد. در نقاشى باید با استفاده از روان شناسى رنگ، اشیا و اشخاص مطلوب را با رنگهاى هماهنگ با خواسته کودک و اشیا و اشخاص نامطلوب را، با رنگهاى خلاف آن، رنگ آمیزى نمود. خصوصاً از آن جا که دختر بچگان در جزئیات نقاشى دقت فراوان مى‏کنند و از آن سؤال مى‏نمایند، لازم است نقاشیها و تصاویر به دست افراد آگاه و متخصص طرّاحى و تهیه گردند.

 استفاده از جلوه‏هاى جذاب براى دختر بچگان - به عنوان مثال نوع لباس و صورت افراد در نقاشى و چهره‏هاى بشاش و شاداب و ... - در اثر بخشى نقاشى بر کودک، نقش عمده‏اى ایفا مى‏کنند.

 

 2 - 2 - داستان سرایى

 به عقیده افلاطون، داستان سرایان باید تحت کنترل باشند تا داستان خوب بسازند و مادران را باید وادار کرد که حکایتها را خوب یاد بگیرند و براى کودکان خود نقل کنند. کودک به قصه، علاقه فراوانى نشان مى‏دهد و در هنگام شنیدن آن، از خود غافل شده، آنچنان داستان را واقعى مى‏پندارد، که گویى خود در آن قصه نقش دارد، به خاطر آثار ژرف داستان بر کودک است که سفارش مى‏شود، هر کسى داستان ننویسد و هر داستانى براى کودک نقل نشود. در تهیه داستان، اصول روان شناسى اجتماعى، ویژگیهاى سنى، ذهنى و گرایشهاى روانى - عاطفى و شرایط فرهنگى - اجتماعى مخاطبان باید مد نظر قرار گیرد و حتى الامکان از بیان مستقیم و شیوه تبلیغى صرف پرهیز گردد.

 کودک داستانهاى خیال انگیز را دوست دارد، لیکن این داستان نباید او را خیالاتى بار آورد و یا ترس بى‏مورد در او ایجاد کند. در داستان از ذکر خلاف کاریها و صفات نکوهیده باید اجتناب ورزید تا بدآموزى نداشته باشد. داستانهاى زیباى قرآنى - که به گونه‏اى بیان شده که همه افراد در سنین مختلف نتایج مطلوب و مناسب با احوال خویشتن را بگیرند - مى‏توانند اساس طرح و بیان قصه‏هاى دینى براى کودکان باشند.19

 2 - 3 - مضامین موزون و اشعار

 کودک شعر را دوست دارد و متون موزون را براحتى یاد مى‏گیرد. با رعایت کوتاهى جملات و گویایى کلمات، مى‏توان از وزن و لطافت شعر براى آموزش مفاهیم دینى سود جست.

 

 2 - 4 - تلویزیون (فیلم و کارتون)، سینما، ویدئو، رادیو و اسلاید

 موارد یاد شده از وسایلى‏اند که به خاطر جذابیتى که براى کودک دارند، مى‏توانند از ابزارهاى آموزشى دینى قرار گیرند؛ لیکن باید توجه داشت که گفت و گوها و اطوار، حامل کوچکترین بدآموزى براى کودک نباشند که در غیر این صورت، اثرات تخریبى آنها اجتناب ناپذیر است. مدت هر برنامه باید متناسب با اوج یادگیرى کودک - که حدود 10 تا 20 دقیقه است - تنظیم شود.

 

 2 - 5 - مشاهدات تجربى

 مشاهدات تجربى از شیوه‏هاى مرسوم در سیره نبى اکرم (ص) و ائمه (ع) است؛ به عنوان نمونه پیامبر اسلام (ص) براى آموزش سخت بودن حساب در روز قیامت، به هر یک از دو صحابى خویش پولى را مى‏دهند تا آن را خرج کنند. یکى تمام را در راه خدا انفاق مى‏کند و دیگرى چند وسیله مورد نیاز خویش را خریدارى مى‏کند. چون زمان حسابرسى فرا مى‏رسد، دستور مى‏دهند بر روى سنگ داغى ایستاده و حساب پس دهند. طى این آموزش تجربى، شاهدان واقعه، آشکارا در مى‏یابند داشتن حسابى پیچیده، در روز قیامت موجب اطاله حسابرسى و زحمت بسیار است.

 امام صادق (ع) مى‏فرماید: روزى پیامبر اسلام (ص) در زمین بى گیاهى فرود آمد و به اصحابش فرمود: قدرى هیزم بیاورید. گفتند: یا رسول اللّه! در زمین بى گیاه آمده‏ایم، در این جا هیزم نیست. پیامبر (ص) فرمود: هر کسى، هر چه را پیدا کرد، بیاورد. آنها کم کم هیزم آوردند و در برابر آن حضرت انباشته کردند.

 رسول خدا (ص) فرمود: “گناهان این گونه جمع مى‏شوند”20 و بدین ترتیب با روش تجربى به آنان نمایاند که قطره قطره جمع گردد وانگهى سیلى شود!

 

 

 2 - 6 - نمایش عروسکى

 علاوه بر آن که نمایش عروسکى براى کودکان نشاط آور است، چون دختربچگان علاقه خاصى به عروسک دارند، نمایش با آن، اثر بخشى بیشترى بر آنان دارد.

 در قالب شخصیتهاى عروسکى، ارزشها و شخصیتهاى حقیقى و الگوهاى نیک را مى‏توان به کودکان آموزش داد. بهره‏گیرى از شعر و متون موزون بر نشاط و پایدارى یادگیرى خواهد افزود. لباس و صورت عروسکها در نمایش عروسکى براى دختر بچه‏ها اهمیت خاصى دارد که در تهیه این گونه برنامه‏ها باید دقت لازم را مبذول داشت.

 

 2 - 7 - ارائه الگوى مناسب

 الگو خواهى و تقلید در کودک امرى فطرى است، از این انگیزه فطرى در جهت راهنمایى او مى‏توان بهره برد و مسائل رفتارى و اخلاقى را با سرعت و بسیار آسان آموزش داد. اگر مربى خود، الگو و مجسمه اهداف تربیتى باشد، بیشترین اثر را خواهد گذاشت.

 

 2 - 8 - کمک به کسب مهارت و تجربه

 دختر بچه‏ها در انجام پاره‏اى از وظایف و تکالیف دینى، نیاز به مهارت و تجربه دارند آموزش باید این نیاز را مرتفع سازد.

 

 2 - 9 - پرورش قوه تفکر و خلاقیت در کودک

 تفکر، قوه تمیز میان انسان و حیوان است. یکى از بزرگترین اهداف دین به تفکرِ صحیح واداشتن بشر است، که در آیات بى شمارى از قرآن درباره آن سخن رفته است. واداشتن کودک به تفکر - از طریق پرسش و مواجه نمودن او با پدیده‏ها - است که کنجکاوى او را تحریک مى‏کند. بالا بردن سطح معلومات حسى و تجربى، ایجاد محرک ذهنى - مثل طرح یک مشکل در برابر ذهن او - ایجاد محرک حسى و واداشتن فرد به سر در آوردن از آن، ایجاد روحیه کنجکاوى و نقد در مواجهه با مشکلات، تلاش در رها سازى کودک از چهارچوبهاى پیش ساخته، ایجاد آرزوهاى بزرگ که فرد را به تلاش و تفکر وا مى‏دارد و پرورش قوه تخیل از طریق بازیهاى فکرى و آموزشى و نقاشى و کاردستى و ...، مى‏توانند از روشهاى مذکور باشند. ترس، اضطراب، تحمیل کارهاى بیش از طاقت فرد، نابسامانیهاى منجر به سر به هوا شدن کودک و احساس بى کفایتى مى‏توانند از مهمترین موانع تفکر و اندیشه در کودک به شمار آیند.21

 

 2 - 10 - بازى

 بازى عامل مهمى براى سلامت و رشد بدن و موجبى براى آموزش اصول و قواعد زندگى است. کودک بازى را بسیار دوست دارد و اگر بازى به خوبى طرح ریزى شده باشد، به کودک مهارت، یادگیرى، فهم اجتماعى و تربیت اخلاقى مى‏بخشد. ضرورت توأم کردن برنامه‏هاى آموزشى با بازى در هفت سال اول زندگى بیشتر است و مورد سفارش پیشوایان اسلامى؛ از این رو فرموده‏اند:

   “الغلام یلعب سبع سنین ...؛22 بچه باید تا هفت سالگى بازى کند”.

 در بازى، کودک شخصیت خود و الگوهایى را که برگزیده بروز مى‏دهد که با تشخیص مثبت یا منفى بودن آن، مى‏توان به تقویت یا اصلاح کودک اقدام کرد. در عین آن که مى‏توان از طریق آن الگوها کودک را با رفتارها، صبر و بردبارى، اعتماد به نفس، استقلال و چاره‏جویى براى مشکلات آشنا ساخت و با او تعاون و همکارى، مهربانى، نظم وانضباط و تن دادن به قوانین را تمرین کرد.

 بازى علاوه بر آن که باید براى کودک نشاط آور باشد، لازم است اثر مطلوب و هدف مشخص را دنبال نماید. در آموزش دختران با استفاده از بازى باید علاقه خاص آنها به عروسک و وسایل خانه و کارهاى ظریف و... مد نظر قرار گیرد.23

 

 2 - 11 - برگزارى سنتهاى مذهبى

 انجام سنتهاى مذهبى و ایجاد خاطراتى خوش و به یاد ماندنى از آن در ذهن کودک، اثرات عمیقى بر علاقه‏مندى و پاى بندى او به دین و انجام وظایف دینى و تعادل روحى و روانى آینده او خواهد گذارد. این مهم اگر چه متوجه اعیاد بزرگ اسلامى - همچون روزهاى جمعه، عید فطر و قربان و غدیر خم و ایام میلاد ائمه (ع) - است لیکن شامل شرکت در نمازهاى جماعت و جمعه و مراسم سوگوارى اهل بیت (ع) هم مى‏شود که در این باره توضیح مختصرى خواهد آمد:

 الف - اعیاد بزرگ اسلامى

 در اسلام، ایام عید از دیگر مذاهب و مکاتب و ملل، بیشتر است زیرا که از هر هفته یک روز آن (جمعه) عید بزرگ اعلام شده است.

 امام صادق (ع):

   قال رسول اللّه (ص): “اطرفوا اهالیکم فى کل جمعة بشى‏ء من الفاکهة او اللحم حتى یفرحوا   بالجمعة؛24 پیامبر خدا فرمود: در هر جمعه با میوه یا گوشتى (غذایى که تازگى دارد) فرزندانتان را تازگى ببخشید تا با آمدن   جمعه شادمان شوند”.

 استحباب نظافت و پاکیزگى و به کار بردن بوى خوش و پوشیدن لباس پاکیزه و تصدق به فقیران و خریدن چیزى تازه و مطبوع براى اهل و عیال - که آمدن جمعه موجب شادمانى آنها شود - و نیز صله رحم و ... در کنار استحباب مؤکد ادعیه و عبادات در این روز شریف - بویژه شرکت در نماز جمعه - دلالت بر آن دارد که همگام با معنویت در خانواده و بخصوص براى کودکان فضایى دلپذیر و به یاد ماندنى ایجاد شود.

 اعیاد بزرگ دیگر نیز آدابى مشابه جمعه دارند در عین آن که خانواده مى‏تواند به مقتضاى وضع و امکانات خود آدابى مخصوص هر یک از این اعیاد براى خود ترتیب دهد؛ مثل رفتن به دیدن بزرگان دین و فامیل، مکانهاى دیدنى و تفریحى، بر پا کردن ضیافت و ... . همین طور، خرید لباسهاى جدید یا وسایل مورد نیاز و علاقه کودک را مى‏توان به این روزها موکول کرد و یا در قالب هدیه به او اعطا نمود.

 ب - جشن تکلیف

 از دیگر مراسمى که براى دختر بچگان مى‏تواند شورانگیز و به یاد ماندنى باشد و اثرات خوشایند معنوى بسیار بر آنان بگذارد، مراسم جشن تکلیف است.

 از یکى دو سال قبل از سنِ مکلف شدن کودک، والدین - خصوصاً مادر - مى‏توانند وسایل و امکانات این جشن را بتدریج فراهم آورند و براى آن برنامه‏اى جذاب و متنوع و شاد ترتیب دهند.

 مراکز فرهنگى کشور، باید در تهیه محتواى غنى و زیبا در این اعیاد تلاش نمایند و حتى اسباب بازیها و وسایل مورد نیاز یک دختر تازه به تکلیف رسیده همچون جانماز، سجاده، چادر نماز، مقنعه، مانتو، مسواک، شانه، آینه، ناخن‏گیر، کتب آموزشى به زبان ساده و دفتر خاطرات - براى تشویق او به محاسبه و مراقبه و مشارطه - به شکلى جدید و مخصوص جشن تکلیف تهیه و در اختیار خانواده‏ها و مدارس قرار گیرد.

 ج - سوگواریهاى مذهبى

 سوگواریهاى اهل بیت (ع) - بویژه سالار شهیدان حسین بن على (ع) - براى خانواده‏ها و مشارکت کودکان در آن اهمیتى فوق العاده دارد؛ اما براى شرکت دادن کودکان در این مراسم باید اولاً: ساعاتى انتخاب گردد که سر حال بوده، کسالت و یا نیاز جسمى همچون گرسنگى و تشنگى شدید نداشته باشند و ثانیاً: مدت شرکت آنان در این گونه مجالس، بیش از ظرفیت و طاقت آنها نباشد و در صورت ابراز خستگى کودک فوراً او را به منزل باز گردانند.

 د - ماه رمضان

 ایام دیگر همچون ماه مبارک رمضان را با کمى ظرافت و نیک طبعى، مى‏توان به گونه‏اى در خاطر کودک سپرد که هرگز خاطره روزه‏دارى در ماه قرآن را از یاد نبرد و با رسیدن به تکلیف در انجام وظایف خویش در مقابل این ماه، اشتیاق نشان دهد.

 

 2 - 12 - ایجاد عادت مطالعه در کودکان

 این عادت تنها در سنین مدرسه ایجاد نمى‏شود بل مى‏توان کودک را از سن کودکستان با کتاب انس داد. مطالعه به او، وسعت دید و افزایش خزانه لغات، مى‏دهد. روزنامه‏ها و مجله‏ها مى‏توانند در قالب قصه، مسابقه، بازى و کاردستى و ... نقش مؤثرى در ایجاد عادت مطالعه ایفا نمایند.

 

 2 - 13 - تلقین، پند و اندرز، تذکر، تدریس

 گاه در حین آموزش، روشهاى مستقیم نیز مورد استفاده قرار مى‏گیرند.

 

 2 - 14 - تشویق

 تشویق، در امر آموزش مى‏تواند بسیار ثمربخش باشد و کودک را به تکرار تجربه مثبت وا دارد، ولى اولاً باید نوع آن با خواسته‏ها و سن کودک تناسب داشته باشد و ثانیاً: مراقب باشیم که صورت رشوه به خود نگیرد و براى اجتناب از آن بهتر است جنبه مادى نداشته باشد، همین طور زیاد از حد و تکرارى نشود تا براى کودک حالت عادى پیدا کند.

 2 - 15 - تکرار

 بچه‏ها عاشق تکرارند، تکرار همان قصه‏هاى دلنشین، تکرار همان بازیهاى دفعه قبل یا تکرار هر گونه مراسمى که خودشان نیز در آن شرکت داشته‏اند. قدرت یادگیرى با تکرار دوچندان مى‏شود... تکرار در مغز بچه اطمینان ایجاد مى‏کند و وقتى متوجه مى‏شود که آنچه در بیرون از او جریان دارد با آنچه در درون خویش به عنوان حقیقت مى‏شناسد منطبق است، اعتماد به نفس پیدا مى‏کند و احساس مى‏کند که بر اوضاع مسلط است.25 در این جهت، تکرار و حفظ آیات قرآن و احادیث و مضامینى که در گذشته به او آموزش داده شده است مانند داستانهایى که پیشتر برایش نقل شده یا اشعارى که یادگرفته و حتى فیلم یا کارتون و ... هر آنچه براى آموزش به کار برده مى‏شود، مفید است.

 

 2 - 16 - ایجاد رقابت

 ایجاد رقابت، از عوامل محرک کودکان بویژه در سنین 6 الى 9 سالگى است. لیکن باید در حد سالم باقى مانده تبدیل به حسادت و کینه و دشمنى نشود. مسابقات آموزشى - که هدف آن آموزش قسمتى از مفاهیم دینى است - متناسب با وضعیت کودک، بسیار مفید است.

 

 2 - 17 - خوشرویى و خوش اخلاقى

 پیامبر اکرم (ص) با استفاده از این ابزار، عرب جاهلى را که سخت دربند آداب و سنتهاى غلط و غیر انسانى بود، به اسلام جذب کرد و از آنان سربازانى خوش فکر و فداکار و ایثارگر ساخت. قرآن این واقعیت را چنین بیان مى‏فرماید:

   “و لو کنت فظاً غلیظ القلب لا نفضوا من حولک ...؛26 اگر تو بد خُلق و سخت دل بودى، مردم از اطرافت   پراکنده مى‏شدند”.

 رعایت این امر در آموزش به کودکان بسیار مهم و مؤثر است زیرا هر اندازه پیوندهاى عاطفى میان کودک با والدین یا با مربیان بیشتر باشد، همانند سازیها، افزون مى‏گردد.

 

 

 2 - 18 - خوش سلیقگى و ظرافت طبع

 در نحوه دعوت انبیا و رسل این نکته به خوبى مشهود است، معجزه عیسى، در عصر پیشرفت طب، شفاى مریضان و معجزه موسى در عصر رواج سحر و جادو، یدبیضا عصاى او بود و معجزه پیامبر اسلام (ص) در زمان رواج ادبیات و فن سخنورى، قرآن مجید است. بنابر این در انتخاب روش آموزش، وضعیت اجتماعى، خانوادگى، سنى، علایق فردى و ... کودک باید مورد نظر قرار گیرند.

 

 2 - 19 - ایجاد ارتباط کلامى قوى با کودک

 آموزش به کودکان هرگز نباید یک جانبه و از سوى مربى به آنها باشد بلکه باید به ایشان اجازه داد تا نظرات و احساسات و سؤالات خود را بیان کنند و پاسخ مناسب دریافت نمایند. اگر بچه چنین موقعیتى نیابد، هرگز نمى‏توان از وضعیت درونى او آگاهى لازم را به دست آورد. کودک باید مربى را آینه احساسات خویش بداند و اطمینان پیدا کند که مربى او را درک مى‏کند و احساساتش را مى‏فهمد واین تنها راه آماده ساختن طفل براى فراگیرى مفاهیم دینى است.

 خاتمه: مراجع عهده‏دار تنظیم و اجراى برنامه‏هاى تعلیمات دینى دختر بچگان کدامند؟

 در انجام این امر مهم و حیاتى، والدین نقش اصلى و مستقیم را ایفا مى‏کنند. پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

   “واى بر فرزندان آخر الزمان از دست پدر و مادرشان که به آنها فرایض دینى را نمى‏آموزند”.

 امّا وزارت آموزش و پرورش، وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامى، صدا و سیما، مطبوعات و در صدر همه، حوزه‏هاى علمیه بانوان - با توجه به ملایمت و اطلاع کافى از خواسته‏ها و نیازهاى دختران - از نقش مهمى در همکارى و همگامى با والدین و ارائه آگاهیهاى لازم - چه در بعد محتوا و چه از حیث روشهاى آموزشى - برخوردارند.

 

 پاورقیها:

 1) بحار الانوار، ج1، ص224، ح13.

 2) همان، ج2، ص17، ح39.

 3) رک: على قائمى، خانواده و تربیت کودک، چاپ نهم، انتشارات امیرى، تابستان 1370، ص249 - 248.

 4) امى. ب. هریس،تامس.ا. هریس، ماندن در وضعیت آخر،ترجمه اسماعیل فصیح، چاپ هفتم، نشر فاخته، 1372، ص351.

 5) ر ک: على قائمى، همان کتاب، ص131.

 6) ر ک: محمد رضا شرفى، با فرزند خود چگونه رفتار کنیم؟، چاپ اول، انتشارت جهاد دانشگاهى دانشگاه تهران، بهار 1371، ص57.

 7) ر ک: موریس دبس، مراحل تربیت، ترجمه کاروان، انتشارات دانشگاه تهران.

 8) ر ک: على قائمى، همان کتاب، ص70.

 9) ر ک: غلامعلى افروز، روشهاى پرورش احساس مذهبى “نماز” در کودکان و نوجوانان، چاپ دوم، انتشارات انجمن اولیا و مربیان جمهورى اسلامى ایران، زمستان 1371، ص13.

 10) ر ک: على قائمى، همان کتاب، ص361 - 358.

 11) ر ک: محمد رضا شرفى، همان کتاب، ص84.

 12) ر ک: شهید مرتضى مطهرى، نظام حقوق زن در اسلام، چاپ چهاردهم، پائیز 69، ص203 - 202.

 13) ر ک: على قائمى، اسلام و تربیت دختران، چاپ سوم، انتشارات امیرى، تابستان 1363، ص46 - 38.

 14) ر ک: شهید مرتضى مطهرى، همان کتاب، ص216 - 215.

 15) ر ک: اسلام و تربیت دختران، پیشین، ص41.

 16) خانواده و تربیت کودک، پیشین، ص230 - 227.

 17) ر ک: جیمز براون و دیگران، تکنولوژى رسانه‏ها و روشها، ص2، به نقل از مقدمات تکنولوژى آموزشى، ص11.

 18) ر ک: غلامعلى افروز، همان کتاب، ص11.

 19) ر ک: خانواده و تربیت کودک، پیشین، ص289 و غلامعلى افروز، همان کتاب، ص28.

 20) اصول کافى، ج3، ص295 - 294، ح3.

 21) ر ک: خانواده و تربیت کودک، پیشین، ص303 - 298.

 22) فروع کافى، ج6، ص46؛ مستدرک الوسایل، ج15، ص165.

 23) ر ک: خانواده و تربیت کودک، پیشین، ص240 - 234.

 24) فروع کافى، ج6، ص299، ح9.

 25) امى.ب.هریس، تامس .ا. هریس، همان کتاب، ص338.

 26) آل عمران (3) آیه 159.

تعداد مشاهده مقاله: 65