حج ؛ سلوک روحانى

حج ؛ سلوک روحانى

سید محمود حسینى کاویانى

 

 × سفر روحانى

 با تو مااى رَز به تابستان خوشیم

حکم دارى، هین بکش تا مى‏کشیم

 خوش بکش این کاروان را تا به حج

اى امیر صبر و مفتاح الفرج

 حج زیارت کردن خانه بود

حج ربّ البیت مردانه بود1

 هر سال جاذبه روح‏انگیز و ملکوتى خانه‏اى بسیار ساده و در عین حال سرتاپا اسرار و عظمت، عدّه‏اى را از اقصى نقاط عالم به سوى خود مى‏کشد و در این راه، هیچ سختى و مشکلى این مشتاقان دلداده را از راه باز نمى‏دارد. نه هرگز، آن خانه - و صد البته صاحب خانه - آن‏چنان‏آنهارامجذوب‏کرده‏که‏اگراین لقاء، جان را هم طلب کند از دیدگاه عاشق و شیفته این راه، بهاى‏زیادى‏طلب‏نشده واوهمچنان‏باگامهایى پولادین راه مى‏پوید و کمترین زمرمه او این است:

 در بیابان گر به شوق کعبه خواهى زد قدم

سرزنشها گر کند خار مغیلان غم مخور

 بى‏تردید، تمامى افرادى که بدین سوى روانند در یک حد و رتبه نیستند؛ چه بسیار کسانى که با انگیزه‏هاى غیر الهى و یا با محرّکه‏هایى مشوب و شرک‏آلود در این راه قدم نهاده و البته به جاى بهره از این زیارت سر تا پا نور چیزى به جز خسارت نصیب آنها نشده است، همان گونه که در روایات داریم پاره‏اى از افراد از روزه به غیر از تشنگى و گرسنگى بهره‏اى ندارند.2 عده‏اى نیز از این سفر فقط گرماى سوزان حجاز و سوغاتهاى بازار آن دیار برایشان باقى مى‏ماند. اگر به مجموع مناسک انجام شده این دل غافلان از دیدگاه امام صادق‏علیه السلام نظرى بیفکنیم مى‏بینیم حضرت هیچ گاه عنوان عبادت به کارهاى آنها نداده و مى‏فرماید: “ما أکثر الضجیج و اقلّ الحجیج؛3 یعنى چه بسیارند افرادى که به جاى حج‏گزارى، فریاد و هلهله مى‏کنند و چقدر کم‏اند حج گزاران.” ابوبصیر از یاران نزدیک مولى گویا از این بیان حیرت زده مى‏شود و جویاى علت این نوع توصیف مى‏گردد که امام در پاسخ او و یا براى دفع استبعاد ذهنى او مى‏فرماید: “یا أبا بصیر إنّ أکثَرَ مَنْ تَرى قَرَدَةً وَ خَنازیر؛4 یعنى بدان که اکثر این افراد (سیرتى) همچون میمون و خوک دارند.” به تعبیر دیگر، امام مى‏خواهد بفرماید: آیا از اینان توقع حج صحیح دارى؟ آیا اینها کسانى‏اند که از حضرت حق، پاسخ لبیک خویش را دریافت مى‏دارند؟!

 پس تا این جا به یک نکته اصلى توجه نمودیم که قبل از گام نهادن در این راه مى‏بایست توجّهى به باطن خویش داشته باشیم و لااقل از شرایط اولیه حضور بى‏بهره نباشیم.

 عارفان نیز که شرط دوستى و قبولى تمامى دستورهاى شرعى را فهم باطن آنها مى‏دانند در باب حج، سخنان بسیارى دارند؛ مثلاً “محى‏الدین ابن عربى” - پایه گذار عرفان نظرى - در این زمینه بیان مفصلى دارد که به خلاصه آن اشاره مى‏شود:

 وى مى‏گوید: تردیدى در این نیست که شرط اصلى و اولى حج، “اسلام” است، چرا که اصولاً انقیاد به دعوت الهى - اعم از این که ظاهرى و یا باطنى باشد - از غیر “مُسْلم”، فرض تحقق ندارد، بنابراین اگر کسى حج‏گزار شد ولى ویژگى انقیاد و اطاعت از حضرت حق‏تعالى را در وجود خویش ایجاد نکرده بود حج او پذیرفته نیست، زیرا فقط حج مسلمان، پذیرفته است.5

 بنابراین اولین گام در حج، که قبل از دست یازیدن به اعمال ضرورت دارد، به وجود آوردن روحیه انقیاد از فرامین الهى در قلب و جان ماست. و بدیهى است این تسلیم، که به تعبیر فلاسفه، “مقول به تشکیک” است، از اطاعتهاى ساده و ابتدایى در اتیان واجبات و وانهادن محرمات الهى شروع مى‏شود تا به اطاعت محض و خالصى برسد که فرد “کَالمَیّت فى یَد الغَسّال” باشد؛ یعنى در برابر اراده حق همچون مرده‏اى باشد که در دست غسّال قرار دارد. از این نوع تسلیم در اولیاى الهى مى‏توان سراغ گرفت که وقتى پاى اجراى فرامین الهى به میان مى‏آید هر چقدر هم که آن امر و اجراى آن سهمگین باشد در اطاعت خویش تردید نمى‏کنند.

 × ابراهیم مَثَل اعلاى عبودیت

 هنگامى که به ابراهیم‏علیه السلام وحى مى‏شود که باید فرزند دلبند خودت را براى ما قربانى کنى، ابراهیم بى‏درنگ این امر را با فرزند خویش در میان مى‏گذارد و از او مى‏پرسد: “فَأنْظُرْ ماذا تَرى؛ نظر تو در این امر چیست؟” و جوان بلافاصله پاسخ مى‏دهد: “یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَر؛6 یعنى پدرجان، تو امر پروردگار را اطاعت کن و من صبر خواهم کرد.”

 ناگفته پیداست این حد از صبر و مقاومت و این میزان از انقیاد در توان بسیارى از توده مردم نخواهد بود ولى لااقل اگر در هنگام انتخاب بین امر الهى و معصیت نتواند به نفس خود تحمیل کند که “إِفْعَل ما تؤمَر” تو امر را اطاعت کن نه خواهش چشم یا دل یا شهوت یا ریاست و أَمثال آن را، در این صورت آیا مى‏توان گفت او “مُسْلِم” است آیا او میان امرِ هواى نفس و دستور الهى به کدام دستور گردن مى‏نهد؟ یقیناً مسلم همان است.

 قول و فعل آمد گواهان ضمیر

زین دو بر باطن شو استدلال گیر

 این گواهى چیست اظهار نهان

خواه قول و خواه فعل و غیر آن

 قول و فعلى بى‏تناقض بایدت

تا قبول اندر زمان پیش آیدت

 پس چنان کن فعل خود کو بى‏زبان

باشد اشهد گفتن و عینِ عیان

 رفتن بنده پى خواجه گواست

که منم بنده و این مولاى ماست

 گردش سنگ آسیا در اضطراب

أَشْهَد آمد بر وجود جوى آب7

 در خصوص ورود به حج پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم مى‏فرماید: “مَنْ حجّ بمالٍ حرامٍ فقال: لبّیک اللهمَّ لبیک قال اللّه له: لالبّیک و لاسعدیک حجّک مردودٌ علیک؛8 یعنى اگر کسى با مال حرام به حج رود و آن جا بگوید خدایا دعوتت را اجابت کردم خداوند به او مى‏فرماید: نه تو دعوت مرا لبیک گفتى و نه خوش آمدى و هر کارى که مى‏کنى براى خودت مى‏باشد.”

 

 × آداب باطنى حج از دیدگاه امام‏صادق‏علیه السلام9

 ایشان طى بیانى مبسوط به ظرایف و لطایف نهفته این سفر روحانى اشاراتى دارند که در این جا به چند فراز از آن مى‏پردازیم:

 

 × پیراستن جان

 گام نخست: “اذا اردت الحجَ فَجرِّد قلبک للّه...؛ زمانى که اراده حج کردى پیش از هر کار مى‏بایست قلبت را از هر چه غیر از اوست خالى کنى” و در واقع با جانى به دور از هر گونه آلودگى به این سفر دست یازى...

 براى تبیین این فراز از سخن امام‏علیه السلام ناگزیر از ذکر مقدمه‏اى هستیم:

 “حج” در لغت به معناى قصد و آهنگ است و در این جا چون قصد و عزم بر دیدار خانه دوست است بدیهى است هرگز عاقلانه نخواهد بود که انسان تا به درِ منزل دوست برود و به حضور او بار نیابد، بنابراین باطن این قصد، تصمیم بر “لقاء الله” است و اگر هر دیدارى ولو از نوع ظاهرى که از بزرگى به عمل مى‏آید محتاج شرایط خاص اوست بنابراین بر فردى که مى‏خواهد آهنگ دیدار دوست کند ضرورى است تا با تهیه زمینه مناسب کارى کند که او را راه دهند نه این که از همان ابتدا با دید مطرود به وى نگریسته شود و این مهم تحقق نمى‏یابد مگر آن که حج‏گزار پیش از هر کارى قلب و جانش را از هر چه غیر اوست بپالاید.

 

 × حکایتى از ملاّى رومى پیرامون تجرّد کامل عارف از ماسوى اللّه

 مولوى مى‏گوید: جوانى که ادعاى عاشقى داشت شبانگاه به در منزل معشوق آمده و در را به صدا درآورد.

 آن یکى آمد درِ یارى بزد

گفت یارش کیستى اى معتمد

 گفت “من” گفتا برو هنگام نیست

این چنین خوانى مقام خام نیست

 معشوق وقتى مى‏شنود که عاشق مى‏گوید “من” هستم او را نمى‏پذیرد به این بهانه که تو چگونه عاشقى هستى که در مقابل ما براى خودت “منیّتى” را قائلى؟!

 رفت آن مسکین و سالى در سفر

از فراق یار سوزید از شرر

 بعد از یک دوره سیر و سلوک و گداختن در فراق یار ریشه‏هاى منیّت هم مى‏سوزد آن گاه دوباره در مى‏زند:

 گفت یارش: که بر در کیست آن

گفت بر در هم تویى اى دلستان

 این بار چون غرق در وجود یار شده دیگر خودى نمى‏بیند همه اوست لذا در پاسخ کیست کوبنده در مى‏گوید: کوبنده در، هم تویى!

 گفت او را کاندر آ اى جمله من

نى مخالف چون گل و خار و چمن

 نیست سوزن را سر رشته دو تا

چون که یکتایى در این سوزن درآ10

 البته این مقامى است بس رفیع و منیع که همگان مى‏بایست بکوشیم از منیّتهاى خود در برابر اراده و مشیّت و سایر فرامین او چشم‏پوشى کنیم تا شایسته آن شویم که توفیق طواف کوى دوست بیابیم وگرنه اگر کعبه آمال و آرزوى کسى رسیدن به جاه و مقام باشد و یا کعبه دیگرى که پیوسته به دور آن دیوانه‏وار مى‏چرخد زراندوزى و یا شهوت‏گرایى و در یک کلمه، هواى نفس باشد آیا چه بهره‏اى مى‏تواند از طواف کعبه الهى و بیت‏الله ببرد جان او شیفته چیز دیگرى و جسم در کارى دیگر:

 کعبه جبریل جانها سدره‏اى

 کعبه عبدالبطون شد سفره‏اى

 قبله زاهد بود فیض نظر

قبله طامع بود همیان زر

 قبله ظاهر پرستان روى زن

قبله باطن نشینان ذوالمنن11

 پس مقصود امام صادق‏علیه السلام در این فراز گذشته، این است: اکنون که مى‏خواهى به حج بروى، حساب خودت را مشخص کن تا معلوم باشد چه مى‏خواهى؟ کجا مى‏روى؟ و مقصود اصلى در آن جا چیست؟ و اگر حقیقت امر را بخواهى ملاحظه کنى از همین جا مى‏بایست خواسته‏هاى نفسانى که عمرى را در طلب آنها گذرانده‏اى زیر پا بگذارى و در دلت علاقه‏اى به غیر از یک علاقه و محبت، چیزى باقى نگذارى چرا که: “ما جعل الله لرجل من قلبین فى جوفه؛12 خدا هرگز براى کسى دو دل قرار نداده است.” تا با یک دل خود و تمنّیات و دیگران را دوست بدارد و با دیگر دل، خدا را نه هرگز، محبت یک محبت، جذبه یک جذبه، یار یک یار، هدف یک هدف و کعبه مقصود هم یکى است تا ما کدام سویى باشیم.

 سخن در این باب را گرچه بسیار طولانى است ولى با سروده‏اى از عارف و فیلسوف اسلامى فیض کاشانى به پایان مى‏بریم:

 گفتم که: روى ماهت تا کى زمن نهان است

گفتا: تو خود حجابى ورنه رخم عیان است

 گفتم: فراق تا کى؟ گفتا: که تا تو باشى

گفتم: نفس همین است گفتا: سخن همان است

 × توکل

 گام دوم: وَ توکّلْ علیه فى جمیع ما یظهر من حرکاتک و سکناتک

 توکل عبارت است از یک نوع سکون و آرامشى که در اثر واگذارى کارها به حضرت حق در جان انسان متوکل جایگزین مى‏شود، زیرا اصولاً ما هر چقدر هم که تلاش کنیم باز نگران نتیجه و پیامدهاى آن هستیم، نمى‏دانیم آیا با تلاش، مقصود ما عملى مى‏شود یا نه؟ نفس این ابهامى که در عقیب هر کارى به انسان چهره مى‏نماید ضرورت توکل را به ما گوشزد مى‏کند؛ یعنى تو در حدّى که مى‏توانى و در محدوده تواناییهاى تو است موظفى از تلاش دست نشویى امّا این که بالاخره چه مى‏شود؟ این پیامدها را به خداوند مى‏بایست واگذار کرد و با اطمینان نفسانى از این استمداد الهى بدون هیچ تشویش و اضطرابى گام در طریق مقصود نهاد. مرحوم سبزوارى در این مورد مى‏گوید:

 توکّلٌ أَنْ تَدَعَ الأمرَ إلى

مُقَدّرِ الامورِ جلَّ وَ عَلا

 و لیسَ هذا أَنْ تَکُفَّ عَنْ عَمَل

إذْ رُبَّ أَمرٍ بِوَسائطٍ حَصَل13

 یعنى توکل آن است که تو کارها را به خداوندى که تقدیر کننده همه امور است بسپارى و این توکل به معناى آن نیست که دست از عمل بشویى، زیرا چه بسیار امورى که به واسطه وسایل حاصل مى‏شوند. سالک در امر توکل به حدّى مى‏رسد که گرچه در هیچ کارى از امور محوّله به او کوچکترین اهمال و سستى نمى‏ورزد ولى در عین حال همه چیز را از ناحیه او مى‏بیند و گویا در هیچ کارى استقلال عمل ندارد. اگر این خصلت براستى در فردى جلوه‏گرى کند به دنبال آن مى‏تواند به مقام منیع “رضا” راه یابد. البته توضیح این مباحث در این مختصر امکان پذیر نیست، علاقه‏مندان مى‏توانند به کتابهاى منازل‏السائرین و چهل حدیث امام خمینى‏قدس سره مراجعه کنند.

 

 × اداى حقوق

 گام سوم: وأخْرُجْ من حقوقٍ تلزِمُکَ مِنْ جَهَةِ المخلوقین

 حقوقى که از ناحیه دیگران بر عهده ماست منحصر در این نیست که اگر بدهکار بودیم طلب خود را بپردازیم یا حداکثر اگر غیبت و یا تهمتى را خداى ناخواسته داشته‏ایم از صاحبانش حلالیت بطلبیم آن هم با حالت طلبکارانه، نه، دایره این حقوق بسیار گسترده‏اند تا جایى که سجادالائمه - سلام الله علیه - در رساله حقوقى خویش پنجاه حق را معرفى نموده، وظایف ما را در قبال آن گوشزد کرده‏اند. عدم تأدیه این حقوق و بى‏اعتنایى به آنها همچون زنجیرهایى جان سالک را در خود مى‏پیچد و نمى‏گذارد از اعمالش بهره واقعى ببرد، زیرا علاوه بر این که ما موظفیم نسبت به تمامى چیزهایى که با آنها مواجهیم عکس‏العمل صحیح و معقول از خود نشان دهیم که از آنها به حق تعبیر مى‏شود عمل به آنها نیز از عوامل مؤثر در رشد و تعالى ما محسوب مى‏گردد.

 هر سال جاذبه روح‏انگیز و ملکوتى خانه‏اى بسیار ساده و در عین حال سرتاپا اسرار و عظمت، عدّه‏اى را از اقصى نقاط عالم به سوى خود مى‏کشد و در این راه، هیچ سختى و مشکلى این مشتاقان دلداده را از راه باز نمى‏دارد. نه هرگز، آن خانه - و صد البته صاحب خانه - آن چنان آنها را مجذوب کرده که اگر این لقاء، جان را هم طلب کند از دیدگاه عاشق و شیفته این راه، بهاى زیادى طلب نشده است.

 

 × مراقبت در عبادت

 گام چهارم: وَراعِ أَوقاتِ فَرائضَ اللّهِ وَ سُنَنَ نَبِیِّه‏صلى الله علیه وآله وسلم

 حج‏گزار قبل از آن که بخواهد خودش را به کانون عنایات و توجه الهى یعنى کعبه برساند مى‏بایست در مراحل قبل، دچار کاستیها و نقایص نباشد وگرنه از کسى که هنوز در دامنه این کوه نیز قدم ننهاده چگونه مى‏توان انتظار رسیدن و دستیابى به قلّه کمال و عظمت را داشته باشد او از این جا خودش را با عبادت و اطاعت الهى خو مى‏دهد و جانش را با ارتباط الهى مأنوس مى‏سازد تا در آن جا بتواند بالاترین مرتبه ارتباط را بین خود و خداى خویش ایجاد کند.

 × تذکر: انسان در طول مدتى که به عبادت اشتغال دارد مى‏کوشد تا ارتباطى میان خود و خالق خویش برقرار سازد بتدریج هر چقدر بر میزان این ارتباط افزوده شود به تبع آن، علقه‏اى بین او و حضرت حق ایجاد مى‏شود تا جایى که این کشش به حدى از قدرت و جاذبه مى‏رسد که عرفا از آن به عشق تعبیر مى‏کنند. انسان عاشق اگر در عشق راستین باشد هدفى به غیر از جلب رضایت معشوق ندارد، چرا که مى‏داند اى بسا کوچکترین خلاف ممکن است دل معشوق را به درد آورد و او را از صحنه حضور خویش محروم سازد. پس او براى اثبات این که من در مدعاى خویش صادقم راهى را به غیر از اطاعت محض و تسلیم بى‏چون و چرا که نام آن را عبادت مى‏گذاریم در پیش روى خویش نمى‏بیند. البته نوافل و مستحبات در این میان نقش مهمترى را نسبت به واجبات ایفا مى‏کنند، در واجب چون اضطرار هست، نمى‏توان امر اضطرارى را دلیل بر محبت گرفت ولى در مستحب چون امر لزومى آن را دنبال نمى‏کند تا حدى مى‏تواند گواه بر علاقه و عشق بشود.

 بندگى کن تا که سلطانت کنند

تن رها کن تا همه جانت کنند

 از چه شهوت قدم بیرون گذار

تا عزیز مصر و کنعانت کنند

 بگذر از فرزند و مال و جان خویش

تا خلیل الله دورانت کنند

 

 × إِحرام از ما سوى الله

 گام پنجم: واحرِمْ عن کلّ شَى‏ء یمنعُکَ من ذکر اللّه عزّوجل و یحجبک عن طاعته

 از این مرحله وارد اعمال حج مى‏شویم. نخستین عمل حج‏گزار، احرام است. احرام به معناى حرام نمودن یک سرى از امور است، در نماز نیز با تکبیرةالاحرام محرمات خارج از نماز از قبیل خوردن، آشامیدن حرکت کردن و... آغاز مى‏شود، امّا در حج یک سرى از امور ویژه با لبّیک بر محرم، حرام مى‏شود: از قبیل نگاه در آینه، لباس دوخته پوشیدن، استعمال عطر و بوى خوش و... ولکن حقیقتاً محرم از زمانى که مى‏گوید لبّیک یعنى خدایا دعوتت را اجابت کرده و به سوى تو آمدم مى‏بایست با تمام جان و وجود به طرف خدا برود و لازمه این همان چیزى است که امام صادق‏علیه السلام مى‏فرماید: “با احرام مى‏بایست از هر چه غیر خداست و یا تو را از اطاعت او دور مى‏کند براى همیشه دورى گزینى.”

 و لبِّ بمعنى إجابةً صافیةً خالِصةً زاکیةً للّه تَعالى، آن وقت مى‏بایست تلبیه و پاسخگویى به دعوت حق را که همان اجابت دعوت محسوب مى‏شود به صورتى خالص، پاکیزه و به دور از هرگونه شوائبى فقط براى خدا آورده شود؛ یعنى حقیقتاً بگویى که آمدم و در آمدنت صادق باشى و براى همیشه ملتزم به این بازگشت به سوى خدا باشى.

 

 × طواف

 گام ششم: وطِف بقلبک مع الملائکة حول العرش...

 در روایات متعددى از حضرات معصومین‏علیهم السلام نقل شده است که: خداوند کعبه را بسان عرش خویش بنا نهاده است و زمانى که از امام صادق‏علیه السلام از سرّ تربیع (چهار ضلعى بودن) کعبه و عرش الهى سؤال مى‏کنند حضرت مى‏فرماید: چون کلماتى که اسلام بر آن بنا شده است چهارست که همان تسبیحات اربع باشد: 1- سبحان الله 2- الحمدلله 3- لااله‏الاالله 4- الله اکبر.14

 این که حضرت فرموده‏اند “کلمه”، بى‏شک مقصود حرف نیست، تا عرش الهى بر یک سرى از حروف الفبایى استوار شده باشد بلکه کلمه در این جا نمایانگر واقعیاتى است وجودى که قوام هستى بر پایه آنها استوار است و این همان کلمه‏اى است که در قرآن آمده است: عیسى‏علیه السلام کلمة الله است15 آن وقت همان گونه که ملائکة الله در حول محور عرش الهى که عظمت آن، آنان را به حیرت و تحیّر کشانده، در گردشند شما نیز کعبه را مثالى از عرش الهى دانسته و با قلب خویش به دور آن محور گردش کنید تا بدانید قوام وجودى شما از کدامین محور ناشى مى‏شود غیر از آن که نفس طواف و گردش، شدت علاقه انسان را به چیزى مى‏رساند چرا که گاهى انسان از چیزى به صورت گذرا عبور کرده و گاهى در آن درنگ مى‏کند و گاهى پروانه‏وار دل از محبوب واقعى نمى‏تواند جدا کند آن وقت به مقام طواف مى‏رسد و در این هنگام با تمام نظام آفرینش هماهنگ مى‏شود و خویشتن خویش را در آن محور مى‏باید:

 جرعه چون ریخت ساقىّ الست

بر سر این خاک شد هر ذرّه مست

 جوش کرد آن خاک و مازان جوششیم

جرعه دیگر که بس بى‏کوششیم

 چون بیفزاید مىِ توفیق را

فوت مى‏بشکند ابریق را

 عاقلا! مجنون حقّم بى‏قرار

در چنین بى‏خویشیم معذور دار

 گام هفتم: تلاشى خالصانه در نجات گوهر جان از چنگال هوس

 و هَرْوِلْ هَرباً من هواک... وقتى که پاى در مسعى نهادى بدان که دستیابى به وصال حضرت دوست نیازمند تلاشى عاشقانه است در آن جا هروله کن و آن را به منزله گریز از گرایشات غیر خدائیت قرار ده و از خودت بیرون شو و از احوال گذشته‏ات در جان و قلبت ابراز انزجار و تنفر کن و این کار را به آخر برسان و مردانه پیروزمند قدم به پایان راه گذار.”

 × خروج از لغزشها

 گام هشتم: واخْرُجْ عن غفلتک و زلاّتک بخروجک الى منى و لا تتمنّ ما لا یحلّ لک و لا تستحقّه

 زمانى که از سرزمین منى خارج مى‏شوى مى‏بایست از لغزشها و غفلتهایت که منشأیى به‏غیر از دستیابى به آرزوهاى واهى و دور و دراز دنیوى ندارد خارج شده باشى؛ یعنى در آن سرزمین مى‏بایست آرزوهایت را بازشناسى کنى و بدانى اگر خودت را در باتلاق خواهشهاى دل رها کنى بى‏تردید تا تمام هستى‏ات را به پاى آن درخواستهاى مکرر نریزى از آن رها نخواهى شد، به تعبیر سعدى:

 چشم تنگ مرد دنیا دوست را

یا قناعت پر کند یا خاک گور

 پس‏قبل‏ازآن‏که مشتى خاک که بر روى جسد ما ریخته مى‏شودبه‏این‏تقاضاى‏شدید آرزوها پایان دهد تو در منى آنها را بر زمین بگذار و دیگر به دنبال چیزى‏که‏شایسته‏دستیابى‏نیست ویاحرام است مباش.

 

 × عرفات؛ سرزمین عرفان و شناخت

 گام نهم: واعْترف بالخطایا بعرفات وَ جَدّد عهدک عنداللّه بوحدانیته

 در عرفات، زمان مناسبى است که از خطاهاى گذشته عذرخواهى کرده و با خدایت عهدى دوباره برقرار سازى، چرا که عهد بندگى ما با خداوند را بارها شیطان نقض کرده است، گرچه خداوند هشدار داده بود که: أَلَمْ أَعْهَد إلیکم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان” ولى این پیمان هر بار به بهانه‏اى از میان مى‏رفت در این جا یک تجدید عهد بنیادین که وسوسه‏هاى شیطان نتواند خللى در آن ایجاد کند مى‏بایست ایجاد شود تا از عرفه بدون معرفت خارج نشده باشیم.بقیه در صفحه50

 بقیه از حج؛ سلوک روحانى

 × رمى زشتیها

 گام دهم: وَارْمِ الشَهواتِ، و الخساسة والدّنائةَ، و الافعالَ الذمیمةِ عِنْدَ رَمْىِ الجمرات

 هنگامى که شیطان را هدف مى‏گیرى و او را رمى مى‏کنى با همان سنگى او را نشانه بگیر که او تو را هدف قرار داده که عبارت از شهوات و میلهاى افسار گسیخته، تن دادن به پستى‏ها و کارهاى ناپسند و ناروا باشد تو در واقع آنها را از خود دور مى‏کنى و آنچه از شیطان گرفته‏اى به سویش پرتاب مى‏کنى تا براى همیشه ارتباط خودت را با او قطع کرده و از تحت ولایت او خارج شوى.

 

 × قربانى

 گام یازدهم: وَاذْبَحْ حنجرة الهوى والطمع عند الذبیحة

 با ذبح تو گویى براى همیشه شاهرگ هواىِ نفس و گرایشهاى واهى را قطع کرده و لاشه او را سویى مى‏افکنى و صد البته این کار را فقط براى رضایت الهى انجام مى‏دهى گویا زبان حال تو در آن وادى چنین است: خدایا! هر چیز که بخواهد در سر راهم مانع وصال تو شود شاهرگ آن را بریده و از وجودم جدا مى‏کنم و شاید این کار کنایه از این باشد که خدایا آنچه براى توست شایسته زنده ماندن و بقاست و هر آنچه غیر توباشد فانى شونده پس چه بهتر که ما زندگیمان را وقف امور فانى همانند خواسته‏هاى زودگذر دنیوى نسازیم.

 

 × تراشیدن سر

 گام دوازدهم: وَاحْلَقِ العیوبَ الظاهرةِ والباطنةِ بحلق شعرک

 آخرین مرحله‏اى را که ما در این جا بدان مى‏پردازیم حلق رأس است گرچه چه در این حدیث شریف و چه در نفس اعمال حج ریزه‏کاریها و نکات ناگفته بسیارى باقى مى‏ماند که پرداختن به همه آنها در این جا مقدور نیست. حضرت مى‏فرماید: با تراشیدن سر از عیوب و کاستیهایى که تو را احاطه کرده خودت را بیرون بیاور در واقع تو گویى ریشه‏ها را زده‏اى و اکنون فارغ البال فقط سر در هواى دوست دارى موى سر معمولاً در نزد اقوام مختلف یکى از شاخصه‏هاى تفاخر و زیور بیرونى محسوب مى‏شود، لذا بیشترین زمان را آرایش او از ما مى‏گیرد که این امر یک نوع توجه کامل به خودِ نفسانى انسان مى‏شود. با دستور تراشیدن آن، زمینه آزادى او را از توجهات نفسانى از میان برده و از او انسانى وارسته از این تمایلات مى‏سازند چرا که تمام مشکلات از همین کانون نشأت مى‏گیرد.

 

 × ختامه مسک

 آنچه که حج را با تمام عظمتهایش پایانى خوش و مبارک عطا مى‏کند امر “امامت” است که این نیک فرجامى از زمان پیامبراکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم بود و تاکنون نیز همان است: “ولن تجد لسنة الله تبدیلاً”16

 پیامبر اکرم در آخرین حج، که با اعلام قبلى صورت پذیرفته بود و همه مى‏خواستند در آن حضور داشته باشند، بعد از اتمام مراسم حج در هنگامه بازگشت با امر صریح الهى، بزرگترین شخصیت جهان اسلام را، که از کودکى در دامان حضرتش رشد کرده بود و علاوه بر آن افتخار انحصارى ولید کعبه را از آنِ خویش ساخته و تمامى مشکلات را با دست توانمند خویش از سر راه برداشته بود، به مقام منیع و رفیع “امامت” منصوب فرمود و با این نصب، دین کامل و نعمت الهى به حد تمامیت خویش رسید.17 طبیعى است بدون ولایت حضرت‏على‏علیه السلام هر چقدر که تمامى عبادتها - از جمله حج - به خوبى صورت پذیرد باز هم کار ناقص و غیر قابل قبول است و این امر، نص قرآن کریم است که مفسران عامّه و خاصه بر آن تصریح دارند و تا دامنه قیامت به عنوان عامل کمال دین مطرح است، لذا وقتى از امام‏باقرعلیه السلام سؤال مى‏کنند این که خداوند فرموده است: “وَ أَتِمُّوا الحَجَّ والعمرة لله؛18 حج و عمره را براى خدا به پایان ببرید” مقصود چیست؟ حضرت مى‏فرماید: “تَمامُ الحَجِّ لقاءُ الإمام؛19 یعنى تمامیت حج به رؤیت امام زمان - صلوات الله علیه - است.” که بر طبق سیره ائمه همیشه آن بزرگواران در ایام حج حضور پیدا مى‏کرده و شیعیان را در ضمن اعمال حج آموزش مى‏داده‏اند و اکنون که زمان امامت حضرت حجة بن الحسن(عج) مى‏باشد ایشان نیز بدون هیچ تردیدى در جمع حاجیان بوده و ناظر احوال و اعمال آنها هستند خوشا بر آن کسانى که با این لقاء که لقاء مظهر اسم اعظم الهى‏ست حجّشان را ختامى نیکو مى‏بخشند و یا لااقل رضایت آن ذات شریف را از اعمالشان حاصل مى‏کنند اللهم ارزقنا حجّ بیتک الحرام و زیارة ولیّک علیه السلام.

 

 پى‏نوشتها:

 1) لب لباب مثنوى، عین اول، ص52.

 2) بحارالانوار، ج86، ص289.

 3) همان، ج27، ص181.

 4) همان،ج47، ص79.

 5) فتوحات مکیه، ج1، ص668.

 6) صافات (37) آیه102.

 7) لب لباب مثنوى، رشحه ثانیه، ص43 - 42.

 8) میزان الحکمة، ج2، ص275.

 9) مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، باب11؛ بحارالانوار، ج99، ص124.

 10) مثنوى، دفتراول، ص61.

 11) لب لباب مثنوى، ص53.

 12) احزاب(33) آیه4.

 13) منظومه حکمت، ص357.

 14) بحارالانوار، ج99، ص57.

 15) نساء(4) آیه171.

 16) فاطر(35) آیه43.

 17) مائده(5) آیه3.

 18) بقره(2) آیه189.

 19) بحارالانوار، ج99، ص374.

تعداد مشاهده مقاله: 88