سینما در خدمت اندیشه دینى

سینما در خدمت اندیشه دینى

  در مصاحبه با حجة الاسلام سید کاظم علوى

 قسمت اول

  اشاره:

 دیرزمانى بر آن بودیم که بحث منظمى را در مجله راجع به هنر شروع کنیم چرا که بر این اعتقادیم که در دنیاى کنونى هیچ فرهنگى بدون بهره‏ورى از هنر، امکان نشر و تسخیر قلوب و اندیشه انسانها را نخواهد یافت و ما که این باور را با همه وجود پذیرفته‏ایم که فرهنگ والاى اسلام ناب محمدى‏صلى الله علیه وآله وسلم انسانى‏ترین و قابل قبول ترین فرهنگ براى همه اقوام و ملل است، ضرورى است از جلوه‏هاى هنرى موجود در تاریخ اسلامى‏مان و ابزار تکنولوژیک جدید و آشنایى با مبانى نظرى گذشته و حال هنرها براى نشر اعتقاد و اندیشه‏مان بهره جوییم.

 به همین مناسبت و براى ورود در این مهم از حجةالاسلام سید کاظم علوى کارشناس این رشته، خواستیم تا در گفت‏گویى با این مجله شرکت کند.

 “واحد فرهنگى مجله”

  - با تشکر از این که در این مصاحبه شرکت کرده‏اید، لطفاً ضمن معرفى خود بیوگرافى هنرى‏تان را براى خوانندگان بیان کنید.

 ج : بسم الله الرحمن الرحیم، الحمد للّه و الصلوة على رسول اللّه و على آله آل اللّه، حقیر سیّد کاظم علوى متولد شهر مقدس “مشهد” هستم. دروس حوزوى را در کنار تحصیلات دبیرستانى در خدمت والد بزرگوارم، آقاى حاج سید حسین علوى که از شاگردان مورد علاقه مرحوم آیة الله العظمى حاج سید ابوالحسن اصفهانى و از یاران نزدیک آیة الله سید محمود شاهرودى و آیة الله سید عبدالله شیرازى - رحمهم الله - بودند، شروع کردم. ادبیات را نزد ایشان به پایان آوردم و در سال 1360 وارد حوزه علمیه قم شدم. در دوران دبیرستان کارهاى هنرى از جمله نقاشى و عکاسى و تئاتر را تجربه کردم و در سال 1366 پس از قبولى در کنکور وارد دانشگاه هنر شدم و به صورت جدى به تحصیل در رشته سینما پرداختم و کارشناسى آن را در گرایش کارگردانى اخذ نمودم و همزمان در حوزه، سطح فقه و اصول را به پایان بردم.

 کارهاى هنرى قابل ذکر این جانب عبارتند از:

 1- فیلم کوتاه 16 میلى مترى به نام “تاتو”.

 2- سریال ویدئویى ناتمام به نام “میثاق” (مستند جنگى).

 3- نوار ویدئویى “اسوه” (مستند از بوسنى و هرزه‏گوین).

 4- فیلم 16 میلمترى “ساطور”.

 5- نوار ویدئویى “اى واى مادرم”.

  س : جایگاه هنر در تفکر اسلامى را چگونه ارزیابى مى‏کنید؟

 ج : عمر هنر به درازاى عمر انسان در زمین است. بشر، قبل از دوران تاریخى و از عصر حجر، هنر را کشف کرده و از آن بهره مى‏برده است. آثار موجود در غارهاى “آلتامیرا” در اسپانیا و “لاسکو” در فرانسه - که مربوط به دوران پارینه سنگى  Paleoloticاست - نشان از تخیّل و باورهاى هنرى انسان غارنشین دارد که در شکل نقاشى، فِرِسک و مجسّمه سازى خود را نشان مى‏دهد و این حرکت در اعصار میان سنگى و نوسنگى و سپس دوران مفرغ و آهن ادامه مى‏یابد تا نوبت به حکومتها و شروع تمدّنها مى‏رسد. این سیر شتابنده همچنان در دل تاریخ پیش مى‏رود تا بعثت پیامبر اسلام، که هنرها به

 گمان ما از اوّل انقلاب تا امروز این بوده است که مشکل سینما و تلویزیون ما مشکل محتوایى است در حالى که به عقیده من هرگز چنین نیست، ما از نظر محتواى برنامه‏سازى هیچ محدودیّتى نداریم... مشکل اصلى ما، مشکل فرم و ساختار سینمایى است.

 لحاظ محتوا و ساختار در برخورد با مبانى اسلامى شکل و معناى بدیع و منحصر به فردى را مى‏یابد و در مقابل هنر حاکم جهان، (بیزانس) هنر اسلامى با اقتدار تمام به میدان مى‏آید.

 هنر پس از آن نیز در حرکت و تداوم است تا با فراز و نشیبهاى گوناگونى به عصر ما؛ یعنى عصر تکنولوژى مى‏رسد و ابزار پیچیده‏اى براى ارائه آن خلق و اختراع مى‏شود. آنچه در همه این ادوار با همه اختلافها، در همه مشترک است بهره‏گیرى از احساس و عواطف انسانى است.

 انسان به اعتبار این که موجودى است متفکّر، دو شاخصه دارد: علم و هنر. بحث علم را در منطق و فلسفه شناخته‏ایم اما هنر نیز وجه دیگرى از همان تفکر است. اگر علم را نزول نازل و بارقه خفیف وحى بدانیم، و حاصل ارتباط ماوراء با انسان، هنر حاصل تلاش انسان است در دستیابى به ماوراء طبیعت؛ به عبارت دیگر، حاصل همّت و کوشش انسان است براى ایجاد ارتباط با محور هستى و مرکز وحى، براى ربط بین خود و خداست، چنانچه باستان‏شناسان و نظریّه پردازان هنر، حتى در تحلیل آثار کشف شده در غارها بیان کرده‏اند. بنا به همین تعریف از هنر است که معتقدم “دعا” یکى از زیباترین جلوه‏هاى هنر است و چه لطیف است که به مجموعه ادعیه امام معصوم ما حضرت سجادعلیه السلام “زبور اهل‏بیت” مى‏گویند. همه مى‏دانیم “زبور” مجموعه‏اى از سرودها و ترانه‏هایى بوده که حضرت داوود با صداى خوش خود مى‏خوانده؛ یعنى هنرى‏ترین کتاب دینى. و صحیفه سجادیّه زبور دین ماست؛ یعنى عاشقانه‏ترین و هنرمندانه‏ترین کتاب دین اسلام.

 گفتم که هنر، ریشه در عواطف و احساس بشرى دارد و به همین جهت است که کاربردش از علم وسیعتر است و در عصر ما علم و تکنولوژى را به خدمت خود مى‏گیرد تا شعاع بیشترى را در پوشش خویش قرار دهد. بسیار بدیهى است که علم و کاوشهاى علمى منحصر به افراد خاصى است اما هنر همه توده‏ها و اقشار را در بر مى‏گیرد و چه زیباست فرمایش سومین امام ما، حضرت سیّدالشهدا؛ ایشان شهادت خویش را در یک جمله کوتاه این گونه عنوان مى‏فرماید: “انا قتیل العبرات؛ من کشته اشکهایم.” من شهید گریه‏هایم. اگر بخواهیم این عبارت را کمى بازتر کنیم باید این‏گونه ترجمه کنیم: “من کشته احساسات و عواطف انسانى‏ام.”، یعنى جایى که دیگر علم و منطقِ قدرتمند اسلام - در اثر عوامل تخریبگر خارجى - کاربردِ تبلیغى خود را از دست مى‏دهد در این جا باید به عواطف و احساسات انسانها توجّه کرد، و ملتها را با تحریک صحیح عواطف بیدار کرد و به مسیر حق کشاند. گریه کردن (فارغ از همه تحلیلهاى روان شناختى آن) عالى‏ترین و زلال‏ترین شکل ابراز احساس است، صادقانه‏ترین بروز خارجى تأثیرپذیرى از اثرى هنرى است، و حسین بن على‏علیه السلام خود را هنرمند برجسته‏اى معرفى مى‏کند که هر قلب هنرشناسى را تحت تأثیر خویش قرار مى‏دهد، تا با صداقت تمام در برابر هنر شهادت و در مقابل زیباترین و جاودانه‏ترین تابلوى این هنر یعنى کربلا با بلورهاى اشک، خضوع کند و عروج یابد.

 به هر جهت، در اسلام شاید تصریح به هنر با این لفظ نشده باشد چون واژه‏هاى هنر Art و فرهنگ KALtuRE واژه‏هایى جدیدند و در متون اسلامى ما ممکن است اشاره به این واژگان نباشد. امّا دین ما جلوه‏هاى آن را در جاى جاى مى‏ستاید و تکریم و تأیید مى‏کند. گرچه ممکن است در ذهن برخى از ما همه شقوق هنرى یا حرام باشد یا مکروه! اما باید پذیرفت که درست است اسلام، مجسّمه‏سازى را حرام کرده، امّا کدام مجسّمه؟ زمانى که اسلام به انسانها عرضه شد، ملل مختلف - و از جمله مردم حجاز - مجسّمه و تندیسها را به جاى خدا مى‏پرستیدند. مجسّمه‏اى که در عرض خداى هستى قرار مى‏گیرد و فطرت انسانى را منحرف مى‏کند محکوم به زوال و نابودى است و تندیسگرى که بیان دیگر بتگرى باشد حرام، اما اگر این هنر در طول حقیقت و براى نیل به یکتاپرستى باشد چه؟ آیا باز هم حرام است؟.

 شعر، مرجوح است و مکروه، امّا کدام شعر؟ اگر مکروه است آن همه تأیید رسول‏اللّه‏صلى الله علیه وآله وسلم از “حسان بن ثابت” که طبق نقل تاریخ از زنى هم جبانتر بوده براى چیست؟ اگر شعر مکروه است این جمله معروف که: “هر که براى ما اهل بیت بیتى را انشا کند خداوند براى او بیتى در بهشت بنا خواهد کرد” چه معنا دارد؟

 آن همه تکریم ائمه اطهار از شعرایى مثل “فرزدق” و “دعبل” را چگونه مى‏توان تفسیر کرد؟

 خوانندگى و آواز، غنا و حرام است؟ امّا کدام آواز و چه نوع خوانندگى؟ مگر نه این است که مکرر شنیده و خوانده‏ایم که در محضر امام صادق‏علیه السلام براى اباعبداللّه شروع به مرثیه‏خوانى کردند، حضرت فرمودند: آن گونه که در مجالس خودتان مى‏خوانید بخوان. یعنى با آواز، با صوت، با سوز و گداز. و از این قبیل نمونه‏ها فراوان است و جلوه‏هاى مختلف هنرى که در زمان رسول‏اللّه و اوصیاى گرامى‏اش‏علیه السلام جارى بوده همه تأیید و تشویق شده امّا به این شرط که در مسیر حق باشد و نه در راه انحراف فطرت پاک انسانى.

 س - ضرورت پرداختن به هنر را در حوزه‏هاى علمیه چگونه مى‏بینید؟

 ج : امروز همه کره زمین در سیطره شیطان و نظامهاى شیطانى است، فقط بخش کوچکى از این گستره خاکى، خویش را از سلطه اهریمن، رهانده و پرچم خدا را به اهتزاز درآورده است. این بخش، کشور ما ایران است که نه تنها شیطان را و هر چه غیر خدا را از محدوده خویش تارانده که نداى کفرستیزى و شیطان پرهیزى را بر بام همه عالم فریاد کرده است. بدیهى است که دشمنِ شیطان مدار، آرام نخواهد نشست و تماشاچى نخواهد ماند و با همه توانمندیش به میدان مى‏آید و مى‏بینید که آمده است. دشمن چه به جهت آزمون تجربى و چه به جهت مبانى و مباحث نظرى، بخوبى دریافته که راه مبارزه با این فریاد، رودررویى نظامى نیست بلکه از آن جا که اصل حرکت، یک حرکت فرهنگى و عقیدتى است و بنیاد این نظام بر اندیشه و تفکّر استوار است مى‏باید جبهه‏اى فرهنگى در مقابل عمق و گستره فرهنگى این ملّت بگشاید و چنین هم نموده و دست به تهاجم همه جانبه فرهنگى زده است. حالا این ماییم و این جنگ جدّى و ویرانگر. روشن است که این جنگ ابزار و سلاح ویژه دارد؛ سلاح این جنگ تانک و مسلسل و هواپیما نیست، قلم‏مو و فیلم و ماهواره است، سلاح این جنگ بمباران ناپالم نیست، بمباران امواج است اسلحه دشمن، دهها فیلم، و صدها “شو” و میلیونها سیگنال صوتى و تصویرى است. اسلحه دشمن، سلمان رشدى است و حضرت‏امام و فتواى جاودانه‏اش، به مثابه شهادت طلب از جان گذشته‏اى است که نارنجک به خود مى‏آویزد و به مقابله تانک دشمن مى‏رود تا غیرتمندان این جبهه را به حرکت وادارد و سلاح در خور و برابر را به جبهه کشاند و با کمال تأسف و دریغ، و هزاران دریغ که ما فقط به مانور در مورد انهدام همان یک تانک بسنده مى‏کنیم!

 بگذریم، نظام و انقلاب ما ریشه در تفکّر ما دارد و بستر این تفکّر و اندیشه جایى نیست بجز حوزه‏هاى علمیّه؛ یعنى جایى که باید این جبهه وسیع را تدارک کند حوزه‏هاى دینى است. مگر مى‏شود که لجستیک و تدارکات جبهه‏اى، از نوع سلاح مورد لزوم آن جنگ بى‏خبر باشد. جنگ ما یک جنگ عقیدتى است، جنگ فرهنگهاست، هجوم ناجوانمردانه‏اى است که از همه ابزار تکنولوژیک هنرى بهره‏جسته تا ریشه عقیده‏مندى و دین باورى را در عالم بسوزاند و نوک تیز این حمله پیش از همه و بیش از همه متوجه فرهنگ اسلامى است. در این شرایط حوزه‏هاى ما ناگزیر بایست به اسلحه هنر مجهّز شوند، چرا که هنرمندان ما - حتّى دردمندان و معتقدینشان - از آن جا که به صورت تخصصى با مبانى فقه و جزئیات و ظرایف اسلام آشنایى ندارند امکان ورودشان به این مقوله نزدیک به محال مى‏نماید. بنابراین ضرورى است مسؤولین بزرگوار و نهادهاى محترم سیاستگذار حوزه‏ها، ضمن بها دادن به این مقوله و درخواست از فقهاى عظام براى اقدام به تبیین نظرى هنرها، زمینه‏اى را فراهم سازند تا فضلا و طلاب ارجمند و بافضیلت خود وارد این عرصه شوند به صورت جدّى با تحلیل آثار هنرى و سپس تولید آنها قدم در میدان عمل گذارند. در یکى از سخنان رهبر روشن ضمیر انقلاب، حضرت آیةالله العظمى خامنه‏اى، در مورد ضرورت بهره‏ورى از هنر براى مقابله با تهاجم فرهنگى - یا به تعبیر رساى ایشان، شبیخون فرهنگى - و تحریک هنرمندان به ورود در این میدان، عبارتهایى بود نظیر این که: “من از آنها خواهش مى‏کنم، به بعضى التماس مى‏کنم...!” و چه کسى اولى از ما طلبه‏هاست که به این خواست ولىّ امر که با این خضوع عنوان مى‏شود پاسخ مثبت بدهد.

  س - نظرتان راجع به فیلمسازى، تلویزیون و سینما چیست، و این مقوله در جمهورى اسلامى چگونه باید باشد؟

 ج: سؤال شما بسیار مختصر و موجز است، ولى پاسخش مفصّل است. سینما و فیلمسازى، و تلویزیون و برنامه‏سازى مقوله‏هایى است که غربیها - که خود پدیدآورندگان آنهایند - به تفصیل درباره آنها بحث کرده‏اند، از نظریّات “آرنهایم” و “مانستربرگ” که از اوّلین نظریه پردازان سینما هستند تا “هانرى آژل” و “دادلى اندرو”، که ضروت ندارد متعرض نقل یا نقد نظریّات آنان شویم. اجمالاً این که سینما از اوّلین نمایشهاى فیلمهاى کوتاه برادران لومپر، در اوایل قرن بیستم میلادى که تعداد اندکى مخاطب داشت، تا امروز که در پایان این قرن قرار داریم و قلوب همه مردم دنیا در اختیار این صنعت و هنر قرار گرفته داراى فراز و نشیبها و تاریخ پر تنشى است که در همه ادوار و براى همه آنها تحلیلها و نظریه پردازیهاى جدّى صورت گرفته و تئوریسینهاى بزرگى نظیر “آیزنشتاین” و “آندره بازن” و “کراکوئر” با صرف تمامى توان و اندوخته‏هاى علمى، عمرشان را در این مسیر گذارده‏اند و آنچه امروز در آثار فیلمسازان همه کشورها از جمله میهن خودمان شاهدیم حاصل زحمات و تلاشهاى آنان است. بدیهى است این نظریّات از سویى تحت تأثیر خود مقوله فیلم و هنر هفتم است و از سوى دیگر، دل در گرو اندیشه‏ها و باورهاى فلسفى و عقیدتى این تئوریسینها و نظریه‏پردازان دارد. “آیزنشتاین” اهل شوروى را شاید بتوان بزرگترین و جدّى‏ترین نظریه‏پرداز سینما دانست، وى که به صراحت به “مارکسیسم لنینیسم” معتقد است اصرار دارد که مونتاژ را با تفکر دیالکتیکى خویش تعریف کند. براى او نماهاى یک نوار فیلم، تزوسنتزى است که به آنتى تز منتهى مى‏شود و براى “مانستربرگ” آلمانى که معتقد به نئوکانت است، تعریف سینما در چهارچوب اعتقاد فلسفى او و ایمان به زیبایى‏شناسى کانت است که رخ مى‏نماید و همچنین سایر صاحب‏نظران فیلم و سینما. و ما در این طرف دنیا، در ایران دست به کار ساختن فیلم مى‏شویم در حالى که هرگز توجّهى به تئوریهاى جدّى فیلمسازى نداریم. گمان ما از اوّل انقلاب تا امروز این بوده است که مشکل سینما و تلویزیون ما مشکل محتوایى است در حالى که به عقیده من هرگز چنین نیست، ما از نظر محتواى برنامه‏سازى هیچ محدودیّتى نداریم، در اوایل پیروزى انقلاب عدّه‏اى از متخصصین آمدند و گفتند که ارزشهاى دینى و مباحث مذهبى قابلیت تبدیل به فیلم را ندارد و این حرف بى‏اساس و پوچ باعث شد که همه همّت ما صرف پرداختن به محتوا و سوژه‏یابى براى تهیه فیلم دینى بشود و تلاش کنیم که مضامین مذهبى را بگونه‏اى در فیلمهاى سینمایى و برنامه‏هاى تلویزیونى بگنجانیم و اگر موفق شدیم خیلى خوش به حالمان مى‏شود و باید خیلى خشنود باشیم که الحمدللّه دیگر فیلم اسلامى ساختیم! در حالى که به اعتقاد من مشکل اصلى ما، مشکل فرم و ساختار سینمایى است، مشکل ما در انتخاب و یا انتزاع سبک سینمایى است. زندگى یکى از معصومین چهارده‏گانه ما براى یک عمر فیلمسازى یک یا چند فیلمساز پرکار و عمیق کافى است بلکه زیادى هم هست. مشکل ما این است که هنوز هم پس از نزدیک به بیست سال از پیروزى تفکّر اسلامى براى برنامه‏هاى مذهبى تلویزیون در مناسبتها از چند تن از بزرگان دینى براى سخنرانى دعوت مى‏کنیم تا به نقل زندگى و معارف امامى از ائمه ما بپردازند، نوروز همین امسال )1374( پانزده روز برنامه‏سازى داشتیم در مورد عید نوروز در هر سه شبکه تلویزیون. برنامه‏هایى دیدنى و پربیننده که بعضاً مخاطب را در انتخاب کانال تلویزیون دچار سرگردانى مى‏کرد، ناگهان در بین این روزها روز ششم فروردین ماه مصادف بود با شهادت امام ششم حضرت امام‏صادق‏علیه السلام گویى تلویزیون تعطیل شد شاید اکثر خانه‏ها تلویزیونهایشان خاموش شد. چرا؟ چون هیچ برنامه دلنشینى پخش نمى‏شد. توجه داشته باشید من این جا قصد انتقاد از مسؤولان و مدیران صدا و سیما را ندارم، روى سخن من با دست اندرکاران تولید فیلم و هنرمندان است. هیچ مسؤولى با هر نوع سیاستى در رادیو و تلویزیون سیاستش این نیست که این رسانه به هر مناسبتى حکم تعطیل را پیدا کند. این برنامه‏سازان و هنرمندانند که دست آنان را در ارائه برنامه خالى مى‏گذارند، شما ببینید نوروز یک اتفاق طبیعى است و تحویل سالى به سال دیگر و همین، چگونه مى‏شود براى این مضمون ساعتها برنامه‏سازى کرد ولى براى حادثه‏اى به بزرگى شهادت یک امام که معتقدیم مذهبمان از اوست فقط باید چند روحانى و مورّخ به نقل وقایع بپردازند و بس. این که “نوروزتان مبارک باشد” را با دهها تمهید و بازیباییها و جلوه‏هاى گوناگون از صفحه تلویزیون مى‏بینیم اما نقل سخن امام‏صادق‏علیه السلام شانزده سال است که هیچ تغییرى نکرده. یک کبشن خشک و خشن مى‏آید و شترق مى‏چسبد به شیشه تلویزیون و مجرى برنامه‏ها با صدایى غمناک مى‏خواند که: امام صادق فرمودند: که ... مثلاً “شفاعت ما به کسى که نماز را سبک بشمارد نمى‏رسد” و بعد خود مجرى مى‏آید که به برنامه راز بقا توجّه فرمایید یا به میزگرد مورخان راجع به امام، توجه کنید. ببینیم مشکل ما کجاست؟ مشکل ما قطعاً در محتوا نیست چرا که همین میزدگردهایى که برگزار مى‏شود مملوّ است از فرازهایى از زندگى معصومین که هر اشاره‏اى از آنها براى ساخت یک فیلم کافى است، چطور راجع به این که معلّمى به دانش‏آموزش مى‏گوید مشقت را در برگه ننویس و در دفترت بنویس مى‏شود یک فیلم ساخت امّا راجع به دعاى امام صادق در مورد زید بن على و جهادش نمى‏شود فیلم ساخت! راجع به مرگ یک پیرزن مى‏توان فیلم ساخت امّا راجع به رفتن آن صحابى امام‏صادق در تنور پر از آتش نمى‏شود! راجع به سرگشتگى پدرى که نوزادى ناقص دارد مى‏توان یک اپیزود ساخت امّا راجع به حیرت و سردرگمى دانشمندان سایر ادیان که در برخورد با منطق امام صادق و یا شاگردانشان در خود مى‏شکنند و همه عقاید گذشته‏شان فرو مى‏پاشد نمى‏توان برنامه‏سازى کرد؟! پس قطعاً مشکل ما مشکل محتوا نیست بلکه یافتن سبک و ساختارى است که از تفکّر اسلامى ما ناشى شود. ما باید افراد یا گروههایى را واداریم تا تحقیق و پژوهش در این زمینه را آغاز کنند. من در جایى ادّعا کرده‏ام که ما با استناد به آیات قرآن مى‏توانیم ساختارى جدید را در مونتاژ فیلم و دکوپاژ فیلمنامه کشف و عرضه کنیم، ما با بررسى کتابهاى بزرگان دینمان مى‏توانیم سبک اسلامى را استخراج و معرفى کنیم. باید بنشینیم و عمر صرف کنیم و کمر همت را محکم کنیم و پس از بررسى دقیق سبکهاى موجود سینمایى و تئوریهاى اساسى فیلم که تا امروز در دنیا متداول بوده است به فرهنگ اسلامى خویش رجوع کنیم و حرف آخر را بزنیم ما معتقدیم که اسلام براى تمامى زمینه‏ها سخنى نو دارد، معتقدیم که: “لا رطب و لا یابس الاّ فى کتاب مبین” پس قطعاً در این زمینه هم مى‏توان به این حبل متین چنگ زد و باید وارد این میدان شد و سبک و ساختار را از آیات مبارک قرآنى و نهج البلاغه و صحیفه سجّادیّه کشف و استخراج کرد. - و اگر لازم باشد مقدار اندکى را که خود من در استخراج تصاویر آیات کار کرده‏ام در شکل یک مقاله مى‏توانم تقدیم مجله شما کنم - .

 پس جمع‏بندى کلام من این شد که باید گروهى را مأمور کنیم که شرایط زمانى، مکانى، و عقیدتى و فرهنگى ما را بشناسند و خوب هم بشناسند و با این شناخت، سینما را بررسى کنند. ببینند واقعاً با توجه به شرایط و ویژگیهاى فرهنگى ما سبک مورد نیاز ما فرمالیسم روسى است، رئالیسم فرانسه است یا نئورئالیسم‏ایتالیا، مستند است یا داستانى، سینماى مؤلف است یا سینما حقیقت و... و یا هیچ کدام، سبک و ساختارى است ویژه و منحصر به فرد که خود یافته‏ایم و نامش هر چه باشد زیبنده پسوند “اسلامى” است و در این جا باید بار دیگر به ضرورت حضور فعّال فضلاى حوزه در این زمینه تأکید کنم. چرا که اولاً: با کمال تأسف باید عرض کنم در محیط دانشگاهى ما در این زمینه باورهاى جدّى نسبت به پرداخت به مقوله‏هاى نظرى بسیار نادر است و دانشجویان سینما عمدتاً به کار حرفه‏اى و تولید مى‏اندیشند تا به تئوریها و نظریه پردازیها، حتى یکى از اساتید را در خاطر دارم که با لحن مستهجن، منتقدین سینما را استهزا مى‏کرد که اگر اینها راست مى‏گفتند خودشان فیلم مى‏ساختند و معتقد بود که تئوریسینها چون خودشان عُرضه فیلمسازى ندارند به تحلیل آثار دیگران و بحث و نقد آنان مى‏نشینند! و به جنجال درباره فرم و محتوا دامن مى‏زنند و...! غافل از این که در همان مهد سینما نیز افرادى چون “جان گریرسون” قبل از این که کارى بزرگ و بلند بسازد خود را از تولید مى‏تکاند و یکسره عمرش را وقف تحقیق و تدریس و نشر بحثهاى نظرى سینما مى‏کند. ثانیاً: این که عزیزان طلبه شرایط فرهنگى و عقیدتى ملّت ما را با همه وجود درک مى‏کنند، اینان اسلام را شناخته و قرآن را دریافته‏اند و سیره معصومین را با گوشت و پوست لمس کرده‏اند. اینان اهل تحقیق و فارغ از جاذبه‏هاى سینماى حرفه‏اى و دل به رضاى خدا داده و به دنبال اداى تکلیف‏اند و اینها هستند که فارغ از دغدغه نام و نان پس از صرف چند سال از عمرشان در مطالعه تاریخ سینما و تئوریها و نظرات بزرگان آن مى‏توانند به میدان بیایند و چهارچوبه و تعریف سینماى اسلامى را قربة الى اللّه عرضه کنند.

 س - ان شاء الله، ما منتظر مقاله‏اى که به آن اشاره کردید هستیم و امیدداریم در شماره آینده مجلّه آن را چاپ کنیم. اما درباره فرم و محتوا سؤال من این است که آیا سبک هم اسلامى و غیر اسلامى دارد؟ مثلاً نظام پارلمانى در صحنه دنیا یکى است ولى هر ملتى بر اساس آن منافع ملى یا عقاید مذهبى در آن پارلمان قوانینى را تصویب مى‏کنند! به عبارت دیگر، شکل یکى است ولى محتوا، برگرفته از عقاید خودشان است، حالا آیا سینما هم این گونه نیست و سبک و سیاق آن هم اسلامى و غیر اسلامى دارد و یا فقط محتوا باید اسلامى باشد که به ذهن نزدیکتر است؟

 ج : گمان مى‏کنم در سؤال قبل توضیح کافى داده باشم، در عین حال. اولاً: قیاس مع‏الفارق است. فیلم را با ساختمان و سینما را با پارلمان نمى‏توان مقایسه کرد. سینما یک زبان است نوعى برقرارى ارتباط است که از حاصل جمع فرم و محتوا شکل مى‏گیرد. بله ساختمان واحد ما که شما آن را به پارلمان قیاس کردید همان خانه تاریکى است که در آن فیلم به نمایش درمى‏آید و نه این که سینما به معنى کلمه شبیه پارلمان باشد. حال در همان مثال شما در پارلمانها آیا همه کشورها که داراى پارلمانند با زبان همان کشورى که اوّل بار در آن پارلمان به وجود آمد صحبت مى‏کنند و قوانین را مطرح مى‏کنند؟! قطعاً نه. سینما یک زبان است که ما باید آن را با فرهنگ خودمان ترجمه کنیم. شما نمى‏توانید از ماشین تایپى که حروفش مثلاً به زبان چینى است مقاله‏اى را با محتواى اسلامى براى مردم عرب زبان منتشر کنید. این به این معنا نیست که از ماشین تایپ استفاده نکنیم باید استفاده کنیم ولى پس از این که حروفش را به عربى تغییر دادیم. در سینما هم باید ابتدا زبان آن را تغییر بدهیم بعد محتواى خودمان را در غالب آن بریزیم وقتى زبانش اسلامى شد دیگر شما هر حرفى که با آن بزنید مخاطب مى‏فهمد این اسلامى است. دقیقاً مثل همان مثال ماشین تایپ که شما لفظ “امریکایى” یا واژه “انگلیسى” را وقتى به فارسى نوشتید هرگز خواننده در مخیّله‏اش نمى‏گنجد این یک متن انگلیسى یا امریکایى است گرچه معناى کلمه انگلیسى است. در سینما هم وقتى سبک و ساختار اسلامى شد فیلم مستند هم که تهیّه کنند مثلاً از حیات وحش باز مخاطبتان مى‏فهمد که این فیلم یک فیلم اسلامى است.

  س - آنچه تاکنون گفته شد راجع به سینما بود و از تلویزیون صحبتى به میان نیامد، لطفاًتلویزیون را هم توضیح دهید، بویژه این که مى‏دانید اخیراً هم سمینارى تحت عنوان “بررسى روشهاى اجرایى رهنمودهاى مقام معظم رهبرى به صدا و سیما” انجام شد.

 ج : بله، در سمینار شرکت کردم، البته به عنوان مخاطب نه سخنران. قرار بود که مقاله‏اى بنویسم که متأسفانه گرفتاریها اجازه نداد. پس از شرکت در سمینار احساس کردم که لازم بود من هم حرفهایى را مى‏زدم و از دبیر سمینار هم این تقاضا را کردم ولى برنامه‏ها بسته شده بود و وقت براى سخنرانان برنامه‏ریزى شده هم کم بود بدیهى است که این تقاضا جامه عمل نپوشد. در مورد سمینار باید بگویم که اولاً: نفس برگزارى چنین سمینارهایى جاى تشکّر دارد و امیدوارم که به همین یک بار بسنده نشود و تداوم یابد. پیگیرى ریاست سازمان هم که یا مستقیم در جلسات شرکت مى‏کردند و یا - بنا به نقل - سخنرانیهایى را که حضور نداشتند از نوار مى‏دیدند، بسیار ارزشمند بود امّا در سمینار بحثها بسیار کلّى بود و متأسفانه از عنوان خود سمینار که بررسى روشهاى اجرایى بود شاید اصلاً بحث نشد. لااقل به صورت کاربردى بحث نشد. سخنرانان سمینار را مى‏توان در یک تقسیم ابتدایى دو قسم کرد: عده‏اى که مدیران تلویزیون بودند و در حقیقت سخنرانى آنان گزارش کار آنها بود و دسته‏اى که مباحث نظرى را مطرح مى‏کردند. که چنانچه گفتیم عمدتاً بحثهاى نظرى کلّى که آن هم به جهت وقت کم معمولاً ابتر مى‏ماند. صحبتهاى آقایان: دکتر داورى و قاضى زاده نمونه آنهاست؛ مثلاً بحث اسلام و هنر یا موسیقى، گرچه بسیار ارزشمند بود امّا به وجه کاربردى آن کمتر توجّه شده بود. بله بالأخره باید تکلیف هنر در تفکّر اسلامى روشن شود امّا نه در این سمینار، در این جا باید نتیجه این بحث و شیوه اجراى برنامه‏هایى با عطر و رنگ هنر اسلامى عنوان شود در بحث موسیقى باید نظر نهایى غنا بودن یا نبودن آن مطرح مى‏شد و نه عنوان کردن نظرات مختلف فقهاى عظام. ما اکنون با این موسیقیهایى که روى تصاویر، میان پرده‏ها و تیتراژها پخش مى‏شود سر و کار داریم. ما باید تکلیفمان را با موسیقى پاپ و کلاسیک روشن کنیم، باید مشخص کنیم موسیقى سنّتى و مقامى ما آیا مصداق موسیقى لهوى قرار مى‏گیرند یا نه؟ ما با این مصادیق کار داریم. ببینید خود آقا ( آیة الله العظمى خامنه‏اى ) چقدر دقیق در حکمشان به آقاى دکتر لاریجانى به این نکته اشاره مى‏کنند: “از پخش موسیقى لهوى بویژه آنچه در این رشته هنرى، فاقد هویت ملّى و اصالت ایرانى است پرهیز شود، موسیقى ابزارى است که مى‏تواند حرام و مى‏تواند حلال باشد نوع حلال آن به درستى شناسایى و برابر نظرات روشنگر امام راحل - طاب ثراه - در معرض استفاده قرار گیرد و در این باره بیشتر از هنر اصیل ایرانى که با ساخت روحى و عاطفى مردم ما همخوان و همنوا است کار گرفته شود”.

 مى‏بینید که چقدر کاربردى است، همه فرازهاى آن با مصادیق عینى و عملى سر و کار دارد حتى آنجا که اشاره به حلال و حرام آن کرده‏اند فرموده‏اند: نوع حلال آن شناسایى شود نه این که نظرات فقهاى بزرگوار را بیان کنیم که مثلاً مرحوم شیخ چنین فرموده و مرحوم فیض چنان. بله این بحث باید انجام شود با حوصله و دقت هم و در امثال این سمینار، حاصل آن پژوهشها و بحث و فحصها که در جهت رهنمود رهبرى است مطرح گردد. صحبتى را هم که من قصد داشتم آن جا بکنم در مورد همان سبک و ساختار بود امّا براى تلویزیون. سخن من که مورد سؤال شما هم هست این است، که ما باید اولاً: نوع برقرارى ارتباطمان را به وسیله تلویزیون با مخاطبمان روشن کنیم. آیا این ارتباط باز به همان گونه است که در غرب هست یا به گونه‏اى دیگر و مبتنى بر فرهنگمان. مسلّم است جواب از نوع دوم است؛ مثلاً غربیها به جهت سردمزاجى حاکم بر فرهنگشان ارتباط تلویزیونشان هم از همان سنخ است، معمولاً شبکه‏هاى خارجى مجرى پخش ندارند در اول هر ماه یا هفته برنامه‏هاى شبکه در روزنامه‏ها اعلام مى‏شود در ابتداى هر روز هم اعلام برنامه به صورت مکتوب بر صفحه تلویزیون مى‏نشیند و سپس برنامه‏ها یکى پس از دیگرى در ساعت و دقیقه مقرر به دنبال هم مى‏آید تا پایان کار شبکه در آن روز یا شب. حال آیا ما هم مى‏توانیم به همین روش عمل کنیم؟ یا بعکس به جهت سلوک ویژه‏اى که در فرهنگ عامّه‏مان هست مى‏باید مجرى داشته باشیم و بسیار هم قوى و قدرتمند. فرد یا افرادى که بتوانند با مخاطب رابطه‏اى کاملاً صمیمى برقرار کنند، احوالشان را بپرسند، از مشکلاتشان جویا شوند، شماره تلفنى بدهند که مخاطبین بتوانند با آنها تماس بگیرند و درد دلهایشان را بگویند (نه شماره تلفن روابط عمومى که شماره تماس با شخص مجرى) و... و تجربه هم ثابت کرده که برنامه‏هایى که مجرى صمیمى داشته‏اند موفق‏تر بوده‏اند، چرا که مشى و سلوک ما شرقیها با غربیها تفاوت عمده دارد. ما براى خوردن یک استکان چایى مدّتى به هم تعارف مى‏کنیم، ما براى ورود به یک اتاق یا خانه مدّتها اصرار مى‏کنیم تا همراهمان قبل از ما وارد شود و نمونه‏هایى از این قبیل فراوان. به همین ترتیب تلویزیون را هم عضوى از خانواده تلقّى مى‏کنیم و اگر ارتباط از نوع شرقى نتوانیم با آن برقرار کنیم دل به آن نمى‏دهیم، اروپایى فقط براى پرکردن وقت از آن استفاده مى‏کند. براى آنها تلویزیون و توپ فوتبال چندان تفاوتى ندارد ولى ما تلویزیون را یک موجود زنده مى‏بینیم حال اگر ما به شیوه آنها برنامه‏سازى کنیم و همان سبک و سیاق را در پیش بگیریم آیا موفقیّت آمیز خواهد بود؟ مثال دیگر: غربیها روزهاى یکشنبه را تعطیل مى‏کنند و شبکه‏هاى تلویزیونى از این فرصت استفاده کرده و شبهاى تعطیل را تا دیر وقت به پخش برنامه مى‏پردازند چون مطمئنند که تلافى بیدارى شب را مخاطبینشان در روز در خواهند آورد حال آیا ما هم در شبهاى جمعه که شب تعطیل ماست مى‏توانیم همان تقلید را انجام دهیم یا نه؟ شب جمعه براى ما داراى معناست، شب “یادائم الفضل على البریّه” است، شب دعاى کمیل است، شب عبادت و ارتباط با خداست، و صبحش روز خواب نیست بلکه روز “ندبه” است، روز “سمات” است و پخش برنامه در شب و تا دیر وقت، اقلّ مضرّاتش قضا شدن نماز صبح است. خوب، ما کمّیت برنامه را براى مبارزه با ماهواره بالا مى‏بریم. مگر ماهواره چه مى‏کند؟ ماهواره جوان ما را از اعتقادش خالى مى‏کند، وقتى اعتقاد سست شد دست از سیره عملى دینش برمى‏دارد، نماز نمى‏خواند، خوب ما هم ناخواسته در راستاى همان سیاست عمل کرده‏ایم و با پخش برنامه تا نیمه شب کارى کردیم که اهمیت نماز صبح نزد مخاطب متدیّن ما هم از بین برود، این‏جاست که عرض مى‏کنم باید روش و سبک و سیاقى متناسب با فرهنگ خودمان تدوین کنیم.

  س - این مطالب که شما مى‏فرمایید مربوط به برنامه‏ریزى است نه سبک و ساختار!

 ج : بسیار خوب، درباره سبک و ساختار در ساخت فیلم مفصّل بحث کردم، آن مطلب که فرق نمى‏کند در فیلم سینما باشد یا نوار ویدیویى تلویزیون همه آن مطالب که آن جا گفته شد این جا هم جارى است من مى‏خواهم بگویم که کشف و استخراج شیوه برنامه‏سازى و تولید حتّى در این جزئیات و اجرائیات هم سارى و جارى است. این مثالها را براى تقریب زدم و بدیهى است که اگر به جهتى مقرّب است به جهاتى مبعّد باشد، مى‏خواهم بگویم نوع استفاده ما از موسیقى از مونتاژ از کنار هم قرار دادن برنامه‏ها و حتّى از شکل پخش و نوع برخورد مجرى هم مى‏باید با توجه به فرهنگمان اتخاذ شود وگرنه ناخواسته ما را در مسیر خواسته دشمن قرار مى‏دهد، مونتاژ، خشن و سریع یک فریم یک فریم با فرهنگ آرام ما سازگار نیست، موسیقى‏هاى سرسام‏آور، متناسب با روحیه شرقى نیست (که این هر دو را در شروع برنامه‏هاى ورزشى یا سیاسى یا ... به کرّات دیده و مى‏بینیم) بیدارى تا پس از نیمه شب و خواب صبح رسم و سنّت ما نیست. اگر ما بیاییم برنامه جالب و دیدنى و پرمخاطبمان را صبح زود پخش کنیم متناسب‏تر نیست؟ البته اینها همه فرضیه است و به این معنا نیست که باید این چنین باشد فقط طرح سؤال است. آیا لااقل نمى‏توان درباره آن فکر کرد؟ و افراد دانشمند، جامعه‏شناس، روان‏شناس و دین شناس را گردهم جمع کرد، تا راجع به آن بحث کنند؟ آیا نمى‏شود از مردم نظرخواهى کرد؟ و سؤالهاى دیگرى که مى‏توان در این خصوص اندیشید و مطرح کرد که منجر به نتیجه‏اى مثبت شده و فرآیند تأثیر صدا و سیما را تا حدّى مطلوب ارتقاء دهد که قطعاً هم مورد نظر مسؤولین است و هم مورد علاقه ما.

  امیدواریم ان شاء اللّه به جایى برسیم که صدا و سیماى ما کاملاً مطلوب و مورد رضاى مقام معظم ولایت باشد.

 مصاحبه طولانى شد و شما هم خسته شدید، از این رو گفت وگو را به فرجام مى‏رسانم و منتظر مقاله شما در مورد سبک و ساختار با اتکاء به آیات الهى هستیم و براى بعد هم امیدواریم به طور منظم مقاله‏هایى را در نقد و نظر برنامه‏هاى هنرى، سینمائى و تلویزیونى از شما داشته باشیم.

 - از شما بى‏نهایت متشکرم و امیدوارم این گفت و گو مورد رضاى خدا و خشنودى قلب مقدس امام زمان قرار گیرد و مجله وزین “پاسداراسلام” در این گام بلند (پرداختن به مقوله هنر) همچون همیشه موفق باشد.