فردوس درون

تفسیر سوره رعد

 فردوس درون

آیة اللَّه جوادى آملى

 

 اً “مثل الجنّة الّتى وُعد المتّقون تجرى من تحتها الأنهار أُکُلُها دائم و ظلّها تلک عقبى الّذین اتّقوا و عقبى الکافرین النّار”.1

 مَثَل بهشتى که به تقواپیشگان وعده داده شده آنچنان است که رودها در زیر آن روان است؛ خوردنیها و سایه‏اش، همیشگى است، این است سرانجام پرهیزگاران و اما کافران، سرانجامشان دوزخ است.

 × × ×

 × لذتهاى روحانى

 در قرآن کریم، گذشته از نعمتهاى ظاهرى و جسمانى، لذتهاى دیگرى را هم بیان کرده که روایات هم آن معانى را به صورت مَثَل بیان نموده‏اند. در این جا که مى‏فرماید: “میوه‏هاى بهشت دایمى است که هر میوه‏اى را بچینى، فوراً جایش میوه‏اى دیگر مى‏روید”، در روایت به چراغى تشبیه شده است که همواره روشنایى مى‏دهد و اگر شعله‏اى از چراغ، ساطع شد، به جایش شعله دیگرى مى‏تابد و همواره نور وجود دارد.

 در روایت دیگر، نعمتهاى دائمى بهشت را به عالمى تشبیه کرده است که همواره ثمرات علمى‏اش، نمایان گشته و مردم از آن بهره مى‏برند.

 بهر حال، در این جا چند مطلب نهفته است:

 1- هر نعمتى را که انسان بخواهد و هر چه را نفس انسان بطلبد، در بهشت وجود دارد.

 2- هرگاه انسان بهشتى، اراده کند که به نعمتهاى بهشت برسد، بدون این که خود را به زحمت بیندازد، به آن نعمت مى‏رسد و میوه‏هاى بهشتى را مى‏چیند؛ یعنى اراده، همان و حصول مراد، همان.

 3- در بهشت، لذایذى وجود دارد که برتر از آرزوى بهشتیها است. انسان آرزوى چیزى را مى‏کند که به آن علم دارد و چیزى را که نمى‏داند و خارج از منطقه ادراکش است، آرزویش را هم ندارد.

 در قرآن کریم به این معنا اشاره شده است که: نه تنها هر چه نفس، اشتهایش دارد، در بهشت هست بلکه در بهشت چیزهایى وجود دارد که مؤمن نمى‏داند چیست تا آرزویش را بکند. فوق آنچه که او مى‏طلبد در بهشت، یافت مى‏شود.

 

 × پاداش اعمال نیک

 مطلب دیگرى که باید بحث شود این است که:

 آیا عقاید، اعمال صالحه و ملکات فاضله انسان است که در بهشت تبدیل به باغ و نهر روان مى‏شود و به صورت “جزا” در مى‏آید یا این که خود انسان هم، یک بهشت است؟!

 خداوند در سوره زمر، مقام پاداش عمل صالح را بیان مى‏کند و مى‏فرماید: “فنعم أجر العاملین”2 یعنى: پس از این که، گروه گروه بهشتیان را به بهشت روانه مى‏کنند و درهاى بهشت بر روى آنان باز مى‏شود، آنها در مقابل صدق وعده الهى مى‏گویند: “ألحمد لله الذّی صدّقنا وعده و أورثنا الأرض نتبوّأ من الجنّة حیث نشاء؛ خداى را سپاس که به وعده خویش عمل کرد و زمین بهشت را میراث ما قرار داد، چنان که در هر جاى این زمین بهشت، بخواهیم بیارمیم، مى‏توانیم.” در آخر آیه، خداوند مى‏فرماید: و این است مقام پاداش عمل صالح مؤمنان.

 در سوره زخرف، چنین مى‏فرماید: “ادخلوا الجنّة أنتم و أزواجکم تحبرون × یطاف علیهم بصحاف من ذهب و اکوابٍ و فیها ما تشتهیه الأنفس و تلذّ الأعین و أنتم فیها خالدون”3 همراه با همسرانتان، خوشحال و خرسند به بهشت وارد شوید. در آن جا با ظرفهاى زرّین و لیوانها، از آنان پذیرایى مى‏شود. و در آن جا آنچه دل بخواهد و دیده، لذّت برد، یافت مى‏شود و جاودانه در بهشت‏برین خواهند ماند.

 خداوند در این جمله کوتاه “فیها ما تشتهیه الأنفس و تلذّ الأعین”، عصاره بهشت و تمام نعمتهاى بهشتى را بیان کرده است.

 بنابراین، هرچه اهل بهشت بخواهند، برایشان میسّر مى‏شود و در مشیتشان خلاف راه ندارد: “لهم ما یشاؤون فیها”.4 امّا آنچه جاى بحث است، این است که در آن جا چیزهایى وجود دارد که خارج از منطقه ادراک انسان است و اصلاً بهشتیان نمى‏دانند در بهشت چه خبر است تا آرزویش را بکنند، ولى نخواسته، خداوند، به آنها مى‏دهد. لذا در یک جا مى‏فرماید: آنچه او مى‏خواهد هست و بالاتر. و در جاى دیگرى، عبارت، چنین آمده است: “فلاتعلم نفسٌ ما أخفی لهم من قرّة أعین جزاءً بما کانوا یعملون؛5 هیچ کس نمى‏داند چه لذّتها و نعمتهایى که مایه روشنى دیده‏اش است و جزاى نیکوکاریش است، در آن جهان براى او ذخیره شده است.”

 بسیارى از این خواسته‏ها در آیات قرآن و ادعیه آمده است ولى یک سلسله اصول کلى هم هست که گفته‏اند: پاداش شب‏زنده‏دارها است و شما آنها را نمى‏دانید که آرزو و درخواست نمایید.

 

 × معجزه تسبیح

 موضوع دیگرى که در این جا مطرح است، این است که اهل بهشت اگر اراده میوه یا نعمتهاى دیگر بهشتى کردند، چگونه آن نعمت را به دست مى‏آورد؟ و به عبارت دیگر: انسان بهشتى اگر اراده میوه‏اى کرد، آیا باید به کنار باغ برود و آن را بچیند یا با همان اراده، حاصل مى‏شود؟

 در سوره یونس مى‏فرماید:

 “دعویهم فیها سبحانک اللَّهمّ و تحیّتهم فیها سلامٌ × و آخر دعویهم أن الحمد للّه ربّ العالمین”.6

 مرحوم فیض روایتى را در “علم الیقین” نقل کرده که: دعواى آنها، تسبیح است؛ یعنى اگر خواستند آبى بنوشند یا میوه‏اى میل کنند، این چنین نیست که خودشان بروند، آن را به دست آورند یا از کسى درخواست کنند، بلکه با گفتن “سبحان اللّه”، خواسته آنها محقّق و حاصل مى‏گردد. با تسبیح به خواسته‏هایشان نایل مى‏آیند نه با تلاش و کوشش.

 بنابراین، براى رسیدن به خواسته‏ها نه درخواست لازم است و نه تلاش، بلکه با صرف اراده و یک تسبیح، و آخرین سخن ایشان، پس از رسیدن به نعمت،سپاس وحمد خداوند است که مى‏گویند: “الحمد للّه رب العالمین”.

 در روایت دیگرى آمده است که مى‏گویند: “سبّوحٌ قدّوسٌ”، و این ذکر تسبیح را بر زبان جارى مى‏کنند. البته ذکر، یک تعبیر است و دعوا، تعبیر دیگرى است. اگر مى‏فرمود: ذکرشان تسبیح است، این مطلب استفاده نمى‏شد، امّا چون مى‏فرماید: دعواى اینها تسبیح است؛ این آیه ظهور دارد و آن روایت هم، این مطلب را بخوبى، تبیین مى‏نماید.

 اهل تقوا همواره مى‏گویند: خدایا، آنچه نعمت داریم، از توست. “ما بنا من نعمة فمنک”، و همین بیان را امام رضاعلیه السلام دارد که مى‏فرماید:

 “ما أصابنی من حسنةٍ فمنک، لاصنع لی و لا لغیری فی إحسانک؛ هر نعمتى را که به من عطا کردى، از تو بود؛ نه من نقش داشتم و نه دیگرى در آن احسان، بلکه همه مجارى فیض تو بود.”

 این خاصیت توحید است که همه نعمتها را از خداى سبحان مى‏داند و همه تقصیرها را از خودش.

 به هر حال، این مؤمنى که در بهشت است، آیا یک انسان تُهى دل است که از نعمتهاى بیرون استفاده مى‏کند، یا در کنار این نعمتهاى بیرون، یک بهشتى هم در درون او است.

 سوره مبارکه واقعه را ملاحظه فرمایید، چنین تعبیرى دارد:

 “فأمّا إن کان من المقرّبین، فروحٌ و ریحانٌ و جنّة نعیم؛ اگر کسى جزء مقرّبین بود، خود او روح و ریحان در بهشت برین است.”

 اگر دلیل عقلى داشتیم به این که ممکن نیست، انسان در درونش، بهشت باشد، آن وقت مى‏گفتیم: حتماً مقصود این است که “له روح و ریحان و جنة نعیم”، و اگر دلیل عقلى بر خلاف نیست، بلکه ادلّه عقلى نیز تأیید مى‏کند، پس خود ظاهر را اخذ مى‏کنیم. در آن روایت که حضرت رسول‏صلى الله علیه وآله وسلم به على‏علیه السلام مى‏فرماید: “یا علی، أنا مدینة الحکمة - و هی الجنة - و انت یا علی بابها؛ من شهر حکمتم و این حکمت، بهشت است، و تو درِ آن شهرى”، و دیگر آیات نیز کم و بیش این مطلب را تأیید مى‏کند، پس هیچ ضرورتى نیست که بگوییم معناى “فروحٌ و ریحانٌ و جنّة نعیم”، این است که : “فله روحٌ و ریحانٌ... .”

 این دو امر را قبلاً در بحث آیه سوره آل عمران و سوره انفال ملاحظه فرمودید. در سوره انفال مى‏فرماید: مؤمنینى که داراى این اوصاف هستند، “لهم درجات عند ربهم”؛7 ولى در سوره آل‏عمران، سخن از “لهم” نیست، بلکه مى‏فرماید: “هم درجاتٌ”؛8 خود این ذوات، درجات هستند.

 تمام این اوصاف مربوط به مقربین است. و اما فرق بین مقربین و ابرار، هر چند قبلاً تا اندازه‏اى بحث شد، در آینده نیز تا اندازه‏اى مطرح خواهد شد. “والحمد للّه رب العالمین”

 

 پاورقیها:

1 ) رعد (13) آیه35.

 2 ) زمر (39) آیه73.

 3 ) زخرف (43) آیات 70 و 71.

 4 ) ق (50) آیه35.

 5 ) سجده (32) آیه17.

 6 ) یونس (10) آیه10.

 7 ) انفال (8) آیه4.

 8 ) آل عمران (3) آیه163.

تعداد مشاهده مقاله: 65