راه‏حلهاى زدودن رذایل اخلاقى

 راه‏حلهاى زدودن رذایل اخلاقى

 آیة الله محمد تقى مصباح یزدى

 

 در مباحث گذشته درباره بخشى از ارزشهاى اجتماعى در زمینه شخصیت و حیثیت افراد بحث شد. عرض کردیم که در این زمینه یک سلسله ارزشهاى مثبت و منفى به شکلهاى گوناگونى در جامعه ظاهر مى‏شود؛ از جمله: استهزاء، عیب جویى، غیبت، تهمت و بالأخره توهین و ایذاء، که ارزشهاى منفى‏اند و در مقابلش هم حفظ آبرو و حیثیت افراد، داراى ارزش مثبت است.

 اکنون این سؤال مطرح مى‏شود که: با توجه به این که حفظ شخصیت افراد، اهمیت فوق‏العاده‏اى در تحکیم روابط اجتماعى و همبستگى انسانها در جامعه دارد، و به خطر افتادن آن، ضربه بزرگى به پیوندهاى اجتماعى مى‏زند چگونه باید از این خطر جلوگیرى کرد؟

 

 × راه حلهاى حقوقى

 جواب این است که جلوگیرى از این خطر در چند سطح انجام مى‏گیرد: یکى در سطح حقوقى است که همه نظامهاى حقوقى کم و بیش تجاوز به حیثیت و عرض و آبروى افراد دیگر را جرم تلقى مى‏کنند و مجازاتهایى براى کسانى که مرتکب چنین جرمى شود قرار مى‏دهند. در اسلام هم نسبت به بعضى از این موارد که اهمیت زیادى دارد مجازاتهایى به عنوان حدّ تعیین شده است؛ مثل “قذف”؛ یعنى اگر کسى نسبت ناروایى به دیگرى بدهد، و صحت این نسبت به وسیله چهار شاهد عادل ثابت نشود نسبت دهنده را مجازات مى‏کنند؛ حتى اگر سه شاهد عادل هم باشند هر سه شاهد را مجازات مى‏کنند. و در موارد دیگرى هم که حدى تعیین نشده حاکم شرع مجازاتهایى به صورت تعزیر و تأدیب انجام مى‏دهد. ولى این تدبیرها در سطح حقوق و مربوط به دستگاه قضایى است و با مباحث اخلاقى، ارتباط مستقیمى ندارد.

 

 × راه حلهاى اخلاقى

 آنچه مربوط به بحثهاى اخلاقى مى‏شود جلوگیرى از این مفاسد با شیوه خاص اخلاقى است؛ یعنى صرف نظر از مجازاتهایى که به وسیله دستگاه قضایى و حکومت اجرا مى‏شود چگونه مى‏توان انگیزه‏هایى در درون افراد به وجود آورد که خودشان از این کارها اجتناب کنند و اگر مبتلا هستند درصدد علاجش برآیند؟

 

 × اقدامهاى فورى

 علاجهاى اخلاقى هم به دو دسته تقسیم مى‏شود: یکى جنبه ضربتى و فورى دارد و آن توجه دادن به آثار سوء و عواقب وخیمى است که بر این کارها مترتب مى‏شود و سعادت هر فردى را به خطر مى‏اندازد. یعنى توهین به دیگران و غیبت کردن و تهمت زدن صرف نظر از این که آبروى آن فرد را در جامعه مى‏ریزد و موجب این مى‏شود که مصالح جامعه به خطر بیفتد براى خود افرادى که مرتکب این کارها مى‏شوند آثار بدى دارد و موجب نقصى در کمالات نفسانى آنان مى‏شود و نهایتاً سعادت اخرویشان را به خطر مى‏اندازد.

 این همان اسلوبِ انذار و تبشیر است که در قرآن کریم در مورد جلوگیرى از گناهان و رذایل اخلاقى به کار گرفته مى‏شود؛ یعنى کسى که مى‏خواهد خودش را از آلودگیها نجات بدهد راهش این است که اول درباره آثار بد گناهان فکر کند و ببیند که چه مفاسدى را به بار مى‏آورد مخصوصاً مفاسدى که مربوط به خود شخص مى‏شود. و بالاخره آنچه براى مؤمن واقعى، اهمیت فوق العاده‏اى دارد سعادت ابدى انسان است. وقتى بیندیشد که این عامل، موجب مجازاتهاى اخروى شدیدى مى‏شود این بهترین عاملى است که مؤمن را از گناه باز مى‏دارد. مخصوصاً با توجه به این که بعضى از اعمال خویش در نامه اعمال آن شخصى که از او غیبت کرده یا تهمت زده نوشته مى‏شود. این خسران خیلى بزرگى است براى انسان که - در عالمى که به کوچکترین عمل خیر احتیاج دارد - ببیند که یک دسته از اعمال خیرش به حساب دیگران نوشته شده است.

 × ریشه یابى آلودگیها

 در سطح عمیقترى راه علاج ریشه‏دارترى مطرح مى‏شود و آن این است که اول بیندیشد که انگیزه ارتکاب این عمل چیست؟ و علت این که شخص دست به چنین کارهایى مى‏زند و خودش را آلوده به این گناهان مى‏کند کدام است؟ و در صدد ریشه‏کن کردن علت برآید؛ یعنى گو این که این مفاسد در روابط اجتماعى مطرح مى‏شود ولى همه آنها انگیزه‏هاى فردى دارند. و این مطلبى است که بارها اشاره کرده‏ایم که اخلاق اجتماعى منفک از اخلاق فردى نیست و در واقع ارزشهاى مثبت و منفى در روابط اجتماعى ثمرات یک سلسله ارزشهاى فردى است و ملکاتى که انسان کسب مى‏کند در ظرف اجتماع هم آثارى را به بار مى‏آورد؛ اگر ملکات فاضله باشد منشأ اخلاق حمیده اجتماعى مى‏شود و اگر ملکات رذیله باشد منشأ رفتارهاى ناشایست در زمینه اجتماع مى‏گردد. پس براى ریشه‏کن کردن این مفاسد اجتماعى باید ریشه‏هاى فردى‏اش را پى‏گیرى کرد.

 مثلاً کسى که به غیبت دیگران مى‏پردازد و درصدد عیب‏جویى از دیگران برمى‏آید و مى‏خواهد آبروى دیگران را بریزد و ایشان را در چشم مردم خوار و حقیر کند انگیزه‏هاى شخصى دارد پس باید دید که چه چیزى موجب این مى‏شود که به این کارها دست بزند؟ در واقع یک تحلیل روان‏شناختى باید انجام داد.

 در قرآن کریم و همچنین در روایات، اشاره به این مطالب هست که این کارها ریشه‏هاى روانى دارد و براى اصلاح این مفاسد و رواج دادن فضایل اجتماعى مى‏بایست آن ریشه‏هاى فردى را بررسى کرد.

 

 × حسد و خودخواهى

 به طور کلى مهمترین عاملى که موجب این گونه کارها مى‏شود که شخصیت دیگران را تحقیر کنند و آبرویشان را بریزند و موقعیت اجتماعیشان را از بین ببرند دو چیز است که با یکدیگر ارتباط نزدیکى دارند: یکى حسد و دیگرى خودخواهى است. این دو عامل در موارد دیگر هم تأثیر بسزایى دارند منتهى چون در این جا تأثیر آنها روشنتر است در این جا مطرح مى‏کنیم.

 

 × نقش حسد

 در بحث قبلى که مربوط به حفظ جان انسانها بود گفتیم که یکى از انگیزه‏هاى قتل نفس “حسد” است و حتى اولین قتلى که به وسیله انسانى در روى زمین انجام گرفته - آن طور که قرآن کریم بیان مى‏فرماید - عاملش حسد بوده است؛ یعنى قتل‌هابیل به وسیله قابیل. یا در داستان حضرت یوسف که برادرانش مى‏خواستند او را نابود کنند و بالاخره او را در چاه انداختند عاملش حسد بود: “اذ قالوا لیوسف و أخوه أحب إلى أبینا منا و نحن عصبة إن أبانا لفى ضلال مبین” چون پدرشان علاقه بیشترى به یوسف و برادرش داشت بر او حسد بردند.

 یکى از موارد شایعى که حسد موجب غیبت و عیبجویى و مسخره و مانند آنها مى‏شود حسد بردن به جمال دیگران است که در میان زنان بیشتر مشاهده مى‏شود؛ یعنى هنگامى که مى‏بینند که دیگرى از موهبت جمال و جذابیت بیشترى برخوردار است و مى‏تواند محبوبیت بیشترى در نظر دیگران پیدا کند درصدد برمى‏آیند که نقطه ضعفى در او بیابند یا بتراشند و آن را مطرح کنند تا جلو تأثیر این عامل را بگیرند.

 یکى از عواملى که موجب غیبت و عیبجویى مى‏شود حسد بردن به مزایاى علمى است. کسى که معلومات بیشترى دارد دیگران به او حسد مى‏برند و در مقامى برمى‏آیند که موقعیتش را تضعیف کنند و در پى این برمى‏آیند که نقطه ضعفهایش را بشناسند و آنها را زیر ذره‏بین بگذارند و به دیگران معرفى کنند تا آن شخص نتواند از مزیت علمى خود در جامعه بهره‏بردارى کند.

 گاهى هم تقواى افراد پارسا و پرهیزکار موجب حسد دیگران مى‏شود، چون افراد متّقى در اثر تقوایى که دارند موقعیت اجتماعى خاصى را به دست مى‏آورند و نزد مردم محبوب مى‏شوند، از این رو، حسودان براى این که از محبوبیت آنان جلوگیرى کنند درصدد برمى‏آیند که نقطه ضعفهاى ایشان را پیدا کنند و به دیگران معرفى کنند.

 

 × نقش خودخواهى

 عامل دیگر، خودخواهى است؛ یعنى کسانى براى این که خودشان بزرگ جلوه کنند درصدد برمى‏آیند که حریف را از میدان بیرون کنند. این شیوه در فعالیتهایى که اسمش فعالیتهاى سیاسى گذاشته مى‏شود فراوان است. وقتى احساس مى‏کنند که رقیب سیاسى، پیش افتاده و موقعیتى را به دست آورده، به ترور شخصیت وى مى‏پردازند و به اصطلاح “افشاگرى” مى‏کنند تا مانع از رشد او بشوند.

 اکنون سؤال مى‏شود که ریشه این حسد و خودخواهى و بزرگى‏خواهى، که کم و بیش هر کسى به آن مبتلاست، چیست؟ و چگونه باید با آن مبارزه کرد؟

 گاهى تصور مى‏شود که این امور فطرى و غریزى‏اند و همه انسانها بالفطره داراى صفت حسد و خود بزرگ‏بینى و بزرگى‏خواهى هستند و حتى ممکن است از بعضى روایات هم استشهاد بشود - که هیچ کسى از حسد مصون نیست منتهى خداى متعال مؤمن را تا مادامى که اظهار حسد نکرده مؤاخذه نمى‏کند - و آن را دلیل قرار بدهند بر این که حسد یک امر فطرى است.

 بعضى فکر مى‏کنند که افراد، مختلفند: بعضى از افراد، بالفطره حسودند و استشهاد مى‏کنند به حالت بچه‏هاى کوچکى که هنوز به رشد و بلوغ نرسیده‏اند و حتى بچه‏هاى شیرخوارى که احساس حسادت دارند و نمى‏توان گفت که این حسودى بچه‏ها در اثر تربیت غلط اجتماعى پیش آمده است بلکه طبعاً حسودند. بر این اساس، فکر مى‏کنند که حسد در بعضى از افراد یک امر طبیعى و فطرى است نه این که در اثر تربیت اجتماعى و عوامل خارجى پدید آمده باشد. سؤال این است که آیا واقعاً انسان یک کشش فطرى به نام حسد دارد یا این که حسد یک شکل انحرافى از خواسته‏هاى فطرى است؟ به نظر مى‏رسد که ما نمى‏توانیم حسد را یک امر فطرى تلقى کنیم؛ یعنى این طور نیست که یکى از خواسته‏هاى اصیل انسان، بما هو انسان، این است که دیگران را از نعمتهایشان محروم ببیند. چون معناى حسد این است که شخص، نعمتى را در دیگران ببیند و بخواهد که این نعمت از آنها سلب بشود و فطرت انسان، چنین اقتضایى را ندارد.

 براى تحقق حسد، شرایطى لازم است: یکى وجود انسان دیگرى که مورد حسد واقع مى‏شود و اگر فرض کنیم فقط یک انسان در عالم باشد و انسان دیگرى نباشد جایى براى حسد نیست. شرط دیگر این است که شخص دیگر نعمت خاصّى را داشته باشد و شرط سوم آن که نعمت وى به صورتى مورد تزاحم باشد. تازه مثلاً اگر چند نفر انسان در روى زمین زندگى مى‏کردند و نیازمندیهاى ساده و طبیعى ایشان از غذا و آب و سایر چیزها فراوان و در اختیار همه بود هیچ گاه نعمتى که در دست یک فرد بود منشأ حسدى نمى‏شد.

 حسد در جایى تحقق پیدا مى‏کند که کسى نعمتى را داشته باشد که مورد تزاحم باشد یا وسیله‏اى براى موقعیت مورد تزاحمى باشد چنان که آن نعمت موجب محبوبیت و موقعیت اجتماعى خاصى براى صاحب آن بشود و شخص ببیند که اگر این نعمت در دست دیگرى باشد موجب محرومیت وى از آن نعمت یا موقعیت مطلوب مى‏شود آن وقت دلش مى‏خواهد که آن شخص دیگر این نعمت را نداشته باشد تا او بتواند از آن نعمت یا موقعیت ناشى از آن بهره‏مند شود. پس حسد یک امر فطرى نیست آنچه انسان بالفطره مى‏خواهد این است که نیازهاى خودش رفع بشود و به کمالاتى که استعداد یافتن آنها را دارد نایل شود؛ مثلاً بچه‏اى که احساس حسودى مى‏کند براى این است که مى‏بیند اگر مادر، بچه دیگر را نوازش بکند دیگر به او نمى‏پردازد و از محبتى که نسبت به او دارد محروم مى‏شود.

 ممکن است کسى بپرسد: چگونه است که تا مادر بچه‏اى را نوازش نکند احساس حسادتى هم در هیچ کدام به وجود نمى‏آید و به محض این که یکى را نوازش کند دیگرى حسدورزى مى‏کند با این که نیاز به نوازش قبلا هم وجود داشت؟ جواب این است که با نوازش کردن یکى از آنها توجه دیگرى را به این نیاز، جلب مى‏کند. درست است که او قبلاً هم نیاز به نوازش داشت اما توجهى به این نیاز نداشت، و هنگامى که مادر، به نوازش دیگرى بپردازد توجه وى به نیاز خودش جلب مى‏شود.

 به هر حال، بروز حسد، در جایى است که یک نعمتى مورد تزاحم قرار بگیرد یا شأنیّت تزاحم را داشته باشد و شخص فکر کند که اگر این نعمت به دست دیگرى باشد او از آن نعمت محروم مى‏شود، و از این جهت زوال آن نعمت را از وى بخواهد. گاهى به این فکر مى‏افتد که وقتى من فاقد این نعمت هستم و دیگرى واجد آن است من کمتر از او هستم؛ یعنى در مقایسه‏اى که خودش را با دیگران مى‏سنجد خودش را کمتر از دیگران مى‏بیند و حبّ به ذات به جاى این که او را وادار کند که به کسب مثل آن نعمت و کمال بپردازد بلکه کوشش کند که کمال بالاترى را به دست بیاورد آرزو مى‏کند که طرف دیگر معادله، ضعیف و کوچک شود تا با او مساوى گردد پس حسد یک پدیده پیچیده‏اى است و یک کشش طبیعى ساده‏اى نیست که گفته شود انسان فطرتاً حسود است و مى‏خواهد دیگران نعمتى را نداشته باشند، بلکه مجموعه عللى دست به دست هم مى‏دهند و در شرایط خاصّى این میل انحرافى را به وجود مى‏آورند.

 و اما در امور معنوى که در آنها تزاحمى نیست و مثلاً مطلبى را که یک نفر مى‏داند دیگرى هم مى‏تواند بداند خود این امور منشأ حسد نمى‏شوند بلکه از جهت آثار قابل تزاحم، آنها مورد حسد واقع مى‏گردند؛ یعنى چون شخص دانشمند و پرهیزکار محبوبیتى در اجتماع پیدا مى‏کند و منافعى بر آن مترتب مى‏شود از این جهت مورد حسد قرار مى‏گیرد و یا چون در مقایسه با خودش او را بزرگتر مى‏بیند و چون نمى‏تواند به آسانى مقام او را پیدا کند آرزو مى‏کند که از او هم سلب شود.

 در قرآن کریم آیاتى داریم که به این ریزه‏کاریها توجه فرموده و براى راه علاجش هم چاره‏اندیشى کرده است؛ یعنى نشان داده که چگونه مى‏بایست با این مرض اخلاقى و روانى مبارزه نمود. درباره بعضى از اهل کتاب، قرآن کریم نقل مى‏فرماید که دلشان مى‏خواست که شما کافر باشید و علت این که آنها مى‏خواستند که شما هم کافر باشید حسد بوده است.

 در آیه 109 سوره بقره مى‏فرماید: “ودّ کثیرٌ من أهل الکتاب لو یردّونکم من بعد ایمانکم کفاراً حسداً من عند أنفسهم” وقتى بعضى از اهل کتاب دیدند شما ایمان آوردید و به راه حق هدایت شدید آرزو کردند که شما را برگردانند و دوباره کافرتان کنند به خاطر حسدى که به شما ورزیدند، ایشان خودشان ایمان نیاوردند و غالبشان هم مى‏دانستند که بر خطا هستند: “یعرفونه کما یعرفون أبناءهم” و با این که مى‏دانستند که پیغمبر اسلام حق است زیر بارش نمى‏رفتند بعد از این که این نقیصه را براى خودشان خریدند و تصمیم گرفتند که به هر انگیزه‏اى بود دین حق را نپذیرند نسبت به مؤمنین حسد ورزیدند که چرا آنان این راه حق را قبول کرده و به دین حق گرویده‏اند. و این منشأ آن شد که تلاش کنند مؤمنان را هم به کفر برگردانند و چنین آرزویى در دلشان بود که مؤمنین هم کافر بشوند و ریشه‏اش حسد بود.

 این یک تحلیل و برداشت شخصى نیست که بگوییم آن کفارى که دلشان مى‏خواست مسلمانان کافر بشوند منشأش حسد بود؟ اگر ما خودمان مى‏خواستیم بررسى کنیم ممکن بود عوامل مختلفى را براى آن فکر کنیم ولى قرآن تصریح مى‏کند که علت چنین خواسته‏اى حسد بوده است.

 “من بعد ما تبیّن لهم الحق” این جمله موکد این مطلب است که آنان خودشان مى‏دانستند که اسلام آیین الهى است و حق براى ایشان روشن بود نه این که به خاطر دلسوزى براى مؤمنین بود که گمان مى‏کردند خودشان به راه حق مى‏روند و مى‏خواستند مسلمانان را هم به راه حق هدایت کنند بلکه مى‏دانستند که مؤمنین بر حق هستند و مى‏دانستند که خودشان به راه خطا مى‏روند، در عین حال خودشان ایمان نمى‏آوردند و حتى مى‏خواستند کارى بکنند که مؤمنین هم کافر بشوند و این آرزوى ایشان جز حسد ریشه‏اى نداشت.

 پس مى‏بینید که دایره حسد چقدر وسیع است و به نعمتهاى مادى و موقعیتهاى اجتماعى محدود نمى‏شود حتّى وقتى کفار مى‏بینند که دیگران ایمان به خدا آورده‏اند و داراى کمال نفسانى شده‏اند و خودشان به خاطر جهاتى ایمان نمى‏آورند تلاش مى‏کنند که مؤمنان را هم محروم کنند و ریشه‏اش حسد است.

 البته این آیه مربوط به کفار است، اما مراتب نازلترش درباره دیگران هم قابل تصور است؛ مثلاً در میان مؤمنان هم کسانى که ضعیف الایمانند ممکن است به کسانى که ایمان کاملتر دارند، حسد ببرند، و به جاى این که تلاش کنند که ایمان خودشان تقویت شود و کمالات بیشترى پیدا کنند به مؤمنین کاملتر، حسد مى‏برند و چه بسا عداوتهایى که بین طوایف مختلفى از مسلمانان از صدر اسلام تا حال پیش آمده یکى از عواملش همین حسد باشد و چه بسا خودشان هم توجه نداشته باشند که چه عواملى ایشان را وادار به مخالفت با دیگران مى‏کند چون این عوامل غالباً ناخودآگاه اثر مى‏کند؛ مثلاً گاهى کسى از دیگرى بدش مى‏آید و هرچه فکر مى‏کند چرا از او بدش مى‏آید نمى‏فهمد در حالى که منشأ این بدآمدن حسد است، یا کسانى به بهانه‏هایى درصدد برآیند که از دیگران عیب‏جویى کنند و عیبهاى خیلى کوچک آنان را بزرگ مى‏کنند یا عیب براى ایشان مى‏تراشند و حتى حُسنهایى به نظرشان عیب مى‏آید و نقطه‏هاى مثبت دیگران را نقطه ضعف تلقى مى‏کنند و خودشان نمى‏دانند چرا؟ یعنى چرا این قدر نسبت به بعضى افراد حساسیت دارند و درصدد این هستند که نقطه ضعفى براى آنان پیدا کنند، خودشان هم نمى‏دانند. گاهى هم خیال مى‏کنند که این کارها انگیزه‏هاى صحیحى دارد و براى انجام وظایف شرعى است و براى این که اسلام به خطر نیفتد مى‏خواهند دیگران را ضعیف کنند که مبادا کار مسلمانها به دست ایشان بیفتد و به اسلام و مسلمین لطمه بزنند!

 به هر حال، حیله‏هاى نفس، خیلى عجیب است و ریشه بسیارى از برخوردهایى که بین مؤمنین واقع مى‏شود حسد است. و در روایاتى وارد شده که یکى از ریشه‏هاى کفر، حسد است. این است که مى‏بایست با این بلاى عظیم اخلاقى جداً مبارزه کرد هم به عنوان اخلاق فردى که یک رذیلت بزرگى براى هر فردى به حساب مى‏آید و هم از آن جهت که منشأ رذایل و مفاسد اجتماعى زیادى مى‏شود. و همین چیزهایى که در نفوس افراد هست گاهى ممکن است اجتماعى را از بسیارى از نعمتها و مصالح محروم کند بلکه پایه حکومت اسلامى را متزلزل کند، و گاهى مصلحت اسلام به خطر بیفتد به خاطر همین اغراض شخصى که ریشه‏اش از حسد است. این است که باید در این باره خیلى دقت کرد و سعى بلیغى نمود تا خودمان را از این بلاى عظیم نجات دهیم.

 گفتیم ما مى‏توانیم با غیبت مبارزه کنیم به این صورت که مفاسد غیبت را مورد توجه قرار دهیم، یا خودمان فکر کنیم یا روایاتى که در این زمینه است بخوانیم و بالأخره تصمیم بگیریم که غیبت نکنیم، ولى به این صورت، ریشه‏اش کنده نشده است. علاج اساسى‏تر این است که ببینیم ریشه روانى غیبت کردن چیست؟ و اگر ریشه‏یابى کنیم هم غیبت علاج مى‏شود و هم خیلى چیزهاى دیگر که بر آن مترتب مى‏شود. بنابراین بهترین راه براى مبارزه با این مفاسد اخلاقىِ اجتماعى، پیدا کردن ریشه‏هاى فردى آنهاست اگر ما از این جا شروع کنیم و دلمان را از کثافت و آلودگى نفسانى پاک نماییم بسیارى از آثار دیگر هم بر آن مترتب مى‏شود و مبتلا به دیگر مفاسد اجتماعى ناشى از حسد هم نخواهیم شد.

 براى مبارزه با حسد، هم فکر و معرفت و شناخت مؤثر است - کما این که در همه مسائل اخلاقى شناخت، نقش عظیمى دارد - و هم رفتار و تمرین عملى. این تهذیب نفس - چه تخلیه نفس از رذایل و چه تجلیه و تحلیه نفس به فضایل - از فکر و معرفت شروع مى‏شود و با تمرین عملى تداوم پیدا مى‏کند تا ملکه ثابتى در نفس تحقق پیدا کند. براى این که بدانیم چه افکارى در این زمینه مفید است خوب است که موارد حسد را به طور اجمال بررسى کنیم.

 × موارد حسد

 این تعریف حسد را همه مى‏دانند که عبارت است از: آرزو کردن زوال نعمتى از صاحب نعمت. اما نعمتهایى که شخص حسود، زوال آنها را مى‏خواهد چند نوع است: گاهى نعمتهاى خدادادى است که افراد در به دست آوردن آنها هیچ نقشى ندارند مانند جمال و زیبایى، هوش و نعمتهایى از این قبیل.

 و گاهى هم اکتسابى است؛ یعنى نعمتهایى که افراد با تلاش خود، به دست مى‏آورند؛ مثلاً کسى که زحمت کشیده و چندین سال پس‏انداز کرده و با آن پول، خانه خوبى خریده یا ماشین زیبایى خریده مورد حسد دیگران واقع مى‏شود. البته اگر آنان هم این زحمت را مى‏کشیدند مى‏توانستند چنین کارى را انجام دهند اما نکشیدند یا پول درآوردند و ولخرجى کردند و پس‏انداز نکردند که بتوانند مثلاً خانه خوبى بخرند. آن دیگرى مورد رشک قرار مى‏گیرد و به او حسد مى‏برند. پس حسد گاهى در مورد نعمتهایى است که با اختیار و انتخاب خود افراد به دست آمده است. اینها هم باز گونه‏هاى مختلفى دارند مانند نعمتهاى مادى، معنوى، فردى، اجتماعى. ولى به طور کلى بعضى از اینها خدادادى، و بعضى اکتسابى است.

 در زمینه نعمتهایى که خدادادى محض است راه مبارزه با حسد توجه به این است که این نعمتى است از خداى متعال - البته به یک معنا همه نعمتها از خداست ولى بینشى عمیقتر و معرفتى کاملتر مى‏خواهد که انسان بفهمد که هر نعمتى که هر کسى دارد ولو با تلاش خودش هم به دست آمده از خداست و غالباً کسانى که مبتلا به حسد هستند چنین معرفت و ایمانى را ندارند - که مخالفت کردن با این شخص در واقع دشمنى با خداست و هر کس یک مقدارى فکر بکند به این نتیجه مى‏رسد که در واقع دشمنى او با این شخص نیست بلکه دشمنى با خداست که چرا این نعمت را به او داده است و تلاش براى سلب آن نعمت و جلوگیرى از بهره‏ورى از آثار آن معارضه و رویارویى با خدا در تدبیر عالم است. و کسى که پایین‏ترین مراتب ایمان را داشته باشد چنین دشمنى را براى خودش روا نمى‏داند ولى توجه ندارد به این که با خدا دشمنى مى‏کند پس راه علاج حسد این است که توجه به این مطلب پیدا کند و کسانى که مى‏خواهند حسود را تهذیب کنند باید او را توجه بدهند و اگر خودش مى‏خواهد خودسازى کند باید به این مطلب توجه پیدا کند و هر چه بیشتر در این زمینه فکر بکند عامل حسد در او ضعیفتر مى‏شود.

 و اما در مورد نعمتهاى اکتسابى اگر کسى معرفت نسبتاً کاملى داشته باشد؛ یعنى لااقل به این حد رسیده باشد که قضا و قدر الهى را حتى در زمینه امور اختیارى درک کند از همین راه مى‏تواند استفاده کند؛ مثلاً علمى که فلان کس تحصیل کرده یا مالى که به دست آورده یک روزىِ الهى است که نصیبش شده هر چند فعالیّت اختیارى خودش هم مؤثر بوده است پس مبارزه با او به مبارزه با تقدیر و قضاى الهى برمى‏گردد. ولى کسانى که به این حد از معرفت و ایمان نرسیده‏اند باید از راههاى دیگر وارد بشوند که برایشان نافعتر باشد؛ مثلاً فکر بکنند در این که این نعمت را ممکن است ایشان هم به دست بیاورند و صرف این که این نعمت از او زایل بشود براى ایشان فایده‏اى ندارد. اگر آرزو کرد که این نعمت از او سلب بشود و تلاش هم کرد تا این نعمت از او سلب شد چه فایده‏اى براى او دارد؟ بله گاهى ممکن است که در موردى که آثار متزاحم دارد فکر کند که وقتى او نبود نوبت به من مى‏رسد؛ مثلاً وقتى چند نفر به ترتیب نامزد مقامى باشند و یکى از ایشان داراى امتیازات بیشترى باشد دیگران به او حسد مى‏برند و سعى مى‏کنند که او را از میدان به در کنند تا نوبت به ایشان برسد. و در واقع سلب نعمت از او مقدمه است براى این که دیگرى موقعیتى را به دست بیاورد.

 در این جا تدبیر مشکلتر مى‏شود؛ یعنى صرف توجه به این که سلب نعمت از او موجب کمالى براى من نمى‏شود کافى نیست، در این گونه موارد باید از معرفت دیگرى استفاده کرد و آن این است که نعمتهاى دنیا وسایل آزمایش است؛ یعنى خود این نعمتها موجب سعادت اخروى نمى‏شود بلکه بستگى دارد به این که شخص چگونه از آنها استفاده کند. بنابراین مؤمن باید فکر کند که چه بسا وجود این نعمت، منشأ کمال من نباشد؛ یعنى من نتوانم از آن حُسنِ استفاده را بکنم و این موجب فتنه‏اى براى خود من بشود. به علاوه اگر مصلحت من باشد باید خودم تلاش کنم و از خدا بخواهم که این نعمت را به من هم بدهد و از سوى دیگر حسد ورزیدن ضررى است که نقداً به خود مى‏زنم و علاوه بر این که آسایش روح و سلامتى بدن خودم را به خطر مى‏اندازم یک رذیله اخلاقى را کسب مى‏کنم و سعادت ابدى خودم را به دست خودم نابود مى‏کنم و خداى متعال را از خودم ناراضى مى‏سازم. مجموع این افکار در سطحهاى مختلف موجب این مى‏شود که انسان به مفاسد این صفت پى ببرد و تصمیم بگیرد که خودش را از این آلودگیها پاک کند. ولى فکر و مفاهیم ذهنى براى رفتارهاى انسانى در مراحل مختلف کارساز نیست بلکه آنچه مهمتر است این است که بعد از فکر، تصمیم بگیرد بر رفتار عملى و مداومت بر آن، یعنى نسبت به کسى که حسد مى‏برد عملاً رفتارى بر خلاف مقتضاى حسدش بکند؛ مثلاً وقتى مى‏خواهد تحقیرش بکند تصمیم بگیرد نسبت به او احترام بکند یا وقتى مى‏خواهد نسبت به او بزرگى بفروشد سعى کند نسبت به او تواضع بکند و بر این رفتارها مداومت کند تا بتواند این صفت رذیله را از نفس خودش ریشه‏کن کند.

 ادامه دارد

 

تعداد مشاهده مقاله: 63