سینما در خدمت اندیشه دینى

سینما در خدمت اندیشه دینى

آخرین‏قسمت

حجة الاسلام سید کاظم علوى

 س - شما در نشست قبلى اشاره کردید که در سینما و تلویزیون ما از نظر محتوا مشکل نداریم، مشکل ما در فرم و سبک است، سؤال این است که آیا سبک هم اسلامى و غیر اسلامى دارد؟ مثلاً نظام پارلمانى در همه دنیا یکى است ولى هر ملتى بر اساس منافع ملى یا عقاید مذهبى در آن پارلمان قوانینى را تصویب مى‏کند! به عبارت دیگر، شکل یکى است ولى محتوا، برگرفته از عقاید خودشان است، حالا آیا سینما هم این گونه نیست و سبک و سیاق آن هم اسلامى و غیر اسلامى دارد و یا فقط محتوا باید اسلامى باشد که به ذهن نزدیکتر است؟

 ج : در پاسخ باید عرض کنم اولاً: قیاس مع‏الفارق است. فیلم را با ساختمان و سینما را با پارلمان نمى‏توان مقایسه کرد. سینما یک زبان است نوعى برقرارى ارتباط است که از حاصل جمع فرم و محتوا شکل مى‏گیرد. بله ساختمان واحد ما که شما آن را به پارلمان قیاس کردید همان خانه تاریکى است که در آن فیلم به نمایش درمى‏آید و نه این که سینما به معناى کلمه شبیه پارلمان باشد. حال در همان مثال شما در پارلمانها آیا همه کشورها که داراى پارلمانند با زبان همان کشورى که اوّل بار در آن پارلمان به وجود آمد صحبت مى‏کنند و قوانین را مطرح مى‏کنند؟! قطعاً نه. سینما یک زبان است که ما باید آن را با فرهنگ خودمان ترجمه کنیم. شما نمى‏توانید از ماشین تایپى که حروفش مثلاً به زبان چینى است مقاله‏اى را با محتواى اسلامى براى مردم عرب زبان منتشر کنید. این به این معنا نیست که از ماشین تایپ استفاده نکنیم باید استفاده کنیم ولى پس از این که حروفش را به عربى تغییر دادیم. در سینما هم باید ابتدا زبان آن را تغییر بدهیم بعد محتواى خودمان را در قالب آن بریزیم وقتى زبانش اسلامى شد دیگر شما هر حرفى که با آن بزنید مخاطب مى‏فهمد این اسلامى است. دقیقاً مثل همان مثال ماشین تایپ که شما لفظ “امریکایى” یا واژه “انگلیسى” را وقتى به فارسى نوشتید هرگز خواننده در مخیّله‏اش نمى‏گنجد این یک متن انگلیسى یا امریکایى است گرچه معناى کلمه انگلیسى است. در سینما هم وقتى سبک و ساختار اسلامى شد فیلم مستند هم که تهیّه کنند مثلاً از حیات وحش باز مخاطبتان مى‏فهمد که این فیلم یک فیلم اسلامى است.

 س - آنچه تاکنون گفته شد راجع به سینما بود و از تلویزیون صحبتى به میان نیامد، لطفاًتلویزیون را هم توضیح دهید، بویژه این که مى‏دانید اخیراً هم سمینارى تحت عنوان “بررسى روشهاى اجرایى رهنمودهاى مقام معظم رهبرى به صدا و سیما” انجام شد.

 ج : بله، در سمینار شرکت کردم، البته به عنوان مخاطب نه سخنران. قرار بود که مقاله‏اى بنویسم که متأسفانه گرفتاریها اجازه نداد. پس از شرکت در سمینار احساس کردم که لازم بود من هم حرفهایى را مى‏زدم و از دبیر سمینار هم این تقاضا را کردم ولى برنامه‏ها بسته شده بود و وقت براى سخنرانان برنامه‏ریزى شده هم کم بود بدیهى است که این تقاضا جامه عمل نپوشد. در مورد سمینار باید بگویم که اولاً: نفس برگزارى چنین سمینارهایى جاى تشکّر دارد و امیدوارم که به همین یک بار بسنده نشود و تداوم یابد. پیگیرى ریاست سازمان هم که یا مستقیم در جلسات شرکت مى‏کردند و یا - بنا به نقل - سخنرانیهایى را که حضور نداشتند از نوار مى‏دیدند، بسیار ارزشمند بود امّا در سمینار بحثها بسیار کلّى بود و متأسفانه از عنوان خود سمینار که بررسى روشهاى اجرایى بود شاید اصلاً بحث نشد. لااقل به صورت کاربردى بحث نشد. سخنرانان سمینار را مى‏توان در یک تقسیم ابتدایى دو قسم کرد: عده‏اى که مدیران تلویزیون بودند و در حقیقت سخنرانى آنان گزارش کار آنها بود و دسته‏اى که مباحث نظرى را مطرح مى‏کردند. که چنانچه گفتیم عمدتاً بحثهاى نظرى کلّى که آن هم به جهت وقت کم معمولاً ابتر مى‏ماند. صحبتهاى آقایان: دکتر داورى و قاضى زاده نمونه آنهاست؛ مثلاً بحث اسلام و هنر یا موسیقى، گرچه بسیار ارزشمند بود امّا به وجه کاربردى آن کمتر توجّه شده بود. بله بالأخره باید تکلیف هنر در تفکّر اسلامى روشن شود امّا نه در این سمینار، در این جا باید نتیجه این بحث و شیوه اجراى برنامه‏هایى با عطر و رنگ هنر اسلامى عنوان شود در بحث موسیقى باید نظر نهایى غنا بودن یا نبودن آن مطرح مى‏شد و نه عنوان کردن نظرات مختلف فقهاى عظام. ما اکنون با این موسیقیهایى که روى تصاویر، میان پرده‏ها و تیتراژها پخش مى‏شود سر و کار داریم. ما باید تکلیفمان را با موسیقى پاپ و کلاسیک روشن کنیم، باید مشخص کنیم موسیقى سنّتى و مقامى ما آیا مصداق موسیقى لهوى قرار مى‏گیرند یا نه؟ ما با این مصادیق کار داریم. ببینید خود آقا ( آیة الله العظمى خامنه‏اى ) چقدر دقیق در حکمشان به آقاى دکتر لاریجانى به این نکته اشاره مى‏کنند: “از پخش موسیقى لهوى بویژه آنچه در این رشته هنرى، فاقد هویت ملّى و اصالت ایرانى است پرهیز شود، موسیقى ابزارى است که مى‏تواند حرام و مى‏تواند حلال باشد نوع حلال آن به درستى شناسایى و برابر نظرات روشنگر امام راحل - طاب ثراه - در معرض استفاده قرار گیرد و در این باره بیشتر از هنر اصیل ایرانى که با ساخت روحى و عاطفى مردم ما همخوان و همنواست کار گرفته شود”.

 مى‏بینید که چقدر کاربردى است، همه فرازهاى آن با مصادیق عینى و عملى سر و کار دارد حتى آن جا که اشاره به حلال و حرام آن کرده‏اند فرموده‏اند: نوع حلال آن شناسایى شود نه این که نظرات فقهاى بزرگوار را بیان کنیم که مثلاً مرحوم شیخ چنین فرموده و مرحوم فیض چنان. بله این بحث باید انجام شود با حوصله و دقت هم و در امثال این سمینار، حاصل آن پژوهشها و بحث و فحصها که در جهت رهنمود رهبرى است مطرح گردد. صحبتى را هم که من قصد داشتم آن جا بکنم در مورد همان سبک و ساختار بود امّا براى تلویزیون. سخن من که مورد سؤال شما هم هست این است، که ما باید اولاً: نوع برقرارى ارتباطمان را به وسیله تلویزیون با مخاطبمان روشن کنیم. آیا این ارتباط باز به همان گونه است که در غرب هست یا به گونه‏اى دیگر و مبتنى بر فرهنگمان. مسلّم است جواب از نوع دوم است؛ مثلاً غربیها به جهت سردمزاجى حاکم بر فرهنگشان ارتباط تلویزیونشان هم از همان سنخ است، معمولاً شبکه‏هاى خارجى مجرى پخش ندارند در اول هر ماه یا هفته برنامه‏هاى شبکه در روزنامه‏ها اعلام مى‏شود در ابتداى هر روز هم اعلام برنامه به صورت مکتوب بر صفحه تلویزیون مى‏نشیند و سپس برنامه‏ها یکى پس از دیگرى در ساعت و دقیقه مقرر به دنبال هم مى‏آید تا پایان کار شبکه در آن روز یا شب. حال آیا ما هم مى‏توانیم به همین روش عمل کنیم؟ یا بعکس به جهت سلوک ویژه‏اى که در فرهنگ عامّه‏مان هست مى‏باید مجرى داشته باشیم و بسیار هم قوى و قدرتمند. فرد یا افرادى که بتوانند با مخاطب رابطه‏اى کاملاً صمیمى برقرار کنند، احوالشان را بپرسند، از مشکلاتشان جویا شوند، شماره تلفنى بدهند که مخاطبین بتوانند با آنها تماس بگیرند و درد دلهایشان را بگویند (نه شماره تلفن روابط عمومى که شماره تماس با شخص مجرى) و... و تجربه هم ثابت کرده که برنامه‏هایى که مجرى صمیمى داشته‏اند موفق‏تر بوده‏اند، چرا که مشى و سلوک ما شرقیها با غربیها تفاوت عمده دارد. ما براى خوردن یک استکان چایى مدّتى به هم تعارف مى‏کنیم، ما براى ورود به یک اتاق یا خانه مدّتها اصرار مى‏کنیم تا همراهمان قبل از ما وارد شود و نمونه‏هایى از این قبیل فراوان. به همین ترتیب تلویزیون را هم عضوى از خانواده تلقّى مى‏کنیم و اگر ارتباط از نوع شرقى نتوانیم با آن برقرار کنیم دل به آن نمى‏دهیم، اروپایى فقط براى پرکردن وقت از آن استفاده مى‏کند. براى آنها تلویزیون و توپ فوتبال چندان تفاوتى ندارد ولى ما تلویزیون را یک موجود زنده مى‏بینیم حال اگر ما به شیوه آنها برنامه‏سازى کنیم و همان سبک و سیاق را در پیش بگیریم آیا موفقیّت آمیز خواهد بود؟ مثال دیگر: غربیها روزهاى یکشنبه را تعطیل مى‏کنند و شبکه‏هاى تلویزیونى از این فرصت استفاده کرده و شبهاى تعطیل را تا دیر وقت به پخش برنامه مى‏پردازند چون مطمئنند که تلافى بیدارى شب را مخاطبینشان در روز در خواهند آورد حال آیا ما هم در شبهاى جمعه که شب تعطیل ماست مى‏توانیم همان تقلید را انجام دهیم یا نه؟ شب جمعه براى ما داراى معناست، شب “یادائم الفضل على البریّه” است، شب دعاى کمیل است، شب عبادت و ارتباط با خداست، و صبحش روز خواب نیست بلکه روز “ندبه” است، روز “سمات” است و پخش برنامه در شب و تا دیر وقت، اقلّ مضرّاتش قضا شدن نماز صبح است. خوب، ما کمّیت برنامه را براى مبارزه با ماهواره بالا مى‏بریم. مگر ماهواره چه مى‏کند؟ ماهواره جوان ما را از اعتقادش خالى مى‏کند، وقتى اعتقاد سست شد دست از سیره عملى دینش برمى‏دارد، نماز نمى‏خواند، خوب ما هم ناخواسته در راستاى همان سیاست عمل کرده‏ایم و با پخش برنامه تا نیمه شب کارى کردیم که اهمیت نماز صبح نزدمخاطب‏متدیّن ماهم ازبین‏برود،این‏جاست که عرض مى‏کنم باید روش و سبک و سیاقى متناسب با فرهنگ خودمان تدوین کنیم.

 س - این مطالب که شما مى‏فرمایید مربوط به برنامه‏ریزى است نه سبک و ساختار!

 ج : بسیار خوب، درباره سبک و ساختار در ساخت فیلم مفصّل بحث کردم، آن مطلب که فرق نمى‏کند در فیلم سینما باشد یا نوار ویدیویى تلویزیون همه آن مطالب که آن جا گفته شد این جا هم جارى است من مى‏خواهم بگویم که کشف و استخراج شیوه برنامه‏سازى و تولید حتّى در این جزئیات و اجرائیات هم سارى و جارى است. این مثالها را براى تقریب زدم و بدیهى است که اگر به جهتى مقرّب است به جهاتى مبعّد باشد، مى‏خواهم بگویم نوع استفاده ما از موسیقى از مونتاژ از کنار هم قرار دادن برنامه‏ها و حتّى از شکل پخش و نوع برخورد مجرى هم مى‏باید با توجه به فرهنگمان اتخاذ شود وگرنه ناخواسته ما را در مسیر خواسته دشمن قرار مى‏دهد، مونتاژ، خشن و سریع یک فریم یک فریم با فرهنگ آرام ما سازگار نیست، موسیقى‏هاى سرسام‏آور، متناسب با روحیه شرقى نیست (که این هر دو را در شروع برنامه‏هاى ورزشى یا سیاسى یا ... به کرّات دیده و مى‏بینیم) بیدارى تا پس از نیمه شب و خواب صبح رسم و سنّت ما نیست. اگر ما بیاییم برنامه جالب و دیدنى و پرمخاطبمان را صبح زود پخش کنیم متناسب‏تر نیست؟ البته اینها همه فرضیه است و به این معنا نیست که باید این چنین باشد فقط طرح سؤال است. آیا لااقل نمى‏توان درباره آن فکر کرد؟ و افراد دانشمند، جامعه‏شناس، روان‏شناس و دین شناس را گردهم جمع کرد، تا راجع به آن بحث کنند؟ آیا نمى‏شود از مردم نظرخواهى کرد؟ و سؤالهاى دیگرى که مى‏توان در این خصوص اندیشید و مطرح کرد که منجر به نتیجه‏اى مثبت شده و فرآیند تأثیر صدا و سیما را تا حدّى مطلوب ارتقا دهد که قطعاً هم مورد نظر مسؤولین است و هم مورد علاقه ما.

 امیدواریم ان شاء اللّه به جایى برسیم که صدا و سیماى ما کاملاً مطلوب و مورد رضاى مقام معظم ولایت باشد.