نمونه کامل مقربان

 تفسیر سوره رعد

 نمونه کامل مقربان

 آیة اللَّه جوادى آملى

 

 “مثل الجنّة الّتى وُعد المتّقون تجرى من تحتها الأنهار أُکُلُها دائم و ظلّها تلک عقبى الّذین اتّقوا و عقبى الکافرین النّار”.1

 مَثَل بهشتى که به تقواپیشگان وعده داده شده آنچنان است که رودها در زیر آن روان است؛ خوردنیها و سایه‏اش، همیشگى است، این است سرانجام پرهیزگاران و اما کافران، سرانجامشان دوزخ است.

 × × ×

 × حقایق ظاهرى و باطنى

 آغاز این آیه مبارکه کلمه “مَثَل” دارد که به همان معناى معروف “مثل” است، بنابراین مشعر به این معناست که بهشت گذشته از این جریان ظاهرى و جسمانى، حقیقت دیگرى هم دارد که اگر بخواهند براى ما بیان کنند باید به زبان “مثل” باشد. نظیر این که قرآن یک حقیقتى غیر از این آیات ظاهرى و احکام و معانى حصولى دارد، که اگر بخواهند آن را براى ما بیان کنند باید “مَثَل” ذکر کنند. بسیارى از انسانها معانى و احکام ظاهرى قرآن را مى‏فهمند و مى‏توانند عمل کنند، امّا حقیقت آن را نمى‏توانند حمل کنند که: “لو أنزلنا هذا القرآن على جبلٍ لرأیته خاشعاً متصدّعاً من خشیة اللّه و تلک الامثال نضربها للنّاس لعلّهم یتفکّرون.”2

 معلوم مى‏شود قرآن یک ظاهرى دارد که درک آن، خیلى دشوار نیست، اما یک باطنى دارد که حمل آن مقدور همه نیست.

 امامان معصوم‏علیهم السلام هم چنینند، یک ظاهرى دارند، و احکامى از اینها ظاهر مى‏شود که هم شناخت ظاهر امامان و هم فهمیدن احکام صادره از آنها آسان است، و یک حقیقتى دارند که همان حقیقت امامت و ولایت است که نه تنها هضم آن میسور همه نیست، بلکه دسترسى به ظاهر آن حقیقت هم براى همه ممکن نیست.

 “سهل بن حُنَیف” از شاگردان مخصوص امیرالمؤمنین‏علیه السلام بود. وى در کوفه رحلت کرد. وقتى خبر درگذشت او به امیرالمؤمنین‏علیه السلام رسید، فرمود: “لو احبّنى جَبَلٌ لَتَهافَتَ”3 کوه اگر بخواهد محبّت مرا بپذیرد متلاشى مى‏شود، اگر او در فراق من رحلت کرد و نتوانست حیاتش را حفظ کند خیلى عجیب نیست، زیرا کوه نمى‏تواند محبّت مرا تحمّل کند.

 على بن ابى‏طالب‏علیه السلام یک ظاهرى دارد که خیلیها مى‏بینند و به ظاهر او هم دل مى‏بندند و احکام ظاهرى را مى‏فهمند، و یک ولایتى دارد که هضم آن ولایت، براى کوه هم مقدور نیست. همان بیانى که خداى سبحان درباره حقیقت قرآن مى‏فرماید که: “لو أنزلنا هذا القرآن على جبلٍ لرأیته خاشعاً متصدعاً من خشیة اللّه” همان بیان را قرآن ناطق یعنى حضرت على‏علیه السلام درباره خودش بیان مى‏کند که: “لو احبّنى جَبَلٌ لتهافت” معلوم مى‏شود گذشته از ظاهر، یک باطن دیگرى هم هست که آن باطن را اگر بخواهند براى ما تبیین کنند چاره‏اى جز مَثَل نیست.

 بهشت هم این چنین است؛ یک جنّت جسمانى و ظاهرى است که درک آن خیلى دشوار نیست و یک جنّت عقلى و معنوى که درک آن مشکل است و براى رسیدن به آن و درکش باید از مَثَل استفاده شود. گاهى مثال مى‏زنند چشمه‏هاى او را مثل این که جبرئیل بیفتد و پَرَش را به آن چشمه خیس کند و از هر قطره‏اى که از پَرش مى‏چکد ملکى خلق بشود که تا قیامت خدا را تسبیح مى‏کند نمونه آنچه که در بعضى از کتابهاى تاریخى در جریان کربلاى سیدالشهداعلیه السلام آمده که مرغى روز عاشورا خود را کنار بدن مطهّر رساند و بال و پَرش را با خون حضرت آغشته کرد و به اطراف عالم پراکنده شد و هر جا قطره خونى افتاد آن جا مسجد شد. ولى واقعاً مرغى در کار نبوده تا پَرى داشته باشد و خود رابه بدن مطهّر رسانده و پرهایش را به خون آغشته کرده باشد، بلکه این تمثیل آن است که هر جا سخن از خداست این محصول خون سیدالشهداعلیه السلام است. اگر مسجدى ساخته شد و اگر در جایى خدا عبادت شد به برکت خون کربلاست. عظمت آن خون و تأثیر شهادت حضرت را به این “مَثَل” تبیین کرده‏اند.

 

 × اقسام تمثیل

 تمثیل، گاهى داستان سرایى است نظیر داستان سرایى کلیله و دمنه، این گونه داستان سرایى در حریم قرآن کریم اصلاً راه ندارد، زیرا: “والله یقول‏الحق و هو یهدى السبیل”4 کتابى که حق است داستان و قصّه و افسانه ساختگى در او راه ندارد. یک وقت تمثیل، حقیقت خارجى عینى است که براى بیان آن، مَثَل ذکر مى‏کنند آن داستانهاى کلیله و دمنه داستانهاى بافتنى است، این یک حقیقت خارجى است که در خارج وجود دارد منتها به صورت جسم نیست که در مکانى باشد. آن حقیقت را وقتى بخواهند تبیین کنند چاره‏اى جز مثل نیست، لذا قرآن کریم فرمود خدا در بسیارى از موارد مَثَل مى‏زند تا مطلب را روشن کند.

 ولایت على و محبّت حضرت امیرعلیه السلام یک حقیقتى است، آن حقیقت اگر بر کوه بتابد آن را متلاشى مى‏کند؛ نمونه‏اش آیه کریمه است که مى‏فرماید: “فلمّا تجلّى ربّه للجبل جعله دکّا”5 چگونه یک حقیقت، کوه را متلاشى کرد؟ چگونه شنیدن یک سلسله خبرها انسان را از بین مى‏برد؟ اگر یک خبر سنگینى را انسان بشنود سکته مى‏کند، با این که سنگینى مادّى ندارد، یک خبر و یک فکر است، این خبر را که یک انسان شنید و فهمید این اندیشه و این درک او را از بین مى‏برد، چرا؟ چون دلبسته به یک عالمِ دیگر است. اگر ناگهان به کسى خبر بدهند که خانه و مغازه‏ات یک جا طعمه حریق شد این شخص ممکن است حالش عوض شود چون محبوبش را از دست داده است. پس نفْس اگر بفهمد محبوبش را از دست داده این اندیشه او را مى‏کشد.

 اگر انسان این محبّت را در معارف پیاده کرد و معصومان و پاکان‏علیهم السلام محبوب او شدند و در فراق امامش جان داد، این اندیشه و علم است که انسان را از بین مى‏برد، آن علم این بدن را متلاشى مى‏کند.

 

 × درک نعمتهاى باطنى

 قرآن کریم نعمتهاى ظاهرى بهشت را طورى تنظیم مى‏کند که ما نمونه‏هایش را در دنیا داریم و درک آنها خیلى دشوار نیست، اما درک نعمتهاى باطنى، مشکل است؛ مثلاً بهشتیان در قیامت روى تختها و فرشهایند. تختها چگونه است؟ فرشها چطور بافته شده است؟ درک اینها خیلى سخت نیست. اما مى‏رسیم به جایى که مى‏فرماید: “ على سُرُرٍ متقابلین”6 سُرُر جمع “سریر” است. مفهوم سریر (تخت) یا سُرر مرفوعه (تختهاى برجسته) یا “سُرر مصفوفه” (تختهاى منظم) و صف بندى شده را مى‏فهمیم، امّا فهم این آیه که مى‏فرماید: “على سُررٍ متقابلین” (بر تختهایى که رو به روى هم‏اند) مشکل است. نه این که دو به دو متقابل هم باشند بلکه هر یک نفر، همه را مى‏بیند. این گونه دیدن با بدن جسمانى و مادّى، امکان ندارد! مثلاً اگر دو صف طولانى است، آن آخر صف با اوّل صف آنها که طرف راست نشسته‏اند با اینها که طرف چپ هستند یکدیگر را نمى‏بینند. اما در “سرر متقابلین” یک مرتبه همه، همه را مى‏بینند و هیچ غیبت ندارند.

 برخى از مفسران گفته‏اند: این آیه کنایه از آن است که بهشتیان در آن جا غیبت یکدیگر را نمى‏کنند و پشت سر یکدیگر حرف نمى‏زنند. آیا واقعاً معناى آیه همین است که مفسّران بیان کرده‏اند یا معناى دیگر دارد؟ اگر ما براى تفسیر این آیه و این واژه “متقابلین” هیچ راهى نداشتیم آن گاه مى‏گوییم این کنایه از آن است که مى‏گویند پشت سر هم حرف نمى‏زنند، مثل این که همه یکدیگر را همیشه مى‏بینند و در حضور هم هستند لذا غیبت نمى‏کنند. ولى یک راه دیگرى هست و آن، این که: آنان در محلّى‏اند که آن جا حجاب مادّى راه ندارد، همیشه یکدیگر را مى‏بینند و همواره در مشهداللّه هستند.

 بعضى از مفسّران گفته‏اند: این آیه، ناظر به آن وقتى است که به زیارت‏اللّه مى‏روند، در آن جا حجابى در کار نیست، همه یکدیگر را مى‏بینند، این طور نیست که انسان وقتى جلو افتاده، پشت سرى را نبیند، یا کسى که فاصله دارد او را نبیند. در یک مَوْطِنْ، انسان مى‏بیند امّا نه با چشم بلکه در آن موطن همه یکدیگر را مى‏بینند و کسى از دیدِ کسى غافل نیست. این پیداست انسان در آن لحظه و در آن موطن بصیر است: “بصیرٌ لا بجارحه و سمیع لابجارحه”.

 بارى این طور نیست که همه دیدنها با این چشم و گوش باشد تا ما نتوانیم “على سرر متقابلین” را توجیه کنیم و مجبور بشویم و بگوییم متقابل همند یعنى مثل این که یکدیگر را مى‏بینند لذا غیبت هم را نمى‏کنند: اوّلاً: آن جا اصلاً جاى غیبت نیست براى این که فرمود: “لایسمعون فیها لغواً و لاتأثیماً”7 اصلاً نکره در سیاق نفى است و جا براى غیبت و لغو نیست، کسى آن جا لغو نمى‏گوید نه به شوخى و نه به جِدّ، پس اگر سخن از لغو نیست، دیگر سخن از غیبت و امثال آن نخواهد بود. ثانیاً متقابل هم هستند نه به این معناست که گویا همدیگر را مى‏بینند بلکه آنها واقعاً یکدیگر را مى‏بینند.

 

 × ویژگى مقربان

 در کتاب “أسدالغابه” آمده است: ابوذر - رضوان اللّه علیه - در یک مسافرتى در حضور رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم بود، حضرت خوابیده بودند، ابوذر کنار درخت رفت و شاخه‏اى را شکست، حضرت فرمود: چه مى‏کنى؟ عرض کرد: خواستم ببینم شما در خواب متوجّه مى‏شوید یا نه. فرمود: تو خیال کردى چشمم که خوابید قلبم هم مى‏خوابد؟ گرچه من خوابم ولى قلبم مى‏بیند که تو چه مى‏کنى. نه تنها قلبم مى‏بیند که چه مى‏کنى؟ از فکر و اندیشه‏ات هم باخبرم که براى چه کنار درخت آمده‏اى.

 مؤمن در بهشت به چنین مقامى مى‏رسد منتهى فاصله مقامى او با مقامى رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم زیاد است و به حساب نمى‏آید.

 لذا در سوره واقعه آیه10 به بعد وقتى سخن از نعمتهاى بهشتیان و مقرّبین است مى‏فرماید: “والسابقون السابقون اولئک المقرّبون فى جنّات النعیم (که قبلاً بحث شد که مقصود از نعیم، نعمت ولایت است نه نعمتهاى دیگر)

 ثلّةٌ من الاوّلین و قلیل من الآخرین على سُررٍ موضونة متّکئین علیها متقابلین”8

 این کلمه “متکئین علیها متقابلین” ظاهراً درباره غیر مقرّبین گفته نشده. درباره دیگران سخن از سُرُر و تختهاى گوناگون است، اما این که اینها همواره مقابل همند این چنین نیست.

 نمونه‏هایى از مقربین را که خدا بیان مى‏کند در سوره نساء آیه 172 آمده است که مى‏فرماید: “لن یستنکف المسیح ان یکون عبداً للّه و لاالملائکة المقرّبون” عیساى مسیح - سلام الله علیه - از این که بنده حق باشد استنکاف ندارد و فرشتگان مقرّب هم از این که بندگان حق باشند استنکاف ندارند. فرشتگان را به وصف مقرّب بودن توصیف کرد و عیساى مسیح - سلام الله علیه - را با فرشتگان یکجا ذکر کرد.

 در سوره آل عمران آیه 45 هم وقتى سخن از عیساى مسیح است مى‏فرماید: “اذ قالت الملائکة یا مریم ان الله یبشرک بکلمةٍ منه اسمه المسیح عیسى بن مریم وجیهاً فى الدنیا و الآخرة و من المقرّبین” حضرت عیسى وجیه عندالله و از مقرّبین است.

 نمونه‏هاى مقرّبین را خدا در قرآن بیان کرد: در بین انسانها عیساى مسیح و در موجودات دیگر فرشتگان. درباره مقرّبین است که مى‏فرماید: اینها روى تختها نشسته‏اند و همواره یکدیگر را مى‏بینند. بنابراین چیزى از اینها غیبت ندارد و پوشیده نیست، این خاصیّت مقام مقرّب بودن است، چون اگر همه سرنوشت و سرگذشت ابرار در کتاب علیین است و علیین، مشهود مقربین است: “انّ کتاب الأبرار لفى علیین” که علیین کتاب است آن کتاب دیگر نظیر این کتاب کاغذ و ورق و جلد نیست: “و ما ادریک ما علیّون کتاب مرقومٌ یشهده المقرّبون” مقرّبون شاهد این کتابند و مى‏دانند در آن چیست. آن که مقرّب است تمام سرگذشت و سرنوشت ابرار را مى‏داند پس چیزى بر او پوشیده نیست این انسان در جایى قرار مى‏گیرد که همه امور مشهود اوست لذا مقربین بر تختهایى تکیه مى‏کنند که همواره یکدیگر را مى‏بینند، غیبتى در کار نیست.

 بنابراین اگر بخواهند آن معانى را براى ما تبیین کنند به عنوان “مثل” ذکر مى‏کنند، این که قرآن کریم فرمود: “و لقد صرّفنا فى هذا القرآن للناس من کلّ مثل”9 براى همین است فرمود در بسیارى از موارد ما “مَثَل” زدیم تا مسأله براى آنها روشن بشود.

 عمده بحث درباره “متکئین علیها متقابلین” است که وصف مقرّبین مى‏باشد نه دیگر متنعمین.

 براى دیگر نعمتها در همین دو سوره “الرحمن” و “الواقعه” شواهد فراوانى هست چه نعمتهاى ظاهرى و چه نعمتهاى باطنى، و اگر به آیاتى که قبلاً درباره مقربین و ابرار بحث شد دقّت کنیم روشن مى‏شود که مقام مقربین فوق آن مقامى است که فقط به جنّت جسمانى اکتفا بکند حدیثى که مرحوم “امین الاسلام طبرسى” در “مجمع البیان” ذیل آیه شریفه “وسقاهم ربّهم شراباً طهوراً”10 بیان فرمود که شراب طهور شرابى است که “یطهّرهم عمّا سوى‏الله” هر چه که غیر خداست این شراب اینها را پاک مى‏کند، معلوم مى‏شود هرگونه علاقه‏اى که علاقه به اللّه نباشد رِجْزْ است.

 

 × نمونه کامل مقربان

 در سوره “هل أتى”، اهل بیت عصمت و طهارت‏علیهم السلام نمونه کامل مقربان معرّفى شده‏اند، از آیه 4 به بعد مى‏فرماید: “انّ الأبرار یشربون من کأسٍ کان مزاجها کافوراً عیناً یشرب بها عباداللّه یفجّرونها تفجیراً یوفون بالنذر و یخافون یوماً کان شرّه مستطیراً × و یطعمون الطعام على حبّه مسکیناً و یتیماً و اسیراً × انّما نطعمکم لوجه اللّه لانرید منکم جزاءً و لاشکوراً” این “لانرید منکم جزاءً و لا شکوراً” بیان بعضى از درجاتى است که از صدر آیه استفاده مى‏شود، نه تنها ما از شما جزا و شکور نمى‏خواهیم بلکه براى بهشتى که “تجرى من تحتها الانهار”، هم این کار را نمى‏کنیم، چون حصر مربوط به صدر است، نه تنها از شما جزا نمى‏خواهیم بلکه بخاطر بهشت یا ترس از جهنم هم نبوده است، “انما نطعمکم لوجه اللّه”. پس “لانرید” بیان بعضى از آن مصادیق حصر است؛ یعنى “لانرید منکم جزاء و لاشکورا”، “و لانرید من احدٍ جزاءً و لا شکوراً”، “لا نرید من الله سبحانه النّجاة من النار”، “لانرید من اللّه سبحانه الدخول الى الجنّة التى تجرى من تحتها الانهار”، چون ما در مقام “سِلْم” هستیم هرگز پیشنهاد نمى‏دهیم که این را بده یا آن را بده، هر چه داد به همان راضى هستیم. ما این کار را کردیم: “انما نطعمکم لوجه الله”، حصر این است.

 آن گاه اگر در ذیل آیه فرمود: “ما از شما جزا و شکور نمى‏خواهیم” این بیان بعض از مصادیق حصر است نه این که ما از شما چیزى نمى‏خواهیم ولى توقّع داریم که مردم از ما تعریف کنند، این هم نیست. کسى که سِلْمِ محض است، خود را در برابر الله قرار مى‏دهد و مى‏گوید هرچه شد راضى هستیم لذا حضرت امیرعلیه السلام مى‏فرماید: “من خدا را نه از ترس آتش و نه به شوق بهشت، بلکه به خاطر دوست داشتن او عبادت مى‏کنم.”

 یک انسان آزاده که رهن هیچ موطنى از مواطن وجود نیست عبادتش هم رهن چیزى نیست، این طور نیست که حالا چون بدنش این جاست فقط این جا را باید ببیند، آن کسى که بدنش این جاست و فقط این جا را مى‏بیند این شخص رهن تن است چون با چشم باید ببیند و چون چشمش این جاست فقط همین جا را مى‏بیند. ولى اگر کسى آزاد بود، رهن عالَمِ طبیعت و جسم و ماده و امثال آن نبود او هر جا را بخواهد مى‏بیند بنابراین “متکئین علیها متقابلین”، و “انما نطعمکم لوجه اللّه” درباره آنها درست خواهد بود و بالاتر از اینها، اینها کسانى‏اند که هرگز زوال‏پذیر نیستند، چون وجه‏اللّه را خدا استثنا کرد و فرمود او منزّه از مرگ است که: “کلّ شى‏ء‌هالک الاّ وجهه”11 اگر کسى لوجه‏اللّه کارى انجام داد به هدفش مى‏رسد، اگر به هدف مى‏رسد “ مى‏شود حیات ابد، آب زندگانى و موجود همیشه زنده، که هم در گذشته زنده بوده‏اند و هم در آینده زنده خواهند بود. در گذشته همه انبیا به این خاندان سر سپردند، در آینده هم همین طور است. اگر کسى لوجه‏اللّه کار مى‏کند به هدف مى‏رسد و اگر وجه‏اللّه منزّه از هلاکت و مرگ است پس این انسانى که لوجه‏اللّه کار کرده، جانش به هدف رسیده گرچه جسمش بمیرد امّا جانش براى ابد زنده است.

 این طور نیست که “انما نطعمکم لوجه اللّه” باشد، از این طرف تقاضا باشد و از آن طرف اقتضا نباشد، اگر تقاضا از این طرف صحیح بود اقتضا هم از آن طرف صحیح است این طور نیست که اینها تقاضاى صحیح داشته باشند و خداى سبحان اقتضاى فیض را درباره اینها روا نداشته باشد. خودش هم وعده داده است که: “انّما یتقبل اللّه من المتّقین”12 اینها الگوى تقوایند که لوجه‏اللّه کار کرده‏اند. اگر لوجه‏اللّه کار کرده‏اند پس به هدف مى‏رسند و انسان به هدف رسیده خود، وجه‏اللّه است و اگر وجه‏اللّه شد منزّه از زوال است و همه جا هست. لذا اینهایى که وجیه عندالله هستند و به نوبه خود وجه‏اللّه هستند همه را در همه شرایط مى‏بینند.

 بنابراین گرچه در سوره “هل اتى” به صراحت سخن از مقرّبین نیست امّا “و سقاهم ربّهم شراباً طهوراً” درباره همین بزرگان است که خداى سبحان فرمود: “ساقى آن روز نسبت به اینها منم.” اینها هم در موقع قبض جان، جان را تسلیم او مى‏کنند. ممکن است کسى ادّعا کند که روزى رُخَشْ ببینم ولى رسیدن به آن مقام، مخصوص اهل بیت عصمت و طهارت و دیگر مقرّبین است. این طور نیست که همه رُخَشْ را ببینند و جان را تسلیم او کنند، این حال مربوط به این گروه خاص است که خداى سبحان مُتَوَفى اینهاست و اینها متوفّاى الهى‏اند، ساقى اینها خداست، اینها لوجه‏اللّه کار کرده‏اند، اگر لوجه‏الله کار کرده‏اند و راه باز بود که انسان لوجه‏اللّه کار کند پس سخن از مادون وجه‏اللّه نیست گرچه سراسر زیرپوشش وجه‏الله است. لذا وقتى مى‏خواهد این جریان را ذکر بکند مى‏فرماید: “و اذا رأیت ثَمَّ رأیت نعیماً و ملکاً کبیراً”13 بسیارى از نعمتها را در سوره “واقعه” و در سوره “الرحمن” بیان فرمود، اما وقتى که سخن از مقدّمه “شراب طهور” است و مقدمه آن مقامى است که خدا ساقى است مى‏فرماید اگر چشم بیندازى و آن جا را ببینى “رأیت نعیماً و مُلکاً کبیراً”. انسان را آن روز مَلِکْ مى‏کنند نه این که به او مِلْکْ بدهند بلکه نفوذ و سلطنت مى‏دهند. نمى‏گویند این باغ مالِ تو بلکه به او نفوذى مى‏دهند که هیچ عاملى نتواند وى را مهار کند، زیرا ذات اقدس‏اللّه این نفوذ عظیم را به او عنایت کرده است.

 “والحمد للّه رب العالمین”

 

 پاورقیها:

2و1 ) رعد (13) آیه35.

 3 ) حشر (59) آیه21.

 4 ) نهج البلاغه؛ قصار الحکم، 111.

 5 ) احزاب (33) آیه4.

 6 ) اعراف (7) آیه143.

 7 ) صافّات (37) آیه44.

 8 ) واقعه(56) آیه25.

 9 ) مطففین (83) آیه21.

 10 ) کهف (18) آیه54.

 11 ) انسان (76) آیه21.

 12 ) قصص (28) آیه88.

 13 ) مائده (5) آیه27.

 14 ) انسان (76) آیه20.

 

تعداد مشاهده مقاله: 243