چشمه اشک در کویر غم

چشمه اشک در کویر غم

قسمت اول

غلامرضا گُلى زواره

 

 × سوگوارى، سنّت اهل بیت

 سوگوارى بر شهیدان کربلا و گریستن بر آن عزیزانى که طریق شهادت را آگاهانه برگزیدند، سنّت حسنه‏اى است که سنگ بناى آن را رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم و جانشینان راستین و بر حق او یعنى ستارگان درخشان آسمان ولایت و امامت گذاشتند.

 علامه امینى در کتاب محققانه “سیرتنا و سنتنا”1احادیث فراوانى را از منابع تشیع و تسنن آورده که بر اساس مضامین آنها، حضرت محمدصلى الله علیه وآله وسلم در خانه و مسجد و مجمع اصحاب براى حضرت امام حسین‏علیه السلام عزادارى کرده است، چنانچه حضرت امام حسین‏علیه السلام خطاب به یاران خویش فرموده‏اند، رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم به ایشان چنین خبر داده است:

 “یا بُنَىَّ إِنَّکَ سَتُساقُ إِلَى الْعراقِ وَ هِىَ أَرْضٌ تُدْعى عَمُورَاً وَ إِنَّکَ تَسْتَشْهِد بِها...؛2 اى فرزندم! تو در آینده به سوى عراق رهسپار مى‏شوى، آن جا سرزمینى است که تو را براى عمران آن فرا مى‏خوانند ولى تو و یارانت در آن جا شهید مى‏شوید.”

 علامه سید محسن امین عاملى در یکى از آثار خویش روایتى را به این شرح آورده است:

 حضرت حسین بن على‏علیه السلام به پیامبر در حال وحى وارد گردید و بر پشت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم در حالى که بر بازوها تکیه کرده بود، قرار گرفت و مشغول بازى شد، در این حال جبرییل گفت: اى محمد! بعد از تو فتنه برپا مى‏شود و این فرزندت را به قتل مى‏رسانند، آن گاه فرستاده الهى افزود: فرزندت را در زمینى که “طف” نام دارد مى‏کشند و مقدارى خاک سفید را - که نشانه‏اى از خاک کربلا بود - به پیامبر داد. بعد که جبرییل رفت، پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در حالى که آن خاک در دستش بود با حالت گریه به طرف اصحابش آمد، اصحاب، علت گریه پیامبر را جویا شدند، حضرت فرمود: جبرییل به من خبر داد که فرزندم حسین‏علیه السلام را بعد از من در زمین طف مى‏کشند و این تربت را برایم آورد که در همان جا محل دفن اوست.3

 در روایت دیگرى آمده است که “سعد بن وهب” گوید: چون به همراهى حضرت على‏علیه السلام به سرزمین کربلا رسیدیم دیدم امام به جاى خاصّى اشاره دارد و مى‏فرماید: “هاهُنا،‌هاهُنا” مردى سؤال کرد منظور چیست؟ امام فرمود: خانواده باعظمتى در این سرزمین فرود مى‏آیند “فویلٌ لهم منکم و ویلٌ لکم منهم؛ واى بر آنان از شما، و واى بر شما از آنان” باز پرسید: مقصودتان چیست؟ امام افزود: واى بر آنان از شما که به دست شما کشته مى‏شوند، واى بر شما از آنان که شما را خداوند به سبب قتل آنان وارد آتش مى‏کند.4

 و در روایت دیگرى آمده است که چون حضرت على‏علیه السلام در مسیر حرکت به سوى صفّین در کربلا پیاده شد، به ابن عبّاس فرمود: مى‏دانى این چه سرزمینى است؟ ابن عباس گفت: نه، حضرت فرمود: اگر مى‏شناختى همچون من مى‏گریستى، آن گاه حضرت به شدت گریست.5

 سوگوارى اهل بیت بر شهیدان کربلا از همان قتلگاه خوفناک آغاز گردید، وقتى اسرا از قبیل زنان، کودکان و دختران را، که حضرت امام زین العابدین‏علیه السلام چون خورشید در بین آنان مى‏درخشید، از کنار جنازه مطهر شهدا عبور دادند، کاروان مزبور در حال عبور از میدان معرکه با مشاهده آن صحنه خونین و نظر افکندن به کشته‏ها و بدنهاى پاره پاره و احیاناً پیکرهاى بى‏سر به نوحه‏سرایى پرداختند و منظره‏اى بسیار تأثرانگیز را پدید آوردند که حتّى دشمنان هم با نظاره آن به گریه افتادند. این اوّلین عزادارى براى قربانیان نینوا پس از آن فاجعه هولناک بود.6

 امام سجادعلیه السلام در فرصتهاى مناسب به صور گوناگون، خاطره عاشورا و حماسه کربلا را زنده نگاه مى‏داشت، گریه‏هاى مداوم امام در اجتماعات و معابر عمومى خونها را به جوش مى‏آورد و سرها را پر از شور مى‏نمود و این، موجب آن شد تا مشعل حماسه جاوید کربلا هیچ وقت خاموش نگردد. “ابن‏شهر آشوب” در “مناقب” خود آورده است که امام زین العابدین‏علیه السلام چندان گریست که از آسیب دیدن چشمان مبارکش بیمناک شدند.

 شیخ “طریحى” در “منتخب” خود نقل مى‏کند که چون ماه محرم فرا مى‏رسید حزن و اندوه امام صادق‏علیه السلام در مصیبت جدش امام حسین‏علیه السلام زیاد مى‏شد و مردم از اطراف و اکناف در خدمت آن فروغ امامت جمع شده و با ایشان به یاد مصایب کربلا نوحه سرایى و عزادارى مى‏کردند.

 ابوالفرج اصفهانى در کتاب “الاغانى” نقل مى‏نماید که: روزى “سیدحمیرى” به محضر امام صادق‏علیه السلام مشرف گردید، حضرت به اهل منزل دستور دادند پشت پرده‏اى نشسته و آن وقت از سید خواستند شعرى در رثاى امام حسین‏علیه السلام بسراید، او سروده‏اى سوزناک را بر زبان جارى ساخت. خود سیّد گفته است که: دیدم اشک چون ابر بهارى از چشمان امام بر گونه‏هایش فرو مى‏ریخت و صداى شیون زنان از اندرون به گوش مى‏رسید تا آن که صادق آل محمّدعلیه السلام فرمودند بس است و شاعر از آن پس لب فرو بست.

 شیخ صدوق در “امالى” خود مى‏گوید: حضرت امام رضاعلیه السلام فرمود: شهادت حسین‏علیه السلام دیدگان ما را زخم نمود، اشک از دیدگان ما فرو ریخت، عزیز ما در سرزمین کرب و بلا مصایب فراوانى دید و براى ما رنج و محنتى تا روز قیامت بر جاى گذاشت، آرى براى انسان مظلومى چون حسین‏علیه السلام باید گریست.

 ائمه هدى علاوه بر آن که عملاً مراسم سوگوارى خامس آل عبا را برپا مى‏کرده‏اند، در روایات زیادى که از آن سروران به ما رسیده و در کتابهاى مستند روایى مضبوط است، پیروان خویش را به برپایى مراسم عزادارى و احیاى این سنّت توصیه نموده و اثرات و ثمرات این شعایر را تشریح نموده‏اند. سرّ این که اهل بیت عصمت و طهارت بر گریه کردن و ماتم سرایى براى شهیدان کربلا تأکید نموده‏اند، آن است که این گریه‏هاى آگاهانه و خالصانه صاحبش را با حماسه کربلا پیوند مى‏دهد و این ارتباط عاطفى، خود باعث ازدیاد معرفت است. اشک، زبان حال مردم است؛ چه زبانى صادقتر و زلالتر و بى‏ریاتر از زبانى که کلماتش نه لفظ است و نه خط، اشک است و هر عبارتش ناله‏اى، فریاد عاشقانه‏اى ضجه دردى، زیباترین شعر، بى‏تابترین عشق و گدازانترین ایمان و داغترین اشتیاق و لطیف‏ترین دوست داشتن و خالص‏ترین گفتن همه در کوره دل به هم آمیخته و ذوب شده و قطره‏اى به نام “اشک” را پدید آورده‏اند. این اشک، وقتى مقام آن بالا مى‏رود که براى حماسه‏اى پاک، و نهضتى مقدس بر گونه‏ها جارى گردد، این زبان صادق و این اندوه و درد وقتى با تعهّد و آگاهى و شناخت محبوب و فهمیدن ایمان و رشد کمالات و رویش ارزشها همراه باشد ثمرات ارزشمندى به دنبال دارد.

 آرى، یاد حسین بن على‏علیه السلام و مجالس پرفیض عزادارى براى شهیدان کربلا نعمت باعظمتى است که دلها را به اقیانوس ایمان و تقوا متّصل مى‏کند. اثرات این سنّت نیکو در طول تاریخ بقدرى چشمگیر بوده که ستمگران و زمامداران خودسر از آن ترسیده‏اند و گاهى همین سوگواریها و اشکها چون سیلى بنیان کن، بساط آنان را از هم پاشیده است. ما در این یادکردها براى کسى ماتم سرایى مى‏کنیم که در اندام مرده مردمان عصر خویش خون تازه و حیاتى نو تزریق نمود و انسانها را از اسارت ستم رها کرد و از مرداب رذایل نجات داد و شهادتش بقاى ایمان را سبب شد. تأکید ائمه و جانشینان آنان بر زنده نگاه داشتن این آیینهاى پرشکوه به خاطر ارج نهادن به ایثارها و فداکاریهایى است که اگر صورت نمى‏گرفت اثرى از سنّت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم و ارزشهاى دینى باقى نمى‏ماند.

 

 × گریه وسیله‏اى براى هدفى مقدّس

 از همان زمانى که ذکر مصایب آن شهید والامقام مرسوم شد چشمه‏اى از معنویّت و فضیلت به سوى قلبها و اندیشه‏هاى عاشقان ولایت و امامت جارى گردید، اما باید این نکته را در نظر داشت که قلبى که متوجه دنیا و زخارف آن و آلوده به گناه و عصیان است از چنین نعمت عُظمایى محروم است و باید از عواملى که موجب از بین رفتن یا کاهش این محبت است، اجتناب نمود، پرهیز از گناهان در درجه اوّل و مکروهات در درجه دوم به ما این امکان را مى‏دهد تا بتوانیم از خورشید پرفروغ عاشورا که پرتو افشانى آن هر روز افزونتر مى‏شود، بهتر نور بگیریم. راه حسین‏علیه السلام راه قلب است ولى قلبى که قساوت دارد مانع تابش نورحسینى مى‏شود، اگر کسى با دلى پاک متوجّه مصایب کربلا شود، حتماً دلش خواهد شکست، این دل شکسته، ارزش پیدا مى‏کند و خواهان فضایل مى‏شود و به معنویت رغبت پیدا مى‏کند و خلاصه بر خلاف آن که هر چه شکسته شود از قیمت آن کم مى‏شود، دلى که به خاطر مصایب کربلا متأثر گردد و بشکند جایگاه نور حسین‏علیه السلام شده و جلوه‏اى خاص مى‏یابد. امام حسین‏علیه السلام چنانچه خود فرموده است کشته زجر و سختى است و هیچ مؤمنى او را یاد نکند مگر آن که اشک از دیدگانش جارى شود، گریه بر حسین آلودگیها و ناصافیها را مى‏شوید، حجابها را عقب مى‏زند، رقّت قلب مى‏آورد و انسان را متوجه خدا مى‏کند.

 یاد حسین، موجب مغفرت، رحمت و شفاعت است امّا در برپایى مجالس سوگوارى باید شأن و عظمت صاحب مجلس رعایت شود چنانچه امام صادق‏علیه السلام در روایتى فرموده‏اند:

 “معاشر الشّیعه کونوا لنا زینا و لا تکونوا علینا شینا؛7 اى گروه شیعیان! همواره زینت ما باشید و مایه ننگ ما نگردید.”

 امام خمینى “قدس سره” طى بیاناتى فرموده‏اند:

 “مجلس عزا را با همان شکوهى که پیشتر انجام مى‏گرفت و بیشتر از او حفظ کنید... خوب بعضى از امور هست که باید به وسیله آقایانى که اهل منبر هستند در سرتاسر کشور تذکّر داده شود به مردم...”8

 و مقام معظّم رهبرى در آستانه فرا رسیدن محرّم سال 1415 ه.ق فرمودند:

 “گاهى دیده مى‏شود که گوینده یک مجلس ]عزادارى[ مطلبى را نقل مى‏کند که هم از لحاظ استدلال و مدرک عقلى یا نقلى سست است و هم از لحاظ تأثیر در ذهن یک مستمع مستبصر و اهل منطق و استدلال ویرانگر است.”

 گریه کردن و سوگوارى براى حماسه سازان عاشورا وسیله‏اى است براى حفظ نهضت، ایجاد وحدت و تقویت روحیه حماسى امّت مسلمان.

 امام خمینى”قدس سره” در این خصوص مى‏فرمایند:

 “مجلس عزا نه براى این است که گریه بکنند براى سیّدالشّهدا و اجر ببرند، البته این هم هست و دیگران را اجر اخروى نصیب مى‏کند، بلکه مهم آن، جنبه سیاسى است که ائمه ما در صدر اسلام نقشه‏اش را کشیده‏اند که تا آخر باشد و آن، این اجتماع تحت یک بیرق، اجتماع تحت یک ایده و هیچ چیز نمى‏تواند این کار را به مقدارى که عزاى سیدالشّهداعلیه السلام در او تأثیر دارد بکند...”9

 و در جاى دیگر افزوده‏اند:

 “باید فکر کنید که اینها یک مسأله سطحى نبوده است که مى‏خواستند جمع بشوند و گریه کنند، خیر ما ملت گریه سیاسى هستیم، ما ملتى هستیم که با همین اشکها سیل جریان مى‏دهیم و خُرد مى‏کنیم سدهایى را که در مقابل اسلام ایستاده است.”10

 راز این همه تأکید و توصیه در برپایى مراسم سوگوارى براى اهل‏بیت این است که:

 1- در مجالس عزادارى مردم به ریسمان الهى چنگ مى‏زنند و با جمع شدن در این مراسم مى‏کوشند اجر رسالت را با دوستى دودمان پیامبر، به رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم بپردازند.

 2- سوگوارى براى اهل بیت دعوتى است به سوى معنویّت که به برکت آن افراد غافل بیدار مى‏شوند، جانهاى تشنه معرفت سیراب مى‏گردند و فرهنگ اهل‏بیت به مشتاقان فضایل معرفى مى‏گردد.

 3- با گریه و ندبه و زارى، پیوند عاطفى افراد با ائمه برقرار مى‏شود و این رابطه موجب جذب معنویات مى‏گردد.

 4- در هنگام ریختن اشک، شخص عزادار خود را با کسى که برایش اشک مى‏ریزد یکى مى‏بیند و چون جویبارى به اقیانوس حماسه شکوهمند او مى‏پیوندد.

 5- این سنّت، جنبش و حرارتى را در تاریخ تشیّع پدید آورد به نحوى که قیامها و نهضتهاى مداومى که علیه طاغوت و جبّاران زمان ترتیب یافته از چشمه جوشان کربلا الهام گرفته است. امّت مسلمان ایران در ایّام محرّم و صفر در جهت ستیز با استبداد مصمم‏تر و راسختر گردید و رزمندگان اسلام در جبهه‏هاى جنگ علیه باطل با شور حسینى و شعارهاى عاشورا و آرزوى زیارت کربلا، افتخارات قابل تحسینى را به وجود آوردند.

 

 × از مرثیه تا تعزیه

 مشهور است که چون اهل بیت عصمت و طهارت از شام به مدینه بازگشتند در حوالى مدینه براى مدتى کوتاه اقامت نمودند. اهالى مدینه با هیجان خاصّى به استقبال آنان رفتند، در میان مستقبلین “بشیر بن جَذْلَمْ” دیده مى‏شد که چون حضرت سجادعلیه السلام او را دیدند، فرمودند: اى بشیر! پدرت شاعر بود، آیا تو هم از شاعرى بهره‏اى دارى، وى جواب داد: آرى، خود نیز شاعرم. حضرت فرمودند: ابیاتى بگو و جلوتر از ما به مدینه برو و خبر ورود اهل‏بیت و مصیبت جانگداز کربلا را به مردم شهر پیامبر اعلان کن. بشیر مى‏گوید: من سوار اسبم شده و شتابزده به مدینه وارد شده و چون به مسجد پیامبر رسیدم، صدا به گریه بلند کردم و این اشعار را خواندم:

 یا اهل یثرب لامقام لکم بها

قتل الحسین وادمعى مدرارا

 الجسم منه بکربلا مضرّج

والرأس منه على القناة یدار...

 یعنى: “اى اهل یثرب (مدینه) دیگر در شهر نمانید چون حسین کشته شد، پس اشک فراوان از گونه‏ها جارى کنید. بدنش در کربلا آغشته به خون شده و سر مطهرش را بر سرنیزه گردانیدند.”

 بعد از این مرثیه، مدینه شکل ماتم به خود گرفت، همه اهل شهر از منازل بیرون آمدند و به گریه و زارى پرداختند و این ماتم سرایى تا چندین روز ادامه داشت.11

 بنا به گفته “سبط ابن جوزى” اوّلین کسى که درباره حماسه حسینى شعر سرود، “عقبة بن عمرو السهمى” بود، شیخ مفید وى را به عنوان نخستین مرثیه سراى امام حسین‏علیه السلام ذکر کرده و سروده‏اى را از وى نقل کرده است.

 منابع دیگر و از جمله کتاب گرانقدر “اعیان الشیعه” اوّلین شاعرى را که براى شهیدان کربلا مرثیه سرود “سلیمان بن قتّه العروى التّیمى” معرفى مى‏کند. این منابع مى‏افزایند: وى در سومین روز شهادت امام حسین‏علیه السلام و یارانش به وادى طف آمد و با دیدن آن منظره جانکاه و دلخراش ابیاتى را سرود.

للَّه در عصر ائمه‏علیهم السلام، شعرایى چون کمیت اسدى، سید حمیرى، دعبل خزایى به سفارش آن بزرگواران براى فداکاران کربلا به مرثیه‏گویى پرداختند. اشعار حماسى و عمیق این یاران اهل‏بیت، بنى‏امیّه و بى‏عباس را در هراس افکنده بود و به تعبیر شهید مطهّرى کمیت‏اسدى با سروده‏هایش از یک سپاه براى بنى‏امیّه بیشتر ضرر داشت.1 در دوران آل‏بویه که عزادارى شکل رسمى‏تر و گسترده‏ترى به خود گرفت و از داخل خانه‏ها به معابر و بازارها و گذرها راه پیدا کرد، سرودن اشعار مرثیه توسعه یافت، و حتّى دانشورانى چون “صاحب‏بن عباد” که در دستگاه آل‏بویه نفوذ فراوان هم داشتند در مرثیه امام حسین‏علیه السلام اشعارى را ساختند که طىّ مراسم سوگوارى از آنها استفاده مى‏شد، “ابوبکر خوارزمى” هم در این دوران مرثیه مى‏گفت.

 امّا اوّلین مرثیه‏سراى اهل‏بیت در ایران “کسایى مروزى” شاعر قرن چهارم هجرى است. در حدیقه “سنایى غزنوى” هم اشعارى که حالت مرثیه دارد، دیده مى‏شود. “سیف‏الدّین فرغانى” شاعر اوایل قرن هفتم و اوایل قرن هشتم در بخشى از مرثیه خود درباره کربلا مى‏گوید:

 اى قوم در این عزا بگریید

بر کشته کربلا بگریید

 با این دل مرده، خنده تا چند

امروز در این عزا بگریید...

 “مولوى” در دفتر ششم مثنوى ابیات 777 تا 792 ضمن آن که از عزادارى در شهر “حلب” گزارش مى‏دهد، به مرثیه اشاراتى دارد.

 یکى از آثارى که در اوایل قرن دهم هجرى (سال 908 ه.ق) تألیف شد و در آن اشعار زیادى به صورت مرثیه و زبان حال ائمه دیده مى‏شود کتابى است تحت عنوان “روضةالشهداء” از “کمال الدین حسین بن على واعظ کاشفى” اهل سبزوار. در این اثر که مشتمل بر یک مقدمه و ده باب است، مؤلف حوادث مربوط به اهل‏بیت را به صورت منظوم و منثور آورده است. روضة الشهدا که از آثار ادبى عصر “سلطان حسین بایقرا” مى‏باشد، اولین مقتل به زبان فارسى است و مؤلف مى‏گوید در این کار مرهون “ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى” از رجال قرن پنجم هجرى است.

 مضامین این کتاب بعدها به عنوان مهمترین منبع در نسخه‏هاى تعزیه و مجالس شبیه‏خوانى مورد استفاده قرار گرفت، چنانچه پیتر. جى، چلکووسکى peter.j.chelkowskiمى‏نویسد:

 “... اوّلین سال حکومت سلسله شیعى صفوى همزمان است با به نگارش درآمدن مهمترین کتاب در باب مصایب حسین توسط حسین واعظى کاشفى. نگارش این کتاب قوه محرکه‏اى براى پیدایش محرم شد که از بطن آن سبک تازه‏اى از فعالیت به نام روضه‏خوانى به وجود آمد. دو سده و نیم بعد این سبک به منزله رشته‏اى شد که با آن، اشعار غنایى و متون نمایشى تعزیه به هم بافته شدند... .”2

 عالم جلیل القدر مرحوم محدّث نورى صاحب کتاب “مستدرک الوسایل” برخى مطالب این کتاب را که با منابع تاریخى و روایى کربلا متباین است مورد انتقاد شدید قرار داده و برخى دروغهاى وارد شده در آن را در کتاب خود که تحت عنوان “لؤلؤ و مرجان” به زیور طبع آراسته شده، آورده است، شهید مطهّرى درباره روضةالشهداء و مؤلف آن مى‏نویسد:

 “...ملاّ حسین ]کاشفى[ تاریخش را که مى‏خوانیم معلوم نیست شیعه بوده یا سنّى و اساساً مرد بوقلمون صفتى بوده است... قبل از این کتاب، مردم به منابع اصلى مراجعه مى‏کردند، من نمى‏دانم این بى‏انصاف چه کرده است، وقتى که این کتاب را خواندم دیدم حتى اسمها جعلى است، داستانها را به شکل افسانه درآورده است...”3

 یکى از مشهورترین مرثیه‏ها که در سرودن اشعار تعزیه از آن الهام گرفته شد، سروده‏هاى محتشم کاشانى )996 - 905 ه.ق) است. تأثیر این مرثیه در تعزیه به حدّى است که “ژان‏کالمار” Jean calmar مى‏نویسد: “... اگر محرّکى مانند هفت بند محتشم کاشانى نمى‏بود تعزیه خوانى به جاى مهمى نمى‏رسید... .”4

 مرثیه‏هاى محتشم این رشته از سروده‏ها را در عهد صفوى به اوج خود رسانید. پس از وى هر شاعرى که مى‏خواست مرثیه بگوید به سبک محتشم مى‏سرود. ولى هیچ کس نتوانست به کمال این دوازده بند و ارزشهاى ادبى آن دست یابد. با این وجود، پاره‏اى از تلاشهاى مرثیه‏سرایان بعد از محتشم شایان توجّه‏اند و در مراسم عزادارى نوحه خوانان از آنها استفاده کردند.

 به موازات تکامل مرثیه‏خوانى، اشکال گوناگون عزادارى از قبیل روضه‏خوانى، نوحه‏خوانى، سینه‏زنى و دسته‏هاى زنجیرزنى در قالب اجتماعاتى باشکوه در عصر صفوى شکل فراگیرى به خود گرفت، در پاره‏اى از دسته‏هاى عزادارى نوحه‏خوانان لباسهاى نمایشى - شبیه آنچه که اکنون تعزیه‏خوانان مى‏پوشند - پوشیده و اشعارى را به زبان حال مى‏خواندند و گروهى کودک و نوجوان را به عنوان یادآور اسیران کربلا در پیشاپیش دسته‏هاى سوگوار حرکت مى‏دادند و این برنامه، مقدمات تعزیه‏خوانى را پدید آورد، سیاحان اروپایى که در قالب فرستادگان سیاسى، نظامى، مبلّغ مذهبى و بازرگان در این دوره به دربار ایران آمدند در سفرنامه‏هاى خود به این گونه اجتماعات اشاره دارند.5

 قراین بیانگر آن است که تعزیه، نخست از نوع تکامل یافته نوحه‏خوانیها شکل یافته است چنانچه یکى از پژوهشگران شبیه‏خوانى در مقاله تعزیه و فلسفه آن چنین مى‏نگارد:

 “تصویر نمایشى واقعه عاشورا از رسم نوحه‏خوانیهاى سوگواران توأم با وصف آشکار واقعه به زبان اوّل شخص و نیز از نخستین مقتل‏خوانیها پدید آمد. این وضع از اواخر دوره صفویه آغاز و با طىّ دوره زندیه تا اوایل عهد قاجار... ادامه داشت... .”6

 دکتر محمد جعفر محجوب نیز این عقیده را قبول دارد که تعزیه از دگرگونى دسته‏هاى سینه‏زن به صورت نمایشهاى تئاترى پدید آمد.

 جمشید ملک‏پور معتقد است که: نطفه نمایشى تعزیه در دسته‏هاى سینه‏زن و نوحه‏خوان بسته شد.7

 طبق گزارشهاى دو جهانگرد اروپایى به نامهاى سالامون انگلیسى و وان گوگ هلندى که طىّ دوران نادرشاه در ایران به سر مى‏برده‏اند، در این عصر تعزیه اجرا مى‏شده است. اما جالبترین گزارش تعزیه از ویلیام فرانکلین انگلیسى Frnekilin William است که از برگزارى تعزیه در عصر کریم‏خان‏زند سخن گفته و خود شاهد اجراى کامل تعزیه عروسى قاسم(ع) در شیراز بوده است.8

 در عصر قاجاریه، تعزیه رونق گسترده‏اى یافته و در زمان ناصرالدّین شاه قاجار از نظر اشکال نمایشى و ویژگیهاى هنرى به اوج شکوه خود رسید، اما به دلیل رسوخ فرهنگ شاهى در این نمایش زیباى مذهبى، نسخه‏هاى آن دگرگون شد و بُعد محتوایى تعزیه را مخدوش نمود. تعزیه‏نویسان براى خوش‏آمد سلاطین قاجار و اعوان و انصار آنان مضامینى را وارد تعزیه کردند که ارتباطى به سوگوارى نداشت و با ارزشهاى شیعه و فرهنگ پویاى تشیّع متباین بود. آنان حتّى نمایشهاى مضحک و تفریحى را ترتیب دادند که در پایان آن رویدادهاى کربلا به نمایش گذاشته مى‏شد. کار به جایى رسید که مجلس تعزیه ناصرالدین شاه و فتحعلى‏شاه قاجار ساخته شد، در این سوگنامه‏ها سلاطین قاجار چهره‏اى موجّه دارند و عزادار و دوستدار اهل‏بیت‏اند و از ناصرالدّین شاه به عنوان شاه شهید سخن گفته شده است.9

 “بقیه در صفحه 50”

 بقیه از چشمه اشک در کویر غم

 فاصله گرفتن تعزیه از ارزشهاى شیعه و دورماندن از حالت عزادارى و سوگوارى موجب آن شد تا علماى شیعه زبان به انتقاد از آن گشایند و برخى آن را تحریم کنند و امیرکبیر با مشاهده این وضع درصدد آن گردید تا تعزیه را از خرافات و مطالب وهن‏انگیز و شیوه‏اى تفریحى دور سازد و در این راستا به شاعرى به نام “شهاب اصفهانى” دستور سرودن چندین مجلس تعزیه را داد.10ادامه دارد

 

پى نوشتها:

  1 ) این کتاب گرانسنگ را استاد محمد باقر موسوى همدانى با نام “راه ما راه و روش پیامبر ماست” به زبان فارسى برگردانیده است.

 2 ) مرتضى رضوى، نهج الشهاده، ص153.

 3 ) سید محسن امین، اقناع اللائم على اقامة الماتم، ص30.

 4 ) ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، (چاپ سوم)، ص170.

 5 ) علامه امینى، راه ما راه و روش پیامبر ماست، ترجمه محمد باقر موسوى همدانى، ص196و 197.

 6 ) نک: محمد جواد مغنیه، مجالس الحسینیه، صفحات 138 ،118 ،113 ،107 ،106.

 7 ) بحارالانوار ج11، ص310؛ این حدیث در ج78، بحار، ص372 از قول حضرت امام حسن عسکرى(ع) با اندکى تفاوت در الفاظ، آمده است.

 8 ) صحیفه نور، ج13، ص156.

 9 ) همان، ج16، ص208 و 209.

 10 ) همان، ج13، ص156.

تعداد مشاهده مقاله: 74