چشمه جوشان حکمت

چشمه جوشان حکمت

 گذرى بر زندگى، آثار و اندیشه‏هاى استاد علامه آیة الله حسن زاده آملى

 آخرین قسمت

 

 × در محضر علاّمه رفیعى قزوینى

 استاد حسن زاده آملى به هدایت علامه شعرانى به حضور شریف مرحوم آیة الله حاج میرزا سید ابوالحسن رفیعى قزوینى تشریف فرما گردید و چند سالى در محضر مبارکش به فراگیرى علوم عقلى و نقلى پرداخت، جالب این که آیة الله قزوینى دو درس به نامهاى مصباح الانس و اجتهاد و تقلید در اصول را به صورت اختصاصى براى این شاگرد خود تدریس و تقریر مى‏نمود، ایشان شرح علامه فنارى بر مصباح الانس صدرالدین قونوى و دروس خارج فقه و اصول را نیز نزد مرحوم قزوینى آموخت.

 وى در مقدمه رساله “اتحاد عاقل به معقول” مرحوم قزوینى، در معرفى استاد خود چنین نگاشته است:

 “... آیة الله علامه رفیعى نابغه‏اى است که در علوم عقلیه و نقلیه از مفاخر امامیه و از اعاظم شیعه است و در این عصر از بزرگترین استادان حکمت متعالیه در حوزه‏هاى علمى اسلامى به شمار مى‏رفته است. آن جناب در حدت ذکاء و قوّت حافظه و حسن و لطف تقریر، و جودت و فصاحت گفتار و حلاوت و سلاست بیان، زبانزد خواص بوده است و بویژه در تعبیر و تفسیر آراء و افکار ملاصدرا و حل معضلات اسفار تبحّر و تمهّرى شگفت داشت.”1

 و در جاى دیگر نوشته است:

 “... چند سالى که برایم ایّام اللّه و لیالى قدر بود، روز و شب از محضر انور استاد أرفع مرحوم آیة اللّه حاج میرزا سیّد ابوالحسن رفیعى قزوینى (روحى فداه) در تهران به تحصیل انوار معارف عقلى و نقلى موفق و مرزوق بودم. گاه گاهى بعضى از افادات فائض از قلم رصین و وزین علمى خویش را به نگارنده ارائه مى‏داد که با کسب اجازه از آن جناب به استنساخ برخى از آنها توفیق یافتم.”2

 درباره مرحوم قزوینى نوشته‏اند که بسیارى از حواشى خود بر مباحث و مسائل حکمى و فلسفى را با الهامات غیبى و استمداد از نفوس زکیه ائمه طاهرین‏علیهم السلام مرقوم داشته است.3

 هنگامى که مرحوم رفیعى قزوینى براى بار دوم به شهر مقدّس قم مشرّف گردید، حضرت آیة الله العظمى بروجردى‏رحمه الله فرموده بود: “مرد بزرگى بدین شهر وارد شده، بر فضلا لازم است که از ایشان استفاده کنند.”4

 استاد حسن زاده آملى در محضر عارف ربانى و حکیم الهى مرحوم میرزا مهدى الهى قمشه‏اى به مدت یازده سال مشغول تلمّذ بود و تمام حکمت منظومه سبزوارى، مبحث انفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه بر اشارت شیخ الرئیس را نزد ایشان فرا گرفت و نیز از مجلس تفسیر قرآن آن مرحوم فیض برد. مرحوم قمشه‏اى نخست با بیان جمله: “من وقت ندارم” از پذیرش این شاگرد امتناع مى‏کند ولى وقتى با اصرار و الحاح او مواجه مى‏گردد، پس از تحقیق و تفحّص از طلبه‏هاى دیگر در خصوص میزان علایق و تواناییها و استعدادهاى ایشان براى قبول درس استخاره‏اى از قرآن کریم مى‏کند که آیه شریفه “و مما رزقناهم ینفقون” مى‏آید و از این جهت آیة الله حسن زاده را به عنوان شاگرد خود مى‏پذیرد. بعدها روابط استاد و شاگرد شکلى کاملاً عاطفى و صمیمى به خود گرفته و از پیوندهاى معنوى سرشار مى‏گردد. استاد حسن زاده درباره مرحوم قمشه‏اى چنین مى‏نگارد:

 “رضوان جایگاه جناب استاد عارف بزرگوار و شاعر مفلق نامدار و حکیم متأله و مفسر متضلّع حاج میرزا مهدى الهى قمشه‏اى شبى در جلسه درس به این تلمیذ کوچک خود فرمود: آقا شما خیر مى‏بینید عرض کردم الهى آمین، اما جنابعالى از کجا این بشارت را به این کمترین مى‏فرمایید؟ فرمود از بسکه شما را نسبت به اساتیدت متواضع مى‏بینم...”5

 و چون مرحومین شعرانى و الهى قمشه‏اى ایشان را به عنوان شاگرد خود پذیرفتند، زبان حالش به این اشعار مترنّم گردید:

 نورى از روزنه اقبال درافتاد مرا

که از آن خانه دل شد طرب آباد مرا

 ظلمت آباد دلم گشت چنان نورانى

کآفتاب فلکى خود بشد از یاد مرا6

 دیگر از نامداران عرصه اندیشه که آیة الله حسن زاده آملى توفیق استفاضه از محضرشان را کسب نمود، آیة الله مرحوم حاج شیخ محمد تقى آملى است، ایشان از این استاد خود به عنوان جامع معقول و منقول نام مى‏برد.7

 حضرت آیة الله عبدالله جوادى آملى که از محضر پرفیض این عالم ربانى در تهران بهره‏مند بوده مرحوم آملى را چنین معرفى مى‏نماید:

 “...بسیارى از مشکلات شرح منظومه را که در محضر ایشان مطرح مى‏کردم بخوبى حل مى‏کردند، چون تقریر بسیار خوبى داشتند، قلم شریفشان در شرح تعلیمى و شرح منظومه کاملاً مشهود است، هم به مبانى فلسفه آگاهى کامل داشتند و هم در فقه و اصول متبحّر بودند. وقتى سال تحصیلى به 1334 و 1335 رسید با کسب اجازه از محضر آن بزرگوار عازم قم شدم و به ایشان عرض کردم عازم حوزه علمیه قم هستم، فرمود: هجرت خوبى و قصد مبارکى است زیرا در کنار قبر فاطمه معصومه‏علیها السلام و دیگر علماى ربانى فیوضى از فیوضات الهى فراوان است. کنار قبر بزرگان بحث کردن، درس گفتن و درس خواندن با برکات عینى همراه است...”8

 استاد حسن زاده آملى از چشمه جوشان حکیم گرانمایه شیخ محمد حسین فاضل تونى جرعه‏هایى نوشید. ایشان در نوشتارى مخطوط، که تصویرى از آن در اختیار نگارنده است، درباره این حکیم متشرّع چنین مى‏نویسد:

 “این کمترین، شرح قیصرى بر فصوص الحکم و قسمتى از اوائل طبیعیات شفاى شیخ‏الرئیس را در محضر مبارکش درس خوانده است و مَدْرَس یا دارالعلم آن جناب اعنى سراى آن سرور در کوچه میرزا محمود وزیر جنب سرچشمه تهران بود که به فرمان آن بزرگوار صبح هر روز اول طلوع آفتاب از مدرسه مروى بدان جا براى درس حاضر مى‏شدیم... حقاً جناب استاد فاضل تونى ادیبى به تمام و کمال بود و قلمى شیوا و رسا داشت و بویژه قلم فارسى او بسیار دلنشین بود و در انشاى نثر فارسى توانا بود و فرمود سالى در مشهد مقدّس که مشغول تحصیل بودم در ماه مبارک رمضان آن سال فقط سه تا سحر با نان و ماست به سر بردم و بقیه را بر اثر تنگدستى با نان و پیاز، ولى صفاى باطن و لذت روحى و معنوى را در همان سال یافته‏ام...”

 مرحوم آیة الله العظمى بروجردى که به اتفاق فاضل تونى در درس میرزا جهانگیر خان قشقایى شرکت مى‏فرمود در نامه‏اى که به ایشان مرقوم داشته‏اند، آن مرحوم را به عنوان “عماد العلماء المتألهین” مخاطب قرار داده بودند.9

 استاد حسن زاده آملى بخشى از کتاب شفاى ابوعلى سینا را نزد حکیم نامور میرزا احمد آشتیانى فرا گرفت. ایشان در این باره مى‏گوید:

 “... آقا میرزا احمد آشتیانى جامع علوم عقلى و نقلى و بزرگ مرد علم و عمل بود، در تهران قانون و طب ]تدریس[ مى‏فرمودند، گرچه آقاى قمشه‏اى و استاد شعرانى هم قانون ]تدریس[ مى‏فرمودند، اما معروف بود که آقاى میرزا احمد آشتیانى در قانون متفرّد است...”10

 

 × در بهشت کویر

 حضرت آیة الله حسن زاده آملى در روز دوشنبه بیست و پنجم جمادى الاولى 1383ه.ق برابر با 22 مهر 1342 ه.ش به قصد اقامت در شهر مقدس قم، تهران را ترک گفت و در این مکان مبارک به مدت هفده سال از محضر علامه سید محمد حسین طباطبایى‏رحمه الله و برادرش سید محمد حسین الهى قاضى بهره‏مند گردید ایشان از این توفیق خود، چنین یاد مى‏کنند:

 “...وقتى در محضر شریف حضرت استاد علامه آیة الله جامع علوم عقلى و نقلى مرحوم حاج شیخ محمد تقى آملى دهان باز کردم و اظهار توقعى نمودم، به من فرمودند: آقا شما بدانید اگر انسان باید در تحت تربیت کامل به جایى برسد، براى شما بهتر از آقاى طباطبایى در قم کسى را نمى‏شناسم...”11

 در شهر مقدس قم از فروغ دانش سید مهدى قاضى طباطبایى بهره‏مند شد. این دانشور گمنام در علوم غریبه همچون فن ارثماطیقى، علم حروف و اعداد و اوفاق مهارت داشت و در هنر خطاطى و خوشنویسى خصوصاً ثلث نویسى از نوادر بود، آن فرزانه عالیقدر به دلیل طى مراحل سیر و سلوک، ریاضت نفس و جهاد اکبر به مکاشفات شیرینى دست یافته بود، این وارسته به حق پیوسته مکارم اخلاقى را صاحب بود و در ولایت و محبت به خاندان رسالت و توسّل به پیشگاه آن ستارگان فروزان نمونه‏اى کم بدیل به شمار مى‏رفت.

 استاد حسن زاده از سال 1342 که به قم آمده و در جوار بارگاه ملکوتى حضرت فاطمه معصومه‏علیها السلام رحل اقامت افکنده‏اند تاکنون مشغول درس و بحث، تحقیق و پژوهش و تألیف آثارى گرانسنگ بوده و مى‏باشند و صدها شاگرد از محضرش کسب فیض نموده‏اند که اغلب آنان خود در زمره اساتید حوزه و یا نامداران عرصه اندیشه محسوب مى‏شوند. ایشان به دلیل ذوقى سرشار، استعدادى بس شگرف، برخوردارى از اساتید زبده و بزرگوار، در علوم گوناگونى چون فقه، اصول، ادبیات عرب و فارسى، زبان و ادبیات فرانسه، خوشنویسى، معانى و بیان، تفسیر و کلام، هیئت، نجوم و جغرافیا، طب و ریاضیات، عرفان و فلسفه مهارت دارند و در این امور صاحب نظرند.

 

 × آثار ماندگار

 آثار این حکیم فرزانه که به بیش از یکصد جلد بالغ مى‏گردد، افزون بر تنوع از ژرفایى و عمق برخوردارند که نیمى از آنها به زیور طبع آراسته شده و برخى از آنها به دلیل استوارى متن و شیوایى مضامین و حلاوت و سلاست نثر و نشستن بر عمق دل و جان، به چاپهاى متعددى رسیده‏اند.

 نگاشته‏هاى ایشان به پنج دسته تألیف مستقل، شروح، حواشى و تعلیقات، تصحیح آثار دیگران و رسالات تقسیم مى‏شود که به تعدادى از آنها اشاره مى‏کنیم:

 الف - تألیفات مستقل:

 1- انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه

 2- دروس معرفت نفس در سه جلد

 3- الهى نامه

 4- هزار و یک نکته

 5- هزار و یک کلمه

 6- دروس اتحاد عاقل به معقول

 7- نهج الولایة

 8- وحدت از دیدگاه عارف و حکیم.

 ب - شروح:

 1- شرح نهج البلاغه به نام “تکملة منهاج البراعة” به عربى در پنج مجلد

 2- شرح زیج بهادرى به فارسى

 3- شرح فصوص فارابى یک دوره کامل به فارسى

 4- مآخذ و مصادر نهج البلاغه و استدراکات بر آن.

 5- شرح باب توحید حدیقه سنایى.

 ج - حواشى و تعلیقات:

 1- تعلیقات بر شرح قیصرى بر فصوص محى الدین عربى

 2- تعلیقات بر قبله ملامظفر

 3- تعلیقات و حواشى بر دوره اصول اقلیدس و شرح صدور آن به تحریر خواجه طوسى

 4- تعلیقات بر هشت باب معانى شرح مطول تفتازانى

 5- تعلیقات بر دوره منطق منظومه متأله سبزوارى

 6- تعلیقات بر اسفار صدرالمتألهین، بخصوص از اول جواهر و اعراض تا آخر آن به تفصیل.

 د - تصحیح:

 1- تصحیح خلاصة المنهج ملافتح الله کاشانى

 2- تصحیح خزائن مرحوم نراقى با مقدمه و تعلیقات ایشان به عربى و فارسى

 3- تصحیح نصاب الصبیان با مقدمه و تحشیه آن مزیّن به تقریظ استاد معظم مرحوم شعرانى

 4- تصحیح کلیله و دمنه ابوالمعانى نصرالله منشى با مقدمه و حواشى و مآخذ و امثال؛ و ترجمه دو باب آن.

 5- تصحیح و اعراب گذارى اصول کافى کلینى که در دو جلد به طبع رسیده است.

 ه - رسالات:

 ایشان رساله‏هاى متعددى به رشته تحریر درآورده‏اند که ذیلاً به نمونه‏هایى از آنها اشاره مى‏گردد:

 1- مفاتیح المخازن که در واقع تکمیل کننده مقدمات دوازده‏گانه قیصرى بر شرح فصوص ابن عربى است

 2- رساله انّه الحق

 3- رساله‏اى در ظل (تانژانت)

 4- رساله‏اى در تکسیر دایره و بیان نسبت محیط به قطر دایره (یعنى بحث از پى)

 5- رساله‏اى در مُثُل افلاطونى

 6- رساله‏اى در رد جبر و تفویض و اثبات امر بین‏الامرین بر مبناى حکمت متعالیه

 7- رساله‏اى در مراتب و درجات قرآن مجید

 8- رساله‏اى در میل کلى و مسائل متعدد هندسى و نجومى.

 9- رساله‏اى در سیر و سلوک

 10- رساله‏اى در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم.

 

 × در عرصه شعر و ادب

 یکى از جنبه‏هاى روحى استاد حسن زاده ذوق عالى و طبع لطیف ایشان است. ایشان از طریق سروده‏هاى شیوا و شیرین خود دقایق عرفانى و اندیشه‏هاى حکیمانه را به مشتاقان معرفت عرضه کرده‏اند. در اشعار این عارف حقایق قرآنى و سخنان گهربار اهل بیت عصمت و طهارت مطرح شده تا بدین وسیله افراد شایق به معارف قرآن و عترت مستفیض شوند و در پیمودن طریق کمال مصمم‏تر گردند.

 دیوان اشعار این حکیم نامدار که مزیّن به مقدمه حکیم میرزا مهدى الهى قمشه‏اى به خط آن جناب است، در سال 1364 به زیور طبع آراسته شده است. این مجموعه گرانبها شامل قصاید، غزلیات، رباعیات، ترجیع‏بند و ضمیمه‏اى به نام دفتر دل مى‏باشد.

 مرحوم میرزا مهدى الهى قمشه‏اى در مقدمه‏اى که بر این اثر پرثمر نگاشته‏اند، چنین نوشته‏اند:

 “استاد دانشمند اشعار آبدارى براى نشر معارف الهى و ترغیب نفوس شیّق به کمال و روحهاى عالى طالب حقایق، این اشعار را که مضامینش همه طبق اخلاق فاضله و توحید و تزکیه و تربیت روح است بدین مقصد عالى سروده ]است[... .”12

 غزل زیر را که “بحر وحدت” نام دارد از دیوان استاد حسن زاده برگزیده‏ام:

 در این دیر کهن اى دل نباشد جاى شیونها

که صاحب دیر خود داند رسوم پروریدنها

 خوشا آن مرغ لاهوتى که با آواز داوودى

بود در روضه رضوان همى اندر پریدنها

 غریق بحر وحدت را زساحل از چه مى‏پرسى

که این دریا ندارد ساحل‏اى نادیده روشنها

 در این دریاى پر دُرّ الهى و تهیدستى

چرا از خود نرستى اى گرفتار اهریمنها

 زهفتم آسمان غیب بى عیب خدا بینم

گهرها ریخت کامروزم بشد هر دانه خرمنها

 منم آن تشنه دانش که گردانش شود آتش

مرا اندر دل آتش همى باشد نشیمنها

 همه عشق و همه شورم همه‏عیش‏و همه سورم

که از آیات قرآنى به جانم هست مخزنها

 فروزان از فروغ آیت الله نور اى دل

چه باکش ار ندارد شب پره یاراى دیدنها

 بود مرد تمامى آنکه از تنها نشد تنها

به تنهایى بود تنها و با تنها بود تنها

 دل دانا”حسن”آن بیت معمورى‏است کاندر وى

خدا دارد نظرها و ملایک راست مسکنها13

 با رباعى‏اى از ایشان این گفتار را به پایان مى‏رسانیم:

 در خلوت شب، شکار مى‏باید کرد

از بوالهوسى کنار مى‏باید کرد

 دل را به حریم یار مى‏باید بُرد

تن را بفداى یار مى‏باید کرد14

 

 پى نوشتها:

  1 ) سید ابوالحسن رفیعى قزوینى، اتحاد عاقل به معقول، مقدمه و تعلیقات حسن حسن زاده آملى، چاپ دوم، 1362، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، ص1 و 2.

 2 ) آیة الله حسن حسن زاده آملى، هزار و یک نکته، نکته 524، ص286.

 3 ) براى آشنایى بیشتر با شرح حال علامه قزوینى رجوع کنید به: مجموعه رسائل و مقالات فلسفى حکیم محقق و فقیه اصولى علامه آیة الله رفیعى قزوینى‏قدس سره با تصحیح و مقدمه غلامحسین رضانژاد (مقدمه) دایرة المعارف تشیع ذیل آل رفیعى، مجله معارف اسلامى، شماره 9، شهریور 1348 مقاله محمد موقتیان درباره مرحوم قزوینى، و نیز گنجینه دانشمندان مجلدات چهارم و ششم.

 4 ) مقدمه مجموعه رسائل و مقالات فلسفى علامه رفیعى قزوینى، ص20.

 5 ) هزار و یک نکته، ص616.

 6 ) حکمت عملى یا اخلاق مرتضوى، آیة الله علامه حسن حسن زاده آملى، ص27.

 7 ) هزار و یک نکته، نکته 776، ص621.

 8 ) نشریه صحیفه (محراب اندیشه و هنر اسلامى)، شماره 30، ص5.

 9 ) مجله دانشکده ادبیات، شماره 3، سال نهم، فروردین ماه 1341، مقاله دکتر محمد خوانسارى.

 10 ) مجله حوزه، شماره21، ص23.

 11 ) مجله پیام انقلاب، شماره 150، ص15.

 12 ) دیوان اشعار استاد حسن حسن زاده آملى، تهران، مرکز نشر فرهنگى رجاء، ص 7 و 8.

 13 ) همان، ص 18 و 19.

 14 ) همان، ص218.

تعداد مشاهده مقاله: 110