فلسفه وجود آیات متشابه

فلسفه وجود آیات متشابه

قسمت دوم

آیة الله محمد‌هادى معرفت

 

 ممکن است کسى سؤال کند: چرا تمامى آیات قرآن مجید از محکمات نیستند؟ اگر همه آیات روشن و صریح بودند، کمتر باعث گمراهى مى‏گردید و هدف شارع را، که هدایت مردم است، بهتر برآورده مى‏ساخت؟

 امام فخر رازى این پرسش را بدین گونه مطرح مى‏نماید: گروهى از کسانى که ایمان ندارند به بهانه وجود آیات متشابه، به قرآن خرده گرفته و گفته‏اند: چگونه ممکن است قرآن در تمام زمانها مورد استفاده مردم قرار گیرد، در حالى که زمینه‏هاى تشتّت و اختلاف آرا در آن بسیار است، زیرا به سبب وجود آیات مختلف که داراى معانى چندگونه و متفاوتى هستند، هر کس با هر مسلک و مرام، آیات توجیه کننده معتقدات خویش را در قرآن بازمى‏یابد. حال چرا خداوند حکیم، کتاب خود را که مى‏بایست روشنگر راه هدایت باشد، محلى براى تضارب افکار و اختلاف آرا قرار داده است. آیا بهتر نبود خداوند تعالى قرآن را پیراسته از آیات متشابه‏اى که خود باعث طرح شبهه‏هاى گمراه‏کننده است، نازل مى‏فرمود!؟ در این صورت، هدف و مقصود پروردگار که هدایت عموم آدمیان است دست یافتنى‏تر مى‏بود.1

 × پاسخ ابن رشد

 ابن رشد - فیلسوف بزرگ اندلسى - به این پرسش پاسخى نیکو داده است، او مردم را به سه طبقه تقسیم مى‏کند:

 1- دانشمندان که با فلسفه الهى و حکمت متعالیه آشنایى کامل دارند.

 2- عامّه مردم که از دانش بهره‏اى نبرده‏اند و به زیور علم آراسته نیستند.

 3- گروه سوم که حدفاصل دو گروه فوقند؛ یعنى نه در طبقه دانشمندان جاى مى‏گیرند و نه همردیف با توده مردم به حساب مى‏آیند و ایشان همان صاحبان مسلکها و مذاهب کلامى از اشاعره و معتزله‏اند.

 ابن رشد مى‏گوید: این گروه سوم همان کسانى‏اند که برخى از آیات قرآن را به صورت متشابه مى‏بینند و به همین خاطر خداوند آنان را مورد سرزنش و نکوهش قرار داده است. اما در نزد گروه اول، یعنى دانشمندان، تشابهى در آیات وجود ندارد، زیرا آنان وجه تفسیر صحیح و هدف نزول هر یک از آیات را بخوبى مى‏شناسند. عامه مردم هم که در این زمینه مشکلى ندارند، چرا که آنها ظواهر آیات را به راحتى دریافته و به آن اطمینان نموده‏اند، بدون این که تردیدى به خود راه دهند و چه بسا اشکالها و تردیدهاى اهل کلام حتى به ذهن آنها هم خطور نکرده است.

 ابن رشد در ادامه مطلب مى‏گوید: تعلیم و آموزش شریعت همانند غذاست که هرچند براى بیشتر بدنها نافع است، گاهى به گروهى اندک ضرر مى‏رساند و به همین معنا در آیه شریفه قرآن اشاره رفته است: “و ما یُضلّ به الاّ الفاسقین؛ و گمراه نمى‏شوند با آن مگر بدکاران.”2

 البته این امر در تعداد ناچیزى از آیات، آن هم براى گروه کمى از مردم اتفاق مى‏افتد. این آیات درباره اشیایى سخن مى‏گویند که از انظار غایبند و آدمیان آنها را با حس خود درک نمى‏کنند و شبیهى نیز در بین محسوسات ندارند. لذا در قرآن براى اشاره به این اشیا، که جزو عالم غیبند، از محسوساتى که به‏گونه‏اى به آنها شباهت دارند و از موجودات دیگر به آنها نزدیکترند کمک گرفته شده است و چون برخى از انسانها اشیاى عالم غیب را مانند محسوساتى که به آنها مثال زده شده‏اند پنداشته‏اند، دچار گمراهى و سرگردانى گردیده‏اند و این آیات همان آیاتى هستند که در زبان شرع، “متشابه” نام گرفته‏اند.

 البته این حیرت و سرگردانى در معانى آیات، براى دانشمندان و نیز توده مردم پیش نمى‏آید، زیرا این دو گروه از سلامتىِ روان و اندیشه برخوردارند و تعالیم شرعى همچون غذایى نافع آنها را سود مى‏بخشد. اما غیر از این دو گروه، بیماردلانى بیش نیستند که تعداد آنان اندک است و براى همین خداوند تعالى مى‏فرماید: “فامّا الّذین فى قلوبهم زیغ، فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه وابتغاء تأویله؛ و اما آنان که در قلوبشان انحراف است از متشابهات پیروى مى‏کنند تا فتنه‏انگیزى کنند و طالب تفسیر نادرستى براى آیات هستند.”3

 و باید دانست که ایشان ارباب مذاهب کلامى‏اند که بسى اهل مجادله‏اند.

 شریعت اسلام در تعالیم مذهبى و برنامه‏هاى تربیتى نجات بخش خود، راهى را پیش گرفته که هم توده مردم را سودمند مى‏افتد، و هم دانشمندان را به تسلیم و کرنش وادار مى‏سازد. براى همین در زبان شرع تعابیرى به کار رفته است که عموم مردم و دانشمندان مقصود شارع را بخوبى درمى‏یابند. مردم ظاهر آیات و مثالهاى قرآنى را مى‏فهمند و حقیقت مورد نظر را همشکل و همانند مثالهاى ذکر شده، تصور مى‏کنند و به همین اندازه راضى هستند. لیکن دانشمندان حقیقتى را که در آیات قرآن در ضمن مثالى ذکر شده است بدرستى درمى‏یابند؛ مثلاً چون نور جزو لطیف‏ترین و ظریف‏ترین موجودات محسوس مى‏باشد، برخى از حقایق عالم به نور تشبیه شده است. و با این کار، توده مردم توانسته‏اند دریابند که موجودات دیگرى بیرون از حیطه محسوسات آنان وجود دارند که شبیه به محسوسات آنان هستند.

 به همین جهت هنگامى که شارع مقدس، اوصاف خداى تعالى را به زبان عادى بیان مى‏کند، عموم مردم دچار شک و تردید نمى‏شوند؛ مثلاً وقتى در خلال آیات و روایات گفته مى‏شود: “اللّه نورالسّموات و الأرض؛ خداوند نور آسمانها و زمین است”4 یا گفته مى‏شود که: “پروردگار متعال داراى حجابهایى از نور است” یا “مؤمنان خداوند را در آخرت همچون خورشید نیمروز، مشاهده مى‏کنند”، عوام مردم در این سخنان، تردید نمى‏کنند. علما نیز در این امور دچار شبهه نمى‏شوند، زیرا آنان بخوبى مى‏دانند که منظور از مشاهده پروردگار در روز قیامت، کامل شدن علم و یقین مؤمنان به وجود بارى‏تعالى است. حال اگر دانشمندان دقایق آنچه را فهمیده‏اند، به صراحت براى عوام بیان کنند، پایه‏هاى معتقدات دینى آنها فرو مى‏ریزد و چه بسا بى‏پرده سخن گفتن از حقایق، باعث بى‏ایمانى و کفر آنان گردد، چرا که عوام از هر موجودى تنها صورت خیالى و محسوس آن را مى‏فهمند و آنچه را که در ظرف خیال و احساس ایشان نمى‏گنجد به منزله نیست به شمار مى‏آورند.

 براى مثال، هنگامى که به عوام گفته شود که موجودى در عالم هست که جسم نیست و هیچ یک از خواصّ و لوازمى را که در اجسام مشاهده مى‏گردد، ندارد، قوه تخیّل آنان ناتوان گردیده و قادر به شناخت آن شى‏ء نخواهد بود و در نتیجه آن را به منزله معدومات خواهند دانست. مخصوصاً اگر به عوام بگوییم که موجود مورد نظر نه در بیرون عالم و نه در درون آن قرار دارد و نه در بالا و نه در پایین جهان جاى گرفته است، بیشتر در وجود آن شک خواهند نمود.

 به همین علت شارع مقدس تصریح نفرموده است که خداوند جسم نیست بلکه بطور اجمال فرموده است: “لیس کمثله شى‏ءٌ و هو السّمیع البصیر؛ هیچ چیز مانند و شبیه به او نیست و او شنوا و بیناست”.5 و نیز آیه شریفه “لاتُدرکه الأبصار و هو یدرک الأبصار و هو اللطیف الخبیر؛ دیدگان از درک وى ناتوانند اما وى دیدگان را درمى‏یابد و او باریک‏بین و آگاه است.”6

 ابن رشد در پایان سخن خود مى‏گوید: اگر در شریعت اسلام تعمق و تفکّر نمایى، درمى‏یابى که شارع ضمن آن که با آوردن مثالهایى توده مردم را با معانى شرعى آشنا مى‏سازد - که بدون این مثالها قادر به تصوّر حقایق شرع نبودند - دانشمندان را هم آگاه مى‏نماید که حقیقت این معانى را به روشنى دریابند.

 بنابراین در تعلیمات و آموزشهاى مذهبى باید میزانى را که شارع براى تعلیم هر یک از گروههاى سه گانه به کار برده، رعایت کرد. و از درآمیختن روشهاى تعلیم، پرهیز نمود، زیرا در این صورت حکمتى را که شریعت نبوى در تعلیم این گروهها در نظر داشته از بین خواهد رفت. و لذا رسول خدا - که درود پروردگار بر او و خاندانش باشد - فرمود: “انّا معاشر الأنبیاء أمرنا أن ننزّل النّاس منازلهم و أن نخاطبهم على قدر عقولهم؛ براستى به ما جماعت پیامبران الهى فرمان داده شده است که در منازل مردم فرود آییم ]مراتب فهم و درک آنان را بشناسیم[ و با آنها به اندازه عقل و فهم ایشان سخن گوییم.”7

 

 × پاسخ امام فخر رازى

 امام فخر رازى نیز براى توجیهِ وجود متشابهات در قرآن همین راه را پیموده است، وى مى‏گوید: علّت مهم وجود آیات متشابه این است که قرآن مجید کتابى است که براى دعوت و هدایت جمیع انسانها، چه خواص و چه عوام، نازل گردیده است و طبیعت عوام در بیشتر موارد از ادراک حقایق ناتوان است؛ مثلاً وقتى که از آغاز به عوام گفته شود که موجودى وجود دارد که نه جسم است و نه نیاز به مکان و فضایى دارد و نه مى‏توان او را مورد اشاره قرار داد، آنان خواهند پنداشت که چنین موجودى وجود ندارد و چیزى جز عدم نیست و نتیجه آن؛ تعطیل شریعت است.

 بنابراین راه درست این است که نخست با مردم با عبارتهایى که مناسب تخیّلات و توهّمات آنان است سخن گفته شود، بطورى که سخنان ما شامل جزئى از حقیقت صریح باشد، تا آن را پذیرا گردند و سپس تمامى حقیقت را دریابند.

 نوع اول سخنان که در آغاز دعوت به مردم گفته مى‏شود همان متشابهات و نوع دوم که سرانجام در طول زمان براى آنها روشن مى‏گردد، محکمات است.8

 

 × بهترین پاسخ

 راهى را که این دو فیلسوف اسلامى براى توجیه وجود آیات متشابه در قرآن پیموده‏اند اگرچه از بعضى جهات، اشکال مزبور را پاسخ مى‏گوید و در برخى موارد مشکل ما را حل مى‏کند مثل آیات متشابهى که پیرامون مسأله مبدأ و معاد نازل شده است، لیکن ریشه اشکال را نمى‏خشکاند و اصل شبهه را برطرف نمى‏سازد، زیرا آیاتى که درباره آفرینش و تقدیر الهى و قضا و قدر است، یا مربوط به مسأله جبر و اختیار و یا عدل و عصمت و معانىِ شبیه به اینهاست، همچنان باقى مى‏مانند و نیاز دارند که علت وجود آیات متشابه در این موارد را هم بیان کنیم.

 پاسخى که اشکال را در جمیع موارد و جوانب و در تمامى آیات متشابه برطرف مى‏سازد این است که بگوییم: چون قرآن مجید خواسته است مفاهیم و تعابیر دقیق و ظریف خود را با زبان محاوره اعراب همعصر خویش بیان دارد، آن هم با توجه به این که اعراب با درک پایین و ناتوان خود به معانى آیات قرآن نظر مى‏افکندند، وجود آیات متشابه، امرى اجتناب‏ناپذیر بوده است.

 قرآن، مفاهیم جدید و نوى را با خود آورد که براى جامعه انسانى آن زمان، مخصوصاً مردم جزیرة العرب که از جلوه‏هاى فرهنگ و تمدن بشرى بى‏بهره بودند، بسى غریب و ناآشنا بود. قرآن با توجه به این جهت که با زبان عصر خود سخن مى‏گفت و همان روش معهود زمان خویش را به کار مى‏گرفت، در مورد آیاتى که درباره مسائل عقیدتى و کلامى دقیق نازل شده بود، در تنگنا قرار داشت، زیرا الفاظ و عبارتهاى زبان عرب که براى موضوعات معمولى و پیش پاافتاده وضع شده بود براى طرح مفاهیم بلند و معانى دقیق و عمیق قرآنى نارسا و نامناسب بود.

 الفاظ و کلماتى را که اعراب در گفت و گوهاى روزمرّه خود به کار مى‏گرفتند اندک بود و ظرفیت و قابلیت ناچیزى داشت، چرا که اعراب این کلمات را براى معانى محسوس یا چیزهایى نزدیک به آن، که بسى عادى و بى‏ارزش بود وضع کرده بودند. استفاده از این کلمات در مفاهیم پیچیده اعتقادى در خلال آیات قرآن مجید - که کتابى جاودانى بود و براى تمام جوامع انسانى با هر درجه‏اى از تمدن و فرهنگ نازل شده بود - براى اعرابى که با معانى معمولى زندگى انس گرفته بودند غریب و ناآشنا مى‏نمود. به خاطر همین امر، توده مردمى که معاصر با قرآن بودند از درک حقایق آن ناتوان بودند و تنها ظواهر الفاظ و سخنان قرآن را درمى‏یافتند.

 از آن جا که الفاظ زبان عرب ذاتاً توانایى آن را نداشتند در مفاهیمى که مطابق با آنها نبود، استعمال گردند چاره‏اى جز این نبود که در بیان قرآنى از گونه‏هاى مختلف مجاز و استعاره استفاده شود و یا با کنایات ظریف و اشارات دقیق، به گونه‏اى مقصود و معنا به مخاطبین تفهیم گردد.

 آنچه مفاهیم قرآن کریم را از جهتى به فهم عامّه مردم نزدیک کرد و از جهتى دیگر از آن دور مى‏ساخت این بود که بیان قرآنى گرچه تا حد قالبهاى زبانى که آشناى اعراب آن عصر بود، پایین آورده شده بود لیکن به علت وجود معانى بلند و مفاهیم وسیع، قالبهاى زبان عرب ظرفیت کافى را نداشت زیرا براى این گونه معانى وضع نشده بودند. به همین دلیل با وجود مبالغه‏اى که در تفهیم معانى قرآن و پایین آوردن بیان آن شده بود باز هم فراتر از اذهان عامّه مردم بود.

 این همان دلیل اصلى است که ذاتاً وقوع تشابه در الفاظ قرآن را به دنبال دارد - همان گونه که گذشت - مسائلى مانند “امر بین امرین” و غیر آن از مسائل پیچیده کلامى که درباره خداوند تعالى و قیامت مطرح است و یا بحثهاى مربوط به خلقت و اسرار و رموزى که پیرامون آن وجود دارد، بر اکثر مردم پوشیده است.

 براى مثال، این آیت قرآنى: “و اذ قال ربّک للملائکة انّى جاعل فى الأرض خلیفة؛ و هنگامى که پروردگار تو به فرشتگان فرمود: من در زمین جانشینى قرار خواهم داد.”9 کنایه‏اى از مقام آدمى - به صورت گسترده - در زمین است. چرا که انسان همان موجود شگفتى است که در ذات خود قدرت قاهرى را داراست که با آن بر فضا مسلط مى‏گردد و نیروهاى زمین و آسمان را به چنبر اطاعت خویشتن در مى‏آورد. “و سخَّر لکم ما فى السموات و ما فى الأرض جمیعاً؛ همه آنچه که در زمین و آسمان است به تسخیر شما درآورد.”10

 تمامى توانایى انسان به سبب نبوغ و استعداد خارق‏العاده‏اى است که به وى قدرت آفرینش و ابتکار را بخشیده است، که البته این توانایى در اثر تفکر و کوشش پیگیر آدمى براى وصول به کمال مطلق و مظهر قدرت حق تعالى گشتن، مى‏باشد بنابراین انسان موجود نمونه‏اى است که جلوه و مظهر خداوند ذى الجلال و الاکرام است. به همین دلیل انسان از آغاز، جانشین پروردگار در زمین است و مى‏رود تا جانشین وى در مطلق جهان هستى باشد.

 اینک در مى‏یابیم که اعراب توانایى درک این تصور پیچیده از انسان را نداشته‏اند و به ذهن آنان خطور نمى‏کرد که انسان خاکى این چنین مقامى در عالم وجود داشته باشد. آدم در چشم آنان موجود ضعیف و ناتوانى بود که شرور و آفات دنیایى وى را در میان گرفته بود و او جز به نابودى همنوعان خویش و غارت و ریختن خون آنان و فساد در زمین نمى‏اندیشید.

 از این رو، هنگامى که قرآن مجید از انسان با تعابیرى همچون “خلیفة الله” - که دلالت بر عظمت و بزرگى او داشت - یاد کرد، برخى پنداشتند که معناى این تعبیر چنین است که انسان از جانب پروردگار - که در گوشه‏اى از آسمان پنهان شده است - در زمین تصرّف مى‏نماید. و یا در قرنهاى متأخر “خلیفة الله” را بدین گونه تفسیر نمودند که: آدم جانشین مخلوقى است که پیش از وى بر روى زمین مى‏زیسته است که آن موجود را “جن” یا “نسناس” دانسته‏اند. و این چنین در تفسیر آیه شریفه به چپ و راست متمایل مى‏شدند چرا که حقیقت گوهر آدمى را نمى‏شناختند و مقام ارجمند وى را درک نمى‏کردند.

 بدین گونه وقتى در دو آیه قرآن به صورتى یکسان تعابیر مجازى به کار مى‏رود، چون در یکى از این آیات از معنایى که بیرون از قوّه درک عامه مردم است سخن گفته شده است باعث خفا و تشابه مفاد آیه مى‏گردد برخلاف آیه دوم که چون معناى محسوسى را بیان مى‏دارد در فهم آن اشکالى به وجود نمى‏آید؛ مثلاً آیه شریفه: “الى ربّها ناظره؛ به پروردگار خود مى‏نگرد.”11 یک نوع معناى مجازى دارد، زیرا کلمه‏اى در آیه حذف شده و در اصل آیه چنین بوده است:الى رحمة ربها ناظره؛ به مظاهر رحمت پروردگار مى‏نگرند و نیز آیه شریفه: واسأل القریه؛ از قریه سؤال کن12 یعنى وأسال اهل القریه - کلمه “اهل” حذف شده است - یعنى از اهل قریه پرسش نما.

 در این جا مى‏بینیم که آیه اول به صورت متشابه درآمده است، زیرا فهم مردم عادى از درک مقام الوهیت پروردگار ناتوان است و براى همین گروهى پنداشته‏اند که خداوند را در قیامت با چشم سر مى‏بینند ولى آیه دوم چون معناى محسوسى را بیان مى‏دارد در فهم و درک آن هیچ گونه تشابه و تردیدى به وجود نیامده است.

 آیه دیگر: “یوم یکشف عن ساقٍ و یدعون الى السجود؛ روزى که “ساق” آشکار گردد و همه به سجود فرا خوانده شوند.”13 جهل عوام مردم به صفات خداوند تعالى باعث شده است که گمان کنند که خداوند داراى “ساق” است در حالى که مى‏دانیم که کلمه “ساق” در این آیه استعاره است براى نشان دادن نهایت شدت جلوه حق تعالى در قیامت، چنانچه شاعر عرب نیز کلمه “ساق” را در شعر خود براى رساندن شدت جنگ به کار برده است: “و قامت الحرب على ساق؛ جنگ بر روى ساق خود ایستاد.”14 کنایه است از این که نبرد به نهایت شدت خود رسید. اعراب هنگامى که این شعر را مى‏شنیدند در فهم معناى آن تردیدى به خود راه نمى‏دادند، زیرا بخوبى مى‏دانستند که جنگ داراى پا و ساق نیست، اما در مورد کلمه “ساق” در آیه شریفه، قوه وهم و تخیّل، آنها را به آن جا مى‏کشانید که گمان مى‏کردند خداى تعالى داراى پا و ساق است، از همین رو، گروهى معتقد شدند که خداوند داراى جسم است، که خداى تعالى منزه از چنین توصیفاتى است.

 ادامه دارد

 

 پاورقیها:

 1 ) التفسیر الکبیر، ج7، ص171.

 2 ) بقره )2) آیه26.

 3 ) آل عمران )3) آیه7.

 4 ) نور )24) آیه35.

 5 ) شورى )42) آیه11.

 6 ) انعام )6) آیه103.

 7 ) ابن رشد، الکشف عن مناهج الادله، ص89 و 96 و 97 و 107.

 8 ) التفسیر الکبیر، ج7، ص172. فخر رازى براى توجیه وجود آیات متشابه در قرآن، پنج وجه ذکر کرده است که آنچه ما بیان کردیم وجه پنجم بود.

 9 ) بقره)2) آیه30.

 10 ) جاثیه)45) آیه13.

 11 ) قیامه)75) آیه23.

 12 ) یوسف)12) آیه82.

 13 ) قلم)68) آیه42.

 14 ) الزرکشى، البرهان، ج2، ص84.

 

تعداد مشاهده مقاله: 159