شیوه‏هاى برخورد اخلاقى

شیوه‏هاى برخورد اخلاقى

آیة الله محمد تقى مصباح یزدى

 بحث در این باره بود که وظیفه انسان در مواجهه با رفتارهاى غیر اخلاقى و ضد ارزشى چیست؟ این موارد از جهات مختلفى با هم تفاوت دارند: گاهى اعمال ناشایست جنبه فردى دارد؛ یعنى نتیجه‏اش عاید فرد مى‏شود و از نظر تقسیمات اخلاق در قسم اخلاق فردى و رابطه انسان با خودش قرار مى‏گیرد. زمانى هم رفتارهاى غیر اخلاقى در رابطه با دیگران است؛ مثلاً به شخص دیگرى توهین مى‏کنند یا اذیت مى‏کنند یا مالش را غصب مى‏کنند یا به عِرْض و ناموسش تجاوز مى‏کنند و امثال اینها.

 × شیوه برخورد با گناهان فردى

 در آن جایى که اعمال غیر اخلاقى مربوط به خود فاعل؛ یعنى اخلاق فردى باشد کسانى که با آن گناهکاران مواجه مى‏شوند چند جهت را باید در نظر بگیرند:

 اوّل: این که سعى کنند خود ایشان آلوده نشوند و تحت تأثیر آنان قرار نگیرند چون طبیعى است که دیدن گناه، قبح عمل را در نظر انسان کم مى‏کند و چون غالباً گناهان بدون لذّت نیستند دیدن آنها موجب تهییج و علاقه‏مندى به آن لذت مى‏شود. پس دیدن یک گناهى انسان را در معرض آلوده شدن به آن قرار مى‏دهد مخصوصاً اگر انگیزه‏هاى دیگرى هم به آن ضمیمه بشود؛ مثلاً مرتکبان گناه از دوستان و نزدیکانش باشند میل به این که همرنگ با آنها باشد یا جهت عاطفى را رعایت بکند باعث این مى‏شود که به سوى گناه کشیده شود. پس اولین اقدام این است که شخص باید سعى کند که خودش آلوده به آن گناه نشود.

 گام دوم: رفتارشان طورى باشد که گنهکاران را به گناه تشویق نکنند، ممکن است انسان خودش را از آلوده شدن به معصیت حفظ کند ولى رفتارش طورى باشد که گنهکاران را به ادامه گناه، تشویق کند. پس باید مواظب باشند که از رفتار آنها چنین سوءاستفاده‏اى نشود.

 نکته سوم: رفتار آنها طورى نباشد که گناهکاران را به لجاجت بیندازند و تعصّب آنها را تحریک نمایند و باعث این بشوند که آنها به خاطر لجاجت به کارشان ادامه بدهند یا حتى بر شدّتش بیفزایند.

 × شیوه برخورد با گناهان اجتماعى

 اما اگر آن رفتار غیر اخلاقى و نادرست، ارتباطى با این شخص هم پیدا کند؛ یعنى در مورد اخلاق اجتماعى باشد، مثل ایذا یا توهین و یا تعرض به مال و عِرْض دیگرى، در این جا جهت دیگرى هم باید مورد توجه قرار بگیرد و آن این است که شخص نسبت به حقوق خودش چگونه باید رفتار کند علاوه بر همه آن جهاتى که در رفتار فردى مى‏بایست رعایت بشود. مسأله دیگرى هم در این جا هست که چون ایذاء و تجاوز به حقوق اوست (یا مالى یا جانى یا عرضى) در مقام حفظ و دفاع از حقوق خودش چگونه باید رفتار بکند؟ آیا بهتر این است که حقوق خودش را استیفا بکند و اگر به او اهانتى یا ایذایى شده انتقام بگیرد و قصاص کند یا بهتر این است که عفو نماید؟ در این جا هم شقوق مختلفى است: گاهى عفو، انسان مجرم را متنبه مى‏کند و موجب این مى‏شود که طرف متنبه بشود و این وسیله‏اى است براى تربیت آن طرف، و گاهى هست که اگر از حق خودش صرف نظر کند طرف بیشتر جرى مى‏شود و نه تنها به این کارش ادامه مى‏دهد بلکه نسبت به حقوق دیگران هم تجاوز مى‏کند.

 از سوى دیگر گاهى این خصومت و دشمنى و تجاوز روى مسائل شخصى است یا مى‏خواهد از اموالش سوء استفاده کند ولى گاهى براساس دین و مکتب است چون دشمنى با دین و مکتب او دارد از این جهت درصدد ایذائش برمى‏آید.

 × انواع عفو و انگیزه‏هاى آن

 عفو کردن هم شقوقى دارد: زمانى شخص چون قدرت انتقام و قصاص ندارد صرف نظر مى‏کند این تقریباً عفو جبرى است. و گاهى هم مى‏تواند انتقام بگیرد اما انتقام موجب درگیرى مى‏شود و خودش به زحمت مى‏افتد و چون شخص تنبل و راحت طلبى است صرف نظر مى‏کند. و وقتى هم شخص با این که نهایت قدرت را براى انتقام دارد و راحت طلب هم نیست به خاطر انگیزه‏هاى الهى صرف نظر مى‏کند. این انگیزه‏ها هم باز چند جهت دارد: یک وقت صرفاً براى این است که خودش را بسازد چون این که انسان قدرت تحمل سختیها را داشته باشد خودش یک کمالى است کسانى که زود از کوره در مى‏روند نمى‏توانند سختیها را تحمل بکنند نه در امور دنیویشان موفق مى‏شوند و نه در امور اخروى و دینى‏شان. حتى در امور دنیا هم اگر کسانى بخواهند موفق باشند باید متحمل و صبور و شکیبا باشند. در امور دینى هم که روشن است، زیرا کسى که مواجه با دشمنان دین هست بدون تحمل سختیها امکان موفقیت ندارد. پس این ملکه که انسان بتواند سختیها را تحمل کند و مواجه شدن با مشکلات او را از هدفش باز ندارد صفت مطلوبى است و مى‏بایست آن را با تمرین به دست آورد و خود به خود پیدا نمى‏شود. البته افراد از نظر استعدادهاى روانى و آمادگیهاى روحى کم و بیش در این جهت هم تفاوت دارند ولى به هر حال باید این ملکه را با تمرین و با عمل به دست آورد. پس این که انسان سعى بکند در مقابل سختیهایى که متوجه او مى‏شود (مخصوصاً در راه دین) بردبار و شکیبا باشد کار مطلوبى است و مى‏تواند انگیزه الهى براى عفو و گذشت باشد.

 گاهى هست که عفو به اصطلاح جنبه تاکتیکى دارد؛ یعنى در یک مرحله‏اى است که فعلاً اگر اقدام به مقابله و مبارزه بکند ممکن است موفق نشود باید مقدارى خویشتن دارى کند تا این که یا طرف ضعیف بشود و یا خودش قوى بشود و شرایط مناسبترى براى مبارزه پیش بیاید. این یک عفو تاکتیکى است. و گاهى طورى است که گذشت کردن انسانى که در اوج قدرت هست یک نوع سازندگى براى طرف دارد و خود این برخورد او را به حق نزدیک مى‏کند و از کار زشت باز مى‏دارد. این هم مى‏تواند یک انگیزه الهى باشد. و یا این که مصالح مسلمانان دیگرى، در سایه گذشت او تأمین مى‏شود؛ مثلاً ممکن است اگر حق خودش را بگیرد دشمن درصدد ایذاى سایر مسلمانان یا بستگان این شخص برآید و براى این که جلو آن مفسده گرفته بشود از حق خودش صرف نظر مى‏کند.

 اینها صورتهاى مختلفى است که براى مسأله وجود دارد و مثل سایر مسائل اخلاقى که ریزه‏کاریهاى دقیقى دارد و نمى‏شود به یک منوال همه مسائل را جواب داد در این جا هم همین طور است. باید کاملاً توجه داشت و موارد را سنجید تا انسان بهتر بداند وظیفه و مقتضاى اخلاق را تشخیص بدهد. البته در همه مواردى که به حقوق شخصى تجاوز مى‏شود حق قصاص و دفاع براى شخص ثابت است؛ یعنى اگر در مقام دفاع و قصاص بربیاید این کار ضد ارزشى نکرده است مگر در موارد استثنایى حقوق عظیمى از مسلمانان و از اسلام در خطر باشد اما در موارد عادى حق قصاص و دفاع و انتقام براى او محفوظ است و کار غیراخلاقى نیست اما آیا ارزش مثبتى هم دارد یا نه؟ مواردش فرق مى‏کند.

 ادامه دارد