رسول هدایت

رسول هدایت

 آیة الله شهید مرتضى مطهرى

 

 پیغمبر اکرم، حضرت محمّد بن عبدالله‏صلى الله علیه وآله وسلم، که نبوّت به او پایان یافت، در سال 570 بعد از میلاد متولد شد. در چهل سالگى به نبوّت مبعوث گشت. سیزده سال در مکه مردم را به اسلام دعوت کرد و سختیها و مشکلات فراوان متحمّل شد، و در این مدت گروهى زبده تربیت کرد و پس از آن به مدینه مهاجرت نمود و آن جا را مرکز قرار داد. ده سال در مدینه آزادانه دعوت و تبلیغ نمود و با سرکشان عرب نبرد کرد و همه را مقهور ساخت. پس از ده سال همه جزیرة العرب مسلمان شدند. آیات کریمه قرآن تدریجاً در مدت بیست و سه سال بر آن حضرت نازل شد، مسلمین شیفتگى عجیبى نسبت به قرآن و هم نسبت به شخصیّت رسول اکرم نشان مى‏دادند. رسول اکرم در سال یازدهم هجرى؛ یعنى، یازدهمین سال هجرت از مکه به مدینه، که بیست و سومین سال پیامبرى او و شصت و سومین سال از عمرش بود درگذشت، در حالى که جامعه‏اى نوبنیاد و مملو از نشاط روحى و مؤمن به یک ایدئولوژى سازنده که احساس مسؤولیت جهانى مى‏کرد تأسیس کرده و باقى گذاشته بود.

 آنچه به این جامعه نوبنیاد روح و وحدت و نشاط داده بود، دو چیز بود: قرآن کریم که همواره تلاوت مى‏شد و الهام مى‏بخشید و دیگر شخصیت عظیم و نافذ رسول اکرم که خاطرها را به خود مشغول و شیفته نگه مى‏داشت. اکنون درباره شخصیت رسول اکرم اندکى بحث مى‏کنیم:

 

 × دوران کودکى

 هنوز در رحم مادر بود که پدرش در سفر بازرگانى شام در مدینه درگذشت. جدّش عبدالمطلب کفالت او را بر عهده گرفت. از کودکى آثار عظمت و فوق العادگى از چهره و رفتار و گفتارش پیدا بود. عبدالمطلب به فراست دریافته بود نوه‏اش آینده‏اى درخشان دارد.

 هشت ساله بود که جدّش عبدالمطلب درگذشت، و طبق وصیت او ابوطالب عموى بزرگش عهده‏دار کفالت او شد. ابوطالب نیز از رفتار عجیب این کودک که با سایر کودکان شباهت نداشت در شگفت مى‏ماند.

 هرگز دیده نشد، مانند کودکان همسالش نسبت به غذا حرص و علاقه نشان بدهد، به غذاى اندک اکتفا مى‏کرد و از زیاده‏روى امتناع مى‏ورزید برخلاف کودکان همسالش و برخلاف عادت و تربیت آن روز، موهاى خویش را مرتب مى‏کرد و سر و صورت خود را تمیز نگه مى‏داشت.

 ابوطالب روزى از او خواست که در حضور او جامه‏هایش را بکند و به بستر رود، او این دستور را با کراهت تلقى کرد و چون نمى‏خواست از دستور عموى خویش تمرّد کند، به عمو گفت روى خویش را برگردان تا بتوانم جامه‏ام را بکنم، ابوطالب از این سخن کودک درشگفت شد، زیرا در عرب آن روز حتى مردان بزرگ از عریان کردن همه قسمتهاى بدن خود احتراز نداشتند. ابوطالب مى‏گوید: “من هرگز از او دروغ نشنیدم، کار ناشایسته و خنده بى‏جا ندیدم، به بازیهاى بچه‏ها رغبت نمى‏کرد، تنهایى و خلوت را دوست مى‏داشت و در همه حال متواضع بود.”

 

 × تنفر از بى کارى و بطالت

 از بى‏کارى و بطالت متنفر بود، مى‏گفت: “خدایا از کسالت و بى‏نشاطى، از سستى و تنبلى و از عجز و زبونى به تو پناه مى‏برم” مسلمانان را به کار کردن تشویق مى‏کرد و مى‏گفت: “عبادت هفتاد جزو دارد و بهترین جزو آن کسب حلال است.”

 

 × امانت

 پیش از بعثت براى خدیجه که بعد به همسریش درآمد، یک سفر تجارتى به شام انجام داد، در آن سفر بیش از پیش لیاقت و استعداد و امانت و درستکاریش روشن شد. او در میان مردم آنچنان به درستى شهره شده بود که لقب “محمد امین” یافته بود. امانتها را به او مى‏سپردند. پس از بعثت نیز قریش با همه دشمنیهایى که با او پیدا کردند، باز هم امانتهاى خود را به او مى‏سپردند. از همین رو پس از هجرت به مدینه على‏علیه السلام را چند روزى بعد از خود باقى گذاشت که امانتها را به صاحبان اصلى برساند.

 

 × مبارزه با ظلم

 در دوران جاهلیت، با گروهى که آنها نیز از ظلم و ستم رنج مى‏بردند براى دفاع از مظلومان و مقاومت در برابر ستمگران همپیمان شد، این پیمان در خانه عبدالله بن جدعان - از شخصیتهاى مهم مکه - بسته شد و به نام “حِلْف الفضول” نامیده شد، او بعدها در دوره رسالت از آن پیمان یاد مى‏کرد و مى‏گفت حاضر نیستم آن پیمان بشکند و اکنون نیز حاضرم در چنین پیمانى شرکت کنم.

 

 × اخلاق خانوادگى

 در خانواده مهربان بود، نسبت به همسران خود هیچ گونه خشونتى نمى‏کرد، و این برخلاف خلق و خوى مکّیان بود. بدزبانى برخى از همسران خویش را تحمل مى‏کرد تا آن جا که دیگران از این همه تحمل رنج مى‏بردند، او به حسن معاشرت با زنان توصیه و تأکید مى‏کرد و مى‏گفت: همه مردم داراى خصلتهاى نیک و بد هستند، مرد نباید تنها جنبه‏هاى ناپسند همسر خویش را در نظر بگیرد و همسر خود را ترک کند، چه هرگاه از یک خصلت او ناراحت شود خصلت دیگرش مایه خشنودى اوست و این دو را باید با هم به حساب آورد. او با فرزندان و با فرزندزادگان خود فوق‏العاده عطوف و مهربان بود، به آنها محبت مى‏کرد روى دامن خویش مى‏نشاند، بر دوش خویش سوار مى‏کرد، آنها را مى‏بوسید و اینها همه بر خلاف خلق و خوى رایج آن زمان بود. روزى در حضور یکى از اشراف یکى از فرزندزادگان خویش (حضرت مجتبى‏علیه السلام) را مى‏بوسید، آن مرد گفت من دو پسر دارم و هنوز حتى یکبار هیچ کدام از آنها را نبوسیده‏ام! فرمود: “مَنْ لا یُرْحَمْ؛ کسى که مهربانى نکند، رحمت خدا شامل حالش نمى‏شود.”

 نسبت به فرزندان مسلمین نیز مهربانى مى‏کرد، آنها را روى زانوى خویش نشانده دست محبت بر سر آنها مى‏کشید. گاه مادران، کودکان خردسال خویش را به او مى‏دادند که براى آنها دعا کند، اتفاق مى‏افتاد که احیاناً آن کودکان روى جامه‏اش ادرار مى‏کردند، مادران ناراحت شده و شرمنده مى‏شدند و مى‏خواستند مانع ادامه ادرار بچه شوند، او آنها را از این کار بشدت منع مى‏کرد و مى‏گفت مانع ادامه ادرار کودک نشوید، این که جامه من نجس بشود اهمیت ندارد، تطهیر مى‏کنم.

 

 × با بردگان

 نسبت به بردگان فوق العاده مهربان بود، به مردم مى‏گفت: اینها برادران شمایند، از هر غذا که مى‏خورید به آنها بخورانید، و از هر نوع جامه که مى‏پوشید آنها را بپوشانید، کار طاقت فرسا به آنها تحمیل مکنید، خودتان در کارها به آنها کمک کنید. مى‏گفت آنها را به عنوان “بنده” و یا کنیز (که مملوکیت را مى‏رساند) خطاب نکنید، زیرا همه مملوک خداییم و مالک حقیقى خدا است، بلکه آنها را به عنوان “فتى” (جوانمرد) یا “فتاة” (جوان زن) خطاب کنید. در شریعت اسلام، تمام تسهیلات ممکن براى آزادى بردگان که منتهى به آزادى کلى آنها مى‏شد فراهم شد. او شغل “نخّاسى” یعنى برده‏فروشى را بدترین شغلها مى‏دانست و مى‏گفت بدترین مردم نزد خدا آدم فروشانند.

 

 × نظافت و بوى خوش

 به نظافت و بوى خوش علاقه شدید داشت، هم خودش رعایت مى‏کرد و هم به دیگران دستور مى‏داد. به یاران و پیروان خود تأکید مى‏نمود که تن و جامه خویش را پاکیزه و خوشبو نگهدارند. بخصوص روزهاى جمعه وادارشان مى‏کرد غسل کنند و خود را معطّر سازند که بوى بد از آنها استشمام نشود، آن گاه در نماز جمعه حضور یابند.

 

 × برخورد و معاشرت

 در معاشرت با مردم مهربان و گشاده رو بود، در سلام به همه حتى کودکان و بردگان، پیشى مى‏گرفت، پاى خود را جلو هیچ کس دراز نمى‏کرد و در حضور کسى تکیه نمى‏نمود. غالباً دوزانو مى‏نشست، در مجالس دایره‏وار مى‏نشست تا مجلس بالا و پایینى نداشته باشد و همه جایگاه مساوى داشته باشند. از اصحابش تفقّد مى‏کرد، اگر سه روز یکى از اصحاب را نمى‏دید سراغش را مى‏گرفت، اگر مریض بود عیادت مى‏کرد و اگر گرفتارى داشت کمکش مى‏نمود. در مجالس، تنها به یک فرد نگاه نمى‏کرد و یک فرد را طرف خطاب قرار نمى‏داد بلکه نگاههاى خود را در میان جمع تقسیم مى‏کرد، از این که بنشیند و دیگران خدمت کنند تنفر داشت. از جا بر مى‏خاست و در کارها شرکت مى‏کرد. مى‏گفت خداوند کراهت دارد که بنده را ببیند که براى خود نسبت به دیگران امتیازى قایل شده است.

 

 × نرمى در عین صلابت

 در مسائل فردى و شخصى و آنچه مربوط به شخص خودش بود، نرم و ملایم و باگذشت بود، گذشتهاى بزرگ و تاریخى‏اش یکى از علل پیشرفتش بود. اما در مسائل اصولى و عمومى، آن جا که حریم قانون بود سختى و صلابت نشان مى‏داد و دیگر جاى گذشت نمى‏دانست. پس از فتح مکه و پیروزى بر قریش تمام بدیهایى که قریش در طول بیست سال نسبت به خود او مرتکب شده بودند نادیده گرفت و همه را یک جا بخشید. توبه قاتل عموى محبوبش حمزه را پذیرفت. اما در همان فتح مکه، زنى از بنى‏مخزوم مرتکب سرقت شده بود و جرمش محرز گردید، خاندان آن زن که از اشراف قریش بودند و اجراى حدّ سرقت را توهینى به خود تلقى مى‏کردند سخت به تکاپو افتادند که رسول خدا از اجراى حد صرف نظر کند. بعضى از محترمین صحابه را به شفاعت برانگیختند. ولى رنگ رسول خدا از خشم برافروخته شد و گفت چه جاى شفاعت است؟ مگر قانون خدا را مى‏توان به خاطر افراد تعطیل کرد. هنگام عصر آن روز در میان جمع سخنرانى کرد و گفت:

 “اقوام و ملل پیشین از آن جهت سقوط کردند و منقرض شدند که در اجراى قانون خدا تبعیض مى‏کردند، هرگاه یکى از اقویا و زبردستان مرتکب جرم مى‏شد معاف مى‏شد و اگر ضعیف و زیردستى مرتکب مى‏شد مجازات مى‏گشت، سوگند به خدایى که جانم در دست اوست، در اجراى (عدل) درباره هیچ کس سستى نمى‏کنم هر چند از نزدیکترین خویشاوندان خودم باشد.”

 

 × عبادت

 پاره‏اى از شب، گاهى نصف، گاهى ثلث و گاهى دو ثلث شب را به عبادت مى‏پرداخت. با این که تمام روزش، خصوصاً در اوقات توقف در مدینه، در تلاش بود، از وقت عبادتش نمى‏کاست، او آرامش کامل خویش را در عبادت و راز و نیاز با حقّ مى‏یافت. عبادتش به منظور طمع بهشت و یا ترس از جهنم نبود، عاشقانه و سپاسگزارانه بود. روزى یکى از همسرانش گفت تو دیگر چرا آن همه عبادت مى‏کنى؟ تو که آمرزیده‏اى، جواب داد: آیا یک بنده سپاسگزار نباشم؟

  بسیار روزه مى‏گرفت، علاوه بر ماه رمضان و قسمتى از شعبان، یک روز در میان روزه مى‏گرفت، دهه آخر ماه رمضان بسترش به کلى جمع مى‏شد و در مسجد معتکف مى‏گشت و یکسره به عبادت مى‏پرداخت ولى به دیگران مى‏گفت کافى است در هر ماه سه روز روزه بگیرید. مى‏گفت: به اندازه طاقت عبادت کنید، بیش از ظرفیت خود بر خود تحمیل نکنید که اثر معکوس دارد. با رهبانیت و انزوا و گوشه‏گیرى و ترک اهل و عیال مخالف بود، بعضى از اصحاب که چنین تصمیمى گرفته بودند مورد انکار و ملامت قرار گرفتند. مى‏فرمودند: بدن شما، زن و فرزند شما، و یاران شما همه حقوقى بر شما دارند و مى‏باید آنها را رعایت کنید.

 در حال انفراد عبادت را طول مى‏داد، گاهى در حال تهجّد ساعتها سرگرم بود. اما در جماعت به اختصار مى‏کوشید، رعایت حال اضعف مأمومین را لازم مى‏شمرد و به آن توصیه مى‏کرد.

 

 × زهد و ساده زیستى

 زهد و ساده زیستى از اصول زندگى او بود. ساده غذا مى‏خورد، ساده لباس مى‏پوشید و ساده حرکت مى‏کرد. زیراندازش غالباً حصیر بود، بر روى زمین مى‏نشست، با دست خود از بز شیر مى‏دوشید، و بر مرکب بى‏زین و پالان سوار مى‏شد، و از این که کسى در رکابش حرکت کند به شدت جلوگیرى مى‏کرد. قوت غالبش نان جوین و خرما بود. کفش و جامه‏اش را با دست خویش وصله مى‏کرد. در عین سادگى طرفدار فلسفه فقر نبود. مال و ثروت را به سود جامعه و براى صرف در راههاى مشروع لازم مى‏شمرد، مى‏گفت: “نعم المال الصالح للرجل الصالح”. چه نیکو است ثروتى که از راه مشروع به دست آید براى آدمى که شایسته داشتن ثروت باشد و بداند چگونه صرف کند، و هم مى‏فرمود: “نعم العون على تقوى الله الغنى؛ مال و ثروت کمک خوبى است براى تقوا.”

 

 × اراده و استقامت

 اراده و استقامتش بى‏نظیر بود، از او به یارانش سرایت کرده بود. دوره بیست و سه ساله بعثتش یکسره درس اراده و استقامت است. او در تاریخ زندگى‏اش مکرر در شرایطى قرار گرفت که امیدها از همه جا قطع مى‏شد ولى او یک لحظه تصور شکست را در مخیّله‏اش راه نداد، ایمان نیرومندش به موفقیت یک لحظه متزلزل نشد.

 

 × رهبرى و مدیریت و مشورت

 با این که فرمانش میان اصحاب بى‏درنگ اجرا مى‏شد و آنها مکرر مى‏گفتند: چون به تو ایمان قاطع داریم اگر فرمان دهى که خود را در دریا غرق کنیم و یا در آتش بیفکنیم، مى‏کنیم. او هرگز به روش مستبدان رفتار نمى‏کرد، در کارهایى که از طرف خدا دستور نرسیده بود، با اصحاب مشورت مى‏کرد و نظر آنها را محترم مى‏شمرد و از این راه به آنها شخصیت مى‏داد. در بَدْر، مسأله اقدام به جنگ، همچنین تعیین محل اردوگاه، و نحوه رفتار با اسراى جنگى را به شور گذاشت، در أُحُد نیز راجع به این که شهر مدینه را اردوگاه قرار دهند و یا اردو را به خارج ببرند، به مشورت پرداخت. در احزاب و در تَبُوک نیز با اصحاب به شور پرداخت.

 نرمى و مهربانى پیغمبر، عفو و گذشتش، استغفارهایش براى اصحاب، و بى‏تابى‏اش براى بخشش گناه امّت، همچنین به حساب آوردنش اصحاب و یاران را، طرف شور قرار دادن آنها و شخصیت دادن به آنها، از علل عمده نفوذ عظیم و بى‏نظیر او در جمع اصحابش بود.

 قرآن کریم به این مطلب اشاره مى‏کند آن جا که مى‏فرماید:

 “به موجب مهربانى‏اى که خدا در دل تو قرار داده، تو با یاران خویش، نرمى نشان مى‏دهى، اگر تو درشتخو و سختدل مى‏بودى، از دورت پراکنده مى‏شدند، پس عفو و بخشایش داشته باش و براى آنها نزد خداوند استغفار کن و با آنها در کارها مشورت کن، هرگاه عزمت جزم شد، دیگر بر خدا توکل کن و تردید به خود راه مده.”

 

 × نظم و انضباط

 نظم و انضباط بر کارهایش حکمفرما بود، اوقات خویش را تقسیم مى‏کرد و به این عمل توصیه مى‏نمود، اصحابش تحت تأثیر نفوذ او دقیقاً انضباط را رعایت مى‏کردند، برخى تصمیمات را لازم مى‏شمرد، آشکار نکند و نمى‏کرد. مبادا که دشمن از آن آگاه گردد، یارانش تصمیماتش را بدون چون و چرا به کار مى‏بستند. مثلاً فرمان مى‏داد که آماده باشید فردا حرکت کنیم، همه به طرفى که او فرمان مى‏داد همراهش روانه مى‏شدند، بدون آن که از مقصد نهایى آگاه باشند، در لحظات آخر آگاه مى‏شدند، گاه به عده‏اى دستور مى‏داد که به طرفى حرکت کنند و نامه‏اى به فرمانده آنها مى‏داد و مى‏گفت بعد از چند روز که به فلان نقطه رسیدى نامه را باز کن و دستور را اجرا کن. آنها چنین مى‏کردند و پیش از رسیدن به آن نقطه نمى‏دانستند مقصود نهایى کجاست و براى چه مأموریتى مى‏روند، و بدین ترتیب دشمن و جاسوسهاى دشمن را بى‏خبر مى‏گذاشت و احیاناً آنها را غافلگیر مى‏کرد.

 

 × ظرفیّت شنیدن انتقاد و تنفّر از مدّاحى و چاپلوسى

 او گاهى با اعتراضات برخى یاران مواجه مى‏شد. اما بدون آن که درشتى کند نظرشان را به آنچه خود تصمیم گرفته بود جلب و موافق مى‏کرد.

 از شنیدن مدّاحى و چاپلوسى بیزار بود، مى‏گفت: به چهره مدّاحان و چاپلوسان خاک بپاشید.

 محکم کارى را دوست داشت، مایل بود کارى که انجام مى‏دهد متقن و محکم باشد تا آن جا که وقتى یار مخلصش (سعد بن معاذ) از دنیا رفت و او را در قبر نهادند، او با دست خویش سنگها و خشتهاى او را جا به جا و محکم کرد و آن گاه گفت:

 من مى‏دانم که طولى نمى‏کشد همه اینها خراب مى‏شود. اما خداوند دوست مى‏دارد که هرگاه بنده‏اى کارى انجام مى‏دهد آن را محکم و متقن انجام دهد.

 

 × مبارزه با نقاط ضعف

 او از نقاط ضعف مردم و جهالتهاى آنان استفاده نمى‏کرد، برعکس با آن نقاط ضعف مبارزه مى‏کرد و مردم را به جهالتشان واقف مى‏ساخت. روزى که ابراهیم پسر هیجده ماهه‏اش از دنیا رفت، از قضا آن روز خورشید گرفت، مردم گفتند، علت این که کسوف شد مصیبتى است که بر پیغمبر خدا وارد شد، او در مقابل این خیال جاهلانه مردم سکوت نکرد و از این نقطه ضعف استفاده نکرد، بلکه به منبر رفت و گفت: ایها الناس ماه و خورشید دو آیت از آیات خدا هستند و براى مردن کسى نمى‏گیرند.

 

 × واجد بودن شرایط رهبرى

 شرایط رهبرى، از حسّ تشخیص، قاطعیت، عدم تردید و دودلى، شهامت، اقدام و بیم نداشتن از عواقب احتمالى، پیش‏بینى و دوراندیشى، ظرفیّت تحمّل انتقادات، شناخت افراد و تواناییهاى آنان و تفویض اختیارات در خور تواناییها، نرمى در مسائل فردى و صلابت در مسائل اصولى، شخصیت دادن به پیروان و به حساب آوردن آنان و پرورش استعدادهاى عقلى و عاطفى و عملى آنها، پرهیز از استبداد و از میل به اطاعت کورکورانه، تواضع و فروتنى، سادگى و درویشى، وقار و متانت، علاقه شدید به سازمان و تشکیلات براى شکل دادن و انتظام دادن به نیروهاى انسانى، همه را در حدّ کمال “بقیه در صفحه50”

 × بقیه از رسول هدایت

 داشت. مى‏گفت:

 اگر سه نفر با هم مسافرت مى‏کنید، یک نفرتان را به عنوان رئیس و فرمانده انتخاب کنید.

 در دستگاه خود در مدینه تشکیلات خاص ترتیب داد. از آن جمله جمعى دبیر به وجود آورد و هر دسته‏اى کار مخصوصى داشتند. برخى کُتّابِ وحى بودند و قرآن را مى‏نوشتند، برخى متصدى نامه‏هاى خصوصى بودند، برخى عقود و معاملات مردم را ثبت مى‏کردند، برخى دفاتر صدقات و مالیات را مى‏نوشتند، برخى مسؤول عهدنامه‏ها و پیمان‏نامه‏ها بودند، در کتب تواریخ از قبیل “تاریخ یعقوبى” و “التنبیه والاشراف” مسعودى و “مُعجم البلدان” بلاذرى و “طبقات” ابن سعد، همه اینها ضبط شده است.

 

 × روش تبلیغ

 در تبلیغ اسلام سهلگیر بود، نه سختگیر، بیشتر بر بشارت و امّید تکیه مى‏کرد تا بر ترس و تهدید، به یکى از اصحابش که براى تبلیغ اسلام به یمن فرستاد دستور داد که: “یسّر و لاتعسّر و بشّر و لاتنفر؛ یعنى آسان بگیر و سخت نگیر، نوید بده، میلها را تحریک کن و مردم را متنفر نساز.”

 در کار تبلیغ اسلام تحرّک داشت، به طائف سفر کرد، در ایّام حج در میان قبایل مى‏گشت و تبلیغ مى‏کرد یکبار على‏علیه السلام و بار دیگر “معاذبن جبل” را به یمن براى تبلیغ فرستاد. “مصعب بن عمیر” را پیش از آمدن خودش براى تبلیغ مردم مدینه به مدینه فرستاد، گروه فراوانى از یارانش را به حبشه فرستاد، آنها ضمن نجات از آزار مکّیان، اسلام را تبلیغ کردند و زمینه اسلام ]آوردن[ نجاشى (پادشاه حبشه) و نیمى از مردم حبشه را فراهم کردند. در سال ششم هجرى به سران کشورهاى جهان نامه نوشت و نبوت و رسالت خویش را به آنها اعلام کرد، در حدود صدنامه از او باقى است که به شخصیتهاى مختلف نوشته است.

 

 × تشویق به علم

 به علم و سواد تشویق مى‏کرد، کودکان اصحابش را وادار کرد که سواد بیاموزند. برخى از یارانش را فرمان داد زبان سریانى بیاموزند. مى‏گفت: “دانشجویى، بر هر مسلمان فرض و واجب است.” و هم فرمود: “حکمت را در هر کجا و در نزد هر کس ولو مشرک یا منافق یافتید از او اقتباس کنید.” و هم فرمود: “علم را جستجو کنیدولومستلزم‏آن‏باشدکه‏تاچین‏سفرکنید.”

 این تأکید و تشویقها درباره علم سبب شد که مسلمین با همّت و سرعت بى‏نظیرى به جستجوى علم در همه جهان پرداختند. آثار علمى را، هر کجا یافتند به دست آوردند و ترجمه کردند و خود به تحقیق پرداخته و از این راه علاوه بر این که حلقه ارتباطى شدند میان تمدّنهاى قدیم یونانى و رومى و ایرانى و مصرى و هندى و غیره و تمدّن جدید اروپایى، خود یکى از شکوهمندترین تمدنها و فرهنگهاى تاریخ بشریّت را آفریدند که به نام تمدن و فرهنگ اسلامى شناخته شده و مى‏شود.

 خُلق و خُویَش، مانند سخنش و مانند دینش جامع و همه جانبه بود. تاریخ هرگز شخصیتى مانند او را یاد ندارد که در همه ابعاد انسانى در حدّ کمال و تمام بوده باشد. او به راستى انسان کامل بود.

 

  توجه:

 به سه نفر از برندگان - به قید قرعه - جوایزى اهدا مى‏گردد.

 لطفاً پاسخهاى درست را تا بیست و پنجم مرداد ارسال فرمایید.

 برندگان جدول شماره 12 عبارتند از برادران ذیل که جوایزشان با پست ارسال مى‏گردد:

 1- احمد قربانى سالخورده.

 2- رمضان شمس آبادى.

 3- غلامحسین اعتضادى.

 

 × تذکر:

 در پاورقیهاى “مقاله چشمه اشک در کویر غم” (مجله شماره 163) از شماره11 تا 21 از قلم افتاده که صورت درست آن نوشته مى‏شود:

 11 ) محمد جواد مغنیه، مجالس الحسینیه، ص144.

 12 ) گفتار عاشورا، ص84.

 13 ) پیتر چلکووسکى، تعزیه هنر بومى پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمى.

 14 ) شهید مطهرى، حماسه حسینى، ج1، ص53و54.

 15 ) پیتر چلکووسلکى، همان، ص165.

 16 ) ر.ک: سفرنامه پیتر دلاواله، ترجمه شجاع الدین شفا، ص123، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه مهندس حسین کردبچه، ج2، ص488؛ سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب حیدرى، ص414و...

 17 ) پیتر چلکووسکى، همان، مقاله مایل بکتاش، ص153.

 18 ) جمشید ملک‏پور، ادبیات نمایشى در ایران، ج1، ص213.

 19 ) ویلیام فرانکلین، مشاهدات سفر از بنگال‏به‏ایران،ترجمه‏محسن‏جاویدان،ص72.

 20 ) با نهایت تأسف مجلس تعزیه ناصرالدین شاه قاجار در یکى از نشریات فرهنگى به سال 1366 چاپ شده است.

 21 ) اکبر‌هاشمى رفسنجانى، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص128 ،127 ،120 ،119.

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 94