چشمه اشک در کویر غم

چشمه اشک در کویر غم

آخرین قسمت

غلامرضا گُلى زواره

× نظرى گذرا به شبیه‏خوانى

 تعزیه خوانان براى تصویر و ترسیم فاجعه کربلا و سایر مصایبى که به اهل‏بیت و حتّى انبیا رفته در دو جبهه اولیا و اشقیا به ایفاى نقش خود مى‏پردازند و در این جهت از لباسهاى رنگارنگ، ادوات موسیقى، صوت، حرکات بدنى، اشیاء سمبلیک و مضامین سوزناک کمک مى‏گیرند. جنبه‏هاى هنرى تعزیه بسیار جالب و دیدنى است و این نمایش در صورتى که از خرافات و امور غیر واقعى دور باشد مى‏تواند به شکل جالبى صحنه‏هاى کربلا را به نمایش گذارده و تماشاگران را متأثّر کند. در تعزیه، تماشاگران نیز حضورى فعّال دارند و گاهى به دعوت شبیه‏خوانان به سینه‏زنى پرداخته و صحنه تعزیه را کاملاً به مجلس سوگوارى تبدیل مى‏کنند. رفتارهاى افراد در تعزیه مى‏تواند براى افراد - بویژه کودکان و نوجوانان - جنبه تربیتى و آموزشى داشته باشد. سبک اشعار و مضامین تعزیه به گونه‏اى است که تماشاگران بخوبى آنها را درک مى‏کنند و حتى افراد بى‏سواد با تماشاى مکرّر مجالس تعزیه، بسیارى از اشعار تعزیه را در خاطر دارند و در موقعیتهاى مقتضى آنها را با خود نجوا مى‏کنند.

 شرکت عاشقانه و پرهیجان مردم در این مراسم و نیز رونق پرشکوه آن در برخى اعصار از این واقعیّت حکایت مى‏کند که مردم مشارکت در این امر را ثواب مى‏دانند و محبّت به اهل‏بیت موجب شده تا آنان از نان و آب خود مایه گذاشته تا بر رواج و رونق این گونه مجالس بیفزایند.

 تعزیه صرفاً به تشریح واقعه کربلا نمى‏پردازد بلکه طیف وسیعى از صحنه‏هاى تاریخى صدر اسلام و حتّى حوادث عصر پیامبران را در بر مى‏گیرد ولى کربلا کانون اصلى این نمایش است و در هر مجلس تعزیه گریزى به کربلا زده مى‏شود. در تعزیه، بازیگر و تماشاگر حالت نمایشى را از یاد مى‏برند و همه جا را کربلا و همه روزها را عاشورا تصوّر مى‏نمایند و همه خونهاى به ناحق ریخته را گواه ستم اشقیاء و استمرار خون سید الشهدا تلقّى مى‏کنند. ترکیبى از باورهاى مذهبى و خواستهاى اجتماعى در پدید آمدن این نمایش، دخالت عمده‏اى دارد.

 صرف نظر از محاسن تعزیه و این که این نمایش مذهبى در زمینه‏هایى چند، موفقیتهایى داشته است، نمى‏توان از این واقعیت غیرقابل اغماض گذشت که در شبیه‏خوانى صحنه‏هایى دیده مى‏شود که با واقعیتهاى تاریخى کربلا سازگارى ندارد و در مواردى علفهاى هرزى این گلستان را فرا گرفته است.

 تعزیه همانند دیگر سنتهاى مذهبى باید پاسدار ارزشهاى معنوى باشد و در آن احکام الهى رعایت شود و فضایل را در مردم احیا کند و هنگامى این مراسم موجبات خشنودى خداوند و اهل‏بیت را فراهم مى‏کند که در حدّ بندگى خداى تعالى و اطاعت اوامر الهى و دستورات ائمه به انجام برسد و مشتمل بر دروغ و حرامى نباشد. ما نباید این تصوّر باطل را داشته باشیم که هر کارى قیافه مذهبى دارد دیگر به هر صورتى برگزار شود اشکالى ندارد، حتى اگر رهبران الهى از آن نفرت داشته باشند، ما اجازه نداریم در مجالس سوگوارى براى گریانیدن مردم از هر وسیله‏اى بهره بگیریم؛ به فرمایش مقام معظم رهبرى:

 “نوحه، سینه‏زنى خواندن هم شرایط دارد، باید کسانى که اینها را تهیه مى‏کنند مى‏سرایند و مى‏خوانند مواظب باشند که درست بر طبق معارف اسلامى حرف بزنند تا این سینه زنى و روضه خوانى و نوحه‏خوانى قدمى باشد در راه عروج مردم به قله افکار اسلامى، این امروز براى ما لازم است.1

 تعزیه به دلیل آن که برخى مضامین آن از اسطوره‏هاى قبل از اسلام الهام گرفته و اشعار آن از منابعى چون روضة الشهداى ملاّحسین کاشفى و منابع احیاناً سست و نادرست گرفته شده و نمایشهاى قرون وسطى در آن راه یافته و دست اندرکاران آن در قرون گذشته بویژه در عصر قاجاریه سلاطین و حکام و خوانین بوده‏اند و نیز به دلیل راه یافتن افکار عوامانه در پاره‏اى از سروده‏هاى آن کاستى‏هایى دارد که دست اندرکاران باید نسبت به پالایش و پیرایش این اشعار اقدام کنند و نسخه‏هاى آن را از مطالب وهن‏انگیز، جعلى، بدعت‏زا و نقلهاى نادرست و متباین با وقایع تاریخ صدر اسلام، پاک سازند. ما اجازه نداریم به بهانه گریانیدن مردم به عنوان زبان حال اهل بیت مطالبى را بر زبان جارى کنیم که با شأن و شوکت خاندان عصمت و طهارت مطابقت ندارد.

 گاهى پیام برخى اشعار تعزیه با هدف امام حسین‏علیه السلام خیلى فاصله دارد و احیاناً در تضادّ است. صحنه‏هایى در برخى شبیه‏نامه‏ها مشاهده مى‏شود که زندگى اهل بیت را به شکل موهنى ترسیم مى‏کند ضمن آن که صحنه‏هاى جالب و حماسى هم در بعضى تعزیه‏ها دیده مى‏شود.

 پدیده جبرگرایى چون تارهاى عنکبوتى بر بعضى اشعار تعزیه تنیده شده و این عقیده باطل را که بنى‏امیّه ناشر و حامى آن بودند گروهى ناآگاهانه به صحنه‏هاى تعزیه وارد کرده‏اند.

 در تعزیه به عنوان زبان حال امام به چرخ و فلک و روزگار دشنام داده مى‏شود که فلسفه اسلامى و باورها و اندیشه‏هاى اعتقادى تشیّع آن را تأیید نمى‏کند. نکته دیگر این که بعضى مضامین که متأسفانه از زبان اهل بیت در تعزیه نقل مى‏شود، متضمن این تصور باطل است که تمام مصایبى که بر خاندان عصمت و طهارت رفت براى این بود که گنهکاران از آتش دوزخ رهایى یافته و به بهشت برین گام نهند و این عقیده باطل از باورهاى مسیحیت تحریف شده است.

 دکتر محمد ابراهیم آیتى مى‏گوید:

 “نعوذ باللّه این توجیه و طرز فکر که شاید مورد پسند عوام باشد درست نقطه مقابل واقعى ]نظر[ امام در این نهضت است؛ یعنى او قیام کرد تا مردم بیشتر از خدا بترسند، بیشتر از آثار گناه که در دنیا و آخرت دامنگیر گناهکاران مى‏شود، برحذر باشند.”2

 راستى آیا این گناهکاران این قدر عزیزند که باید عزیزترین و پاکترین انسانها آن هم با آن وضع المناک و اسف‏بار فداى آنها شود و گروهى از خاندان عصمت و طهارت که آراسته به فضایل و مکارم بودند جانشان را براى اینها قربانى کنند، البته این که حضرت امام حسین‏علیه السلام کشتى نجات است و شفاعت عظمایى که خداوند بر آن بزرگوار عنایت فرموده، حقیقتى مسلم و محتوم است اما این مطالب از آن جداست که سیّدالشّهدا کشته شد تا گناهکاران را نجات دهد. او کشتى نجات است اما نه براى افرادى چون پسر نوح که عمرى را در عصیان و نافرمانى اوامر الهى و دستورات ائمه به سر برده‏اند، گناه آن وقت بخشیده مى‏شود که روح ما با حماسه حسینى پیوند بخورد و علامت بخشیده شدنش این است که دیگر گرد آن نگردیم.

 برخى شبیه‏نامه‏ها حالت افسانه را دارد و وقتى در تاریخ دنبال آن مى‏گردیم هیچ گونه واقعیتى ندارد، مجلس تعزیه عروسى قاسم، داستان زعفر جنى و داستان متوکّل عباسى و پیرزنى که مى‏خواهد به کربلا برود از این گونه دروغها و تحریفات عاشوراست.

 در شبیه‏نامه‏هایى که براى کربلا ساخته‏اند گاهى اشعار به خاطر آن که از منابعى مخدوش گرفته شده از ماجراى واقعى حادثه دور شده است و حتى نامها و اسامى افراد جعلى است، صحنه‏هایى اتفاق مى‏افتد که تاریخهاى مستند نقل نکرده‏اند.

 حضرت آیة الله العظمى خامنه‏اى طىّ بیاناتى مى‏فرمایند:

 “بعضى از افراد اشعارى را مى‏خوانند که آدم دلش نمى‏خواهد حتّى براى پدر و مادر و یا پسر او هم این شعرها خوانده شوند؛ یعنى تعبیراتى مى‏کنند که در آنها نوعى استهجان وجود دارد، نباید بوى ذلّت و خاکسارى نسبت به ائمه‏علیهم السلام و به شجاعان کربلا در اشعار استشمام بشود؛ براى مثال، روضه دامادى حضرت قاسم چیزى است که یا قطعاً یا به احتمال زیاد رد آن ثابت شده است، عبداللّه پسر امام حسن‏علیه السلام در کربلا بود بعد مجروح شد و نجات داده شد و رفت. این مسلّم است دختر امام حسین‏علیه السلام به نام فاطمه مشخص است که چه کسى است، چند سال عمر کرده، چند فرزند داشته و پدرش هم مشخص بود سادات ابن حسن هم هستند و چیز مبهمى در تاریخ وجود ندارد، حال ما بیاییم پسر 13 ساله امام حسن را در کربلا داماد کنیم، این چیزى است که کمى غیرقابل قبول است، چه لزومى دارد آدم این را بخواند.”3

 نگارنده وقتى یکى از نسخه‏هاى تعزیه حضرت على‏اکبرعلیه السلام را مورد بررسى قرار مى‏داد به اشعارى برخورد که واقعاً با شؤون اهل بیت مغایر است؛ به عنوان نمونه، در این نسخه از زبان امام خطاب به زینب گفته مى‏شود:

 شده وقتى که گردى خوار و رسوا

میان کوچه‏ها اى جان خواهر!

 در این شبیه‏نامه بین على‏اکبر و پدر گفتگوهاى زیادى رد و بدل مى‏شود و امام حاضر نمى‏گردد که على‏اکبر روانه میدان شود در حالى که طبق پژوهشهاى تاریخى، امام به هنگام عزیمت على‏اکبر به سوى میدان جنگ به فرزندش بدون هیچ درنگى اذن داد ولى در تعزیه از زبان على‏اکبر مى‏خوانند:

 نمى‏دهى زچه اى باب اذن میدانم

فتاده آتش غیرت زمهر بر جانم!

 و بعد هم برخوردهاى احساسى و عاطفى بین لیلى و على‏اکبر بخش مهمى از تعزیه را در برمى‏گیرد که طبق مستندات تاریخى امّ‏لیلا در کربلا نبوده است. در دنباله تعزیه طى مکالمه‏اى بین امام و فرزندش على‏اکبر خون‏بهاى پسرى این چنین پاک و طاهر، بخشش گناهان امت عاصى مطرح مى‏شود!! همچنین در این تعزیه، على‏اکبر جوانى مجرّد و هیجده ساله معرفى شده که نعوذ باللّه پدر از انتخاب همسر براى وى کوتاهى کرده است و چنین مسائلى مخالف سیره و سنّت اهل بیت است و از سویى على اکبر در کربلا 27 یا 28 ساله بوده و ازدواج کرده و فرزندى هم داشته است.

 امید آن که با منقّح شدن متون تعزیه، هنر شبیه‏خوانى بتواند بیش از پیش در جهت بزرگداشت شعائر اسلامى گام بردارد.

پى نوشتها:

 1) به نقل از روزنامه اطلاعات، شماره 19938.

 2) محمد آیتى، بررسى تاریخ عاشورا، ص123 و124.

 3) غلامعلى رجایى، مصائب امام حسین، ص15 و 16.