فلسفه آیات متشابه

فلسفه آیات متشابه

 آخرین قسمت

آیة الله محمد‌هادى معرفت

 

 اشاره

 در شماره قبل مطرح شد، ممکن است کسى سؤال کند: چرا تمامى آیات قرآن مجید از محکمات نیستند؟ اگر همه آیات روشن و صریح بودند، کمتر باعث گمراهى مى‏گردید و هدف شارع را، که هدایت مردم است، بهتر برآورده مى‏ساخت؟

 پاسخ ابن رشد، امام فخر رازى، و نویسنده را در این باره ملاحظه فرمودید، و اینک دیدگاههاى دانشمندان دیگر را نیز از نظر مى‏گذرانیم:

 

× دیدگاه استاد علامه طباطبایى‏قدس سره

 استاد علامه طباطبایى‏قدس سره[در پاسخ این سؤال ]مى‏فرمایند: علت وقوع تشابه در قرآن مجید به این خاطر است که قرآن براى طرح معارف عالى و بلند خویش، مى‏بایست بیان خود را تا حد الفاظ و قالبهاى عادى آن عصر پایین آورد. این الفاظ براى معانى محسوس یا نزدیک به آنها وضع شده بود، از همین رو، تفهیم معانى بلند قرآنى نارسا و نامتجانس بود.

 در نتیجه در آیات، خفاى معنا و تشابه به وجود آمد. بله! تنها کسانى که از بصیرت و آگاهى ممتازى برخوردار بودند و فهم و درک فوق العاده‏اى داشتند از این امر برکنار بودند.

 به معناى این آیه شریفه توجه کنید: “انزل من السماء ماءً فسالت أودیةً بقدرها، فاحتمل السیل زبداً رابیاً... کذلک یضرب اللّه الحق و الباطل، فأمّا الزبد فیذهب جفاءً و أَمّا ما ینفع النّاس فیمکث فى الأرض، کذلک یضرب اللّه الامثال؛ از آسمان آبى فرو فرستاد پس رودخانه‏هایى به اندازه خود روان گردید و آب روان کفها را بر بالاى خود به حرکت درآورد... خدا بدین گونه براى حق و باطل مثال مى‏زند. اما کفها [باطل] پس رها مى‏گردد و از بین مى‏رود و امّا آنچه مردم را سود مى‏بخشد [حق] در زمین باقى مى‏ماند و خداوند [براى هدایت مردم ]این چنین مثالهایى مى‏زند.15

 قرآن شریف نیز چنین است و هر یک از انسانها به اندازه قابلیت و توانایى فکرى خویش از آن بهره مى‏گیرد به همین خاطر برخى از آیات متشابه، با دقّت فراوان و تعمیق نظر، معانى روشنى را به خود مى‏گیرند و از حالت تشابه خارج مى‏شوند و به این معنا تمامى آیات قرآن مجید براى همیشه زمانها جزو محکماتند.16

 

 × دیدگاه شیخ محمد عبده

 شیخ محمد عبده در این باره مى‏گوید: پیامبران الهى به سوى تمامى مردم - چه پست و چه شریف، چه آگاه و هوشیار و چه نادان و اندک فهم - مبعوث شده‏اند و برخى از حقایق دینى وجود دارد که ممکن نیست آنها را با عبارتى بیان کنیم که همه کس آنها را دریابند. زیرا در قرآن بعضى معانى بلند و حکمتهاى دقیق هست که دانشمندان آن را درک مى‏کنند، هرچند در قالب مجاز و کنایه بیان شده باشد. به عامّه مردم نیز فرمان داده شده آنچه را که توانایى درک و فهم آن را ندارند به خداوند واگذارند و تنها به محکمات قرآن تکیه کنند. در نتیجه همه مردم به اندازه استعداد و توانایى درک خود، از قرآن توشه مى‏گیرند.17

 

 × تأثیر مذاهب کلامى

 در این جا عامل دیگرى نیز وجود دارد که در ایجاد تشابه در بسیارى از آیات قرآن کریم مؤثر بوده است، زیرا پیش از به وجود آمدن این عامل، آیات مزبور جزو آیات متشابه نبودند و آن عبارت است از ظهور مذهبها و مسلکهاى کلامى جدل‏گرا. در آغاز اسلام و در خلال قرن اول هجرى که به آرامى و سلامت گذشت، از آن جا که اعراب آن زمان با فهم ابتدایى و برداشت ساده خویش ظواهر آیات قرآن را به راحتى مى‏فهمیدند آن را کلامى ساده، شیرین، تازه و زیبا مى‏یافتند. اما پس از آن که - در آغاز قرن دوم هجرى - بحثهاى پیچیده جدلى بین صاحبان مذهبهاى کلامى پاى گرفت توجیه فکر و اندیشه به کمک آیات قرآن و تشبث به ظواهر آن و حتى تحریف معانى برخى از آیه‏ها رواج یافت. و از آن زمان به بعد این آیات را‌هاله‏اى از پوشیدگى و ابهام مصنوعى در بر گرفت و هر گروهى براى درست نشان دادن مسلک و مذهب خود، آن گونه که صلاح مى‏دید آیه‏هاى قرآنى را تأویل و تفسیر مى‏نمود.

 تردیدى نیست که قرآن مجید همان گونه که امیرالمؤمنین‏علیه السلام فرموده ذو وجوه است و براى معانى گوناگونى ظرفیت دارد، زیرا کتاب خدا - همانطور که گفتیم - در بیشتر تعابیر زیباى خود از مجاز، استعاره و تشبیه بهره گرفته است در نتیجه اکثر آیات آن براى حمل بر معانى مختلف انعطاف لازم را دارند. به خاطر همین امیرالمؤمنین‏علیه السلام از بحث و احتجاج با قرآن در برابر اهل بدعت و خوارج نهى فرموده است، زیرا کسانى که از دین خارج شده‏اند بدون هیچ گونه تأمّل و انصافى آیات را به مذاق خود تأویل و تفسیر مى‏نمایند. لذا حضرت(ع) هنگامى که “ابن عباس” را براى بحث و هدایت خوارج به سوى آنان گسیل داشت فرمود: براى اثبات حقانیت خود به آیات قرآن استناد مکن چون آیات کتاب خدا ذو وجوه است و بر معانى گوناگونى حمل مى‏شود و هر چه تو از قرآن دلیل بیاورى، آنها نیز بدون دلیل نخواهند ماند. بنابراین بهتر است در برابر آنان به سنّت قطعیه رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم استناد نمایى، تا آنها در مقابل استدلال تو گریز گاهى نداشته باشند و ناچار تسلیم شوند.18

 حال به این آیه شریفه توجه فرمایید: “وجوهٌ یومئذ ناضرة × الى ربّها ناظرة؛ چهره‏هایى در آن روز درخشانند و به سوى پروردگار خود مى‏نگرند.”19

 چه بسا اعراب صدر اسلام هرگز به ذهنشان خطور نمى‏کرد که منظور آیه شریفه این است که مؤمنان روز قیامت با چشم سر پروردگار را مى‏بینند. زمخشرى - صاحب تفسیر کشاف - براى اثبات این حرف مثالى مى‏آورد، وى مى‏گوید: روزى در شهر مکه هنگام نیمروز که مردم از فرط گرما به خانه‏هاى خود پناه برده بودند، شنیدم که زن سائلى مى‏گفت: “اى مردم! چشمان من به سوى خدا و شما مى‏نگرد!”20 هیچ کس از آنان که صداى وى را مى‏شنیدند به ذهن خود راه نمى‏دادند که منظور این است که واقعاً خدا را با چشمان خود مى‏بیند، بلکه مى‏دانستند که قصد وى انقطاع الى اللّه و امید به فضل و رحمت حق تعالى است. در آیه شریفه: “الى ربّها ناظرة” نیز همان توقع و امید فضل و رحمت خداوند مراد است. نه معناى دیگر - این نکته را با توجه به معناى حصرى که در آیه است مى‏توان فهمید.

 اما در مورد همین آیه، اشاعره و پیروان آنها از کسانى که قائل بودند که خداوند داراى جسم است با جمود بر ظاهر آیه مى‏کوشیدند اثبات کنند که مقصود آیه این است که در قیامت خداوند با چشم سر دیده مى‏شود.21

 آیه دیگرى را مثال مى‏زنیم: “ثم استوى على العرش یدبّر الأمر؛ سپس بر عرش استیلا یافت و امور عالم را تدبیر مى‏فرمود.”22

 وقتى اعراب این آیه را مى‏شنیدند، مى‏فهمیدند که تنها خداوند است که ملکوت آسمانها و زمین را در اختیار و استیلاى خود دارد و کارهاى عالم وجود، با تدبیر او انجام مى‏پذیرد. همان گونه که از اشعار زیر نیز همین معناى استیلا را مى‏فهمیدند:

 ثم استوى بشر على العراق

من غیر سیف و دمٍ مهراق

 سپس انسانى بدون شمشیر و خونریزى بر سرزمین عراق استیلا یافت.

 فلمّا علونا واستوینا علیهم

ترکناهم صرعى لنسرٍو کاسرٍ

 پس هنگامى که ما پیروز شدیم و بر آنها استیلا یافتیم، کشته‏هاى ایشان را براى عقابها و کرکسها واگذاشتیم.

 پس معناى کلمه “استوى” همان استیلا و استقلال است لکن اشاعره و کسانى که قائل به تشبیه و تجسیم خداوندند، آیه “ثم استوى على العرش...” را بدین گونه تفسیر نمودند که پروردگار بر عرش استقرار یافته و روى آن، چهار زانو نشسته است و جاى وى در آسمانهاى زبرین عالم است و گاهى نیز به آسمان دنیا فرود مى‏آید تا از احوال و کارهاى مخلوقات خود مطّلع گردد و دعاى آنان را اجابت فرماید و آنها را مورد مغفرت و آمرزش خود قرار دهد، چون در حالى که خداوند چهار زانو بر روى کرسى خود در بالاى آسمانها نشسته است نمى‏تواند به خوبى از احوال بندگان خود آگاهى یابد!23

 به خاطر همین پندارها بود که وقتى این آیه نازل شد: “وقالت الیهود یدالله مغلولة غلّت ایدیهم و لعنوا بما قالوا، بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء؛ یهود گفتند دست خدا بسته است دستهایشان بسته باد! و بدین علت مورد لعن و نفرین قرار گرفتند. بلکه دستان خداوند گشاده است و هرگونه مى‏خواهد انفاق مى‏کند.”24

 و نیز آیه شریفه: “ولاتجعل یدک مغلولةً الى عنقک و لاتبسطها کل البسط؛ دستت را به گردنت مبند[امساک به خرج مده] و آن را به تمامى نیز مگشاى [در بخشش زیاد روى نکن].”25

 در معناى آیه “و لا تجعل یدک مغلولة الى عنقک...” اشکالى پیش نیامده است بر خلاف آیه اول که جزو آیات متشابه است با این که ما گمان نمى‏کنیم که اعراب معاصر نزول قرآن از این آیه فهمیده باشند که خداى تعالى داراى جوارح و اعضاست. و آیه شریفه هرگز وجود جوارح و اعضا را، آن چنان که صاحبان عقاید باطل پنداشته‏اند، براى پروردگار ثابت نمى‏کند، بلکه معناى آیه این است که دست قدرت خداوند گشاده است و به راحتى و به هر گونه که بخواهد در امور عالم تصرّف مى‏نماید و ناتوانى در وى راه ندارد. اما اشاعره و پیروان آنها در فهم معناى آیه دچار گمراهى و انحراف شدند و آیه را به این گونه تفسیر نمودند که: خداوند داراى اعضاست و قائل شدند که پروردگار داراى دست، پا، چشم، و چهره است، که این انحراف در نتیجه جمود و توقف بر ظاهر آیات قرآن مجید رخ داد.26

 

 پاورقیها:

 15 ) رعد(13) آیه17.

 16 ) تفسیر المیزان، ج3، ص62 - 58، با تلخیص و تصرّف.

 17 ) تفسیر المنار، ج3، ص170. آنچه ذکر شد وجه سومى است که عبده به همین منظور بیان نموده است.

 18 ) نهج البلاغه، ج2، ص136، بخش نامه‏ها و وصیّتها، شماره70.

 19 ) قیامة(75) آیه‏هاى 23 - 22.

 20 ) الکشاف، ذیل آیه22 سوره مبارکه قیامة و اساس البلاغه ماده “نَظَر”.

 21 ) ابى الحسن الاشعرى، الابانة، ص11، طبع حیدرآباد الدکن.

 22 ) یونس (10) آیه3.

 23 ) الابانة، ص35 به بعد و رسالة الرّد على الجهمیة، الدّارمى، ص13 به بعد.

 24 ) مائده (5) آیه70.

 25 ) اسراء (17) آیه32.

 26 ) الابانة، ص39 به بعد و غیر آن از کتابهاى اهل تسنن که کم نیستند.

 

تعداد مشاهده مقاله: 93